خيام

mona_serendipity · 10 بهمن، ۱۳۸۸

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

حکیم غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خیام نیشابوری (زادهٔ

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

خورشیدی - درگذشته

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

خورشیدی)

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

به خیامی و خیام نیشابوری و خیامی النیسابوری

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

هم نامیده شده‌است. او از ریاضی‌دانان، ستاره‌شناسان و شُعرای بنام

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

در دورهٔ

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

است. گرچه پایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی او است و دارای لقب حجةالحق بوده‌است،

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

ولی آوازهٔ وی بیشتر به واسطهٔ نگارش رباعیاتش است که شهرت جهانی دارد. افزون بر آنکه

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

را به اغلب زبان‌های زنده ترجمه نموده‌اند،

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

رباعیات او را به زبان انگلیسی ترجمه کرده‌است که مایهٔ شهرت بیشتر وی در مغرب‌زمین گردیده‌است. یکی از برجسته‌ترین کارهای وی را می‌توان اصلاح

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

ایران در زمان وزارت

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

، که در دورهٔ سلطنت

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

(۴۲۶-۵۹۰ هجری قمری) بود، دانست. وی در ریاضیات، علوم ادبی، دینی و تاریخی استاد بود. نقش خیام در حل معادلات درجه سوم و مطالعات‌اش دربارهٔ

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

نام او را به عنوان ریاضی‌دانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده‌است.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

شماری از

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

نویسان، خیام را شاگرد

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

و شماری نیز وی را شاگرد

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

خوانده‌اند.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

هر چند قول مبنی بر این که خیام شاگرد ابن سینا بوده‌است، بسیار بعید می‌نماید. چون از لحاظ زمانی با هم تفاوت زیادی داشته‌اند. خیام در جایی ابن سینا را استاد خود می‌داند اما این استادی ابن سینا، جنبهٔ معنوی دارد.

همچنین از وی هم‌اکنون بیش از ۱۰۰

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

برجای مانده‌است.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

زندگی

عمر خیام در سده پنجم هجری در

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

زاده شد. فقه را در میانسالی در محضر

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

آموخت؛

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

،

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

،

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

،

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

و

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

را فراگرفت. برخی نوشته‌اند که او فلسفه را مستقیماً از

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

فرا گرفته بود.[

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

]

در حدود ۴۴۹ تحت حمایت و سرپرستی ابوطاهر، قاضی‌القضات

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

، کتابی دربارهٔ معادله‌های درجهٔ سوم به زبان عربی نوشت تحت نام رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

با

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

رابطه‌ای نیکو داشت، این کتاب را پس از نگارش به خواجه تقدیم کرد. پس از این دوران خیام به دعوت سلطان

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

و وزیرش نظام الملک به

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

می‌رود تا سرپرستی رصدخانهٔ اصفهان را به‌عهده گیرد. او هجده سال در آن‌جا مقیم می‌شود. به مدیریت او زیج ملکشاهی تهیه می‌شود و در همین سال‌ها (حدود ۴۵۸) طرح اصلاح تقویم را تنظیم می‌کند. تقویم جلالی را تدوین کرد که به نام جلال‌الدين ملکشاه شهره‌است، اما پس از مرگ ملکشاه کاربستی نیافت. در این دوران خیام به‌عنوان اختربین در دربار خدمت می‌کرد هرچند به اختربینی اعتقادی نداشت.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

در همین سال‌ها(۴۵۶) مهم‌ترین و تأثیرگذارترین اثر ریاضی خود را با نام رساله فی شرح مااشکل من مصادرات اقلیدس

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

*را می‌نویسد و در آن خطوط موازی و نظریهٔ نسبت‌ها را شرح می‌دهد. پس از درگذشت ملکشاه و کشته شدن نظام‌الملک، خیام مورد بی‌مهری قرار گرفت و کمک مالی به رصدخانه قطع شد بعد از سال ۴۷۹ اصفهان را به قصد اقامت در

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

*که به عنوان پایتخت جدید

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

انتخاب شده بود، ترک کرد. احتمالاً در آن‌جا میزان الحکم و قسطاس المستقیم را نوشت. رسالهٔ مشکلات الحساب (مسائلی در حساب) احتمالاً در همین سال‌ها نوشته شده‌است.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

گفته‌است که خیام در زندگی زن نگرفت و همسر بر نگزید.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

عصر خیام

در زمان خیام فرقه‌های مختلف سنی و شیعه، اشعری و معتزلی سرگرم بحث‌ها و مجادلات اصولی و کلامی بودند. فیلسوفان پیوسته توسط قشرهای مختلف به کفر متهم می‌شدند. تعصب، بر فضای جامعه چنگ انداخته بود و کسی جرئت ابراز نظریات خود را نداشت - حتی امام

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

نیز از اتهام کفر در امان نماند. اگر به سیاست نامهٔ خواجه نظام الملک بنگریم، این اوضاع کاملاً بر ما روشن خواهد بود. در آن جا، خواجه نظام همهٔ معتقدان به مذهبی خلاف مذهب خود را به شدت می‌کوبد و همه را منحرف از راه حق و ملعون می‌داند. از نظر سیاست نیز وقایع مهمی در عصر خیام رخ داد: 1ـ سقوط دولت

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

2ـ قیام دولتِ

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

3ـ

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

4ـ ظهور

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

و ... در اوایل دوران زندگي خیام،

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

و

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

به اواخر عمر خود رسیده بودند.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

سمرقندی او را «حجه‌الحق» و

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

«امام عصر خود» لقب داده‌اند. از خیام به عنوان جانشین ابن‌سینا و استاد بی‌بدیلِ فلسفه طبیعی (مادی) ریاضیات، منطق و مابعدالطبیعه یاد می‌کنند. خیام در سال 480 هجری قمری از سوی سلطان

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

مأموریت گرفت تا تقویم زمان خود را اصلاح كند.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

مرگ خیام

مرگ خیام را میان سال‌های ۵۱۷-۵۲۰ هجری می‌دانند که در

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

اتفاق افتاد. گروهی از تذکره نویسان نیز وفات او را ۵۱۶ نوشته‌اند،اما پس از بررسیهای لازم مشخص گردیده که تاریخ وفات وی سال ۵۱۷ بوده‌است .مقبرهٔ وی هم اکنون در شهر نیشابور،در باغی که آرامگاه

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

در آن واقع می‌باشد، قرار گرفته‌است.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

خیام شاعر

خیام زندگی‌اش را به عنوان ریاضیدان و فیلسوفی شهیر سپری کرد، در حالی‌که معاصرانش از رباعیاتی که امروز مایه شهرت و افتخار او هستند بی‌خبر بودند.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

معاصران خیام نظیر

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

یا

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

از شاعری خیام یادی نکرده‌اند.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

در این باره می‌گوید.

گویا ترانه‌های خیام در زمان حیاتش به واسطهٔ تعصب مردم مخفی بوده و تدوین نشده و تنها بین یکدسته از دوستان همرنگ و صمیمی او شهرت داشته یا در حاشیهٔ جنگ‌ها و کتب اشخاص باذوق بطور قلم‌انداز چند رباعی از او ضبط شده، و پس از مرگش منتشر گردیده [است.]

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

قدیمی‌ترین کتابی که در آن از خیام شاعر یادی شده‌است، کتاب

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

از

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

است. این کتاب به زبان عربی و در سال ۵۷۲ یعنی نزدیک به ۵۰ سال پس از مرگ خیام نوشته شده‌است. کتاب دیگر مرصادالعباد

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

است.این کتاب حدود ۱۰۰ سال پس از مرگ خیام در ۶۲۰ قمری تصنیف شده‌است

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

نجم‌الدین صوفی متعصبی بود و از نیش و کنایه به خیام به خاطر افکار کفرآمیزش دریغ نکرده‌است.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

کتاب‌های قدیمی (پیش از سدهٔ نهم) که اشعار خیام در آنها آمده‌است و مورد استفادهٔ مصححان قرار گرفته‌اند علاوه بر مرصادالعباد از قرار زیرند:

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

*

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

(۶۵۸ ق)،

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

ٔ

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

(۷۳۰ ق)،

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

(۷۳۱ ق)،

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

(۷۴۱ ق). جنگی از منشآت و اشعار که

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

در کتابخانهٔ مجلس شورای ملی جنگ یافت و در سال ۷۵۰ قمری کتابت شده‌است و همچنین مجموعه‌ای تذکره‌مانند که قاسم غنی در کتابخانهٔ شورای ملی یافت که مشتمل بر منتخابت اشعار سی شاعر است و پنج رباعی از خیام دارد.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

*

با کنار گذاشتن رباعایت تکراری ۵۷ رباعی به دست می‌آید.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

این ۵۷ رباعی که تقریباً صحت انتساب آنها به خیام مسلم است کلیدی برای تصحیح و شناختن سره از ناسره به دست مصححان می‌دهد. با کمک این رباعی‌ها زبان شاعر و مشرب فلسفی وی تا حد زیادی آشکار می‌شود. زبان خیام در شعر طبیعی و ساده و از تکلف به دور است و در شعر پیرو کسی نیست.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

وانگهی هدف خیام از سرودن رباعی شاعری به معنی متعارف نبوده‌است بلکه به واسطهٔ داشتن ذوق شاعری نکته‌بینی‌های فلسفی خود را در قالب شعر بیان کرده‌است

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

تصحیحات رباعیات خیام

شهرت خیام به عنوان شاعر مرهون

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

انگلیسی‌است که با ترجمهٔ شاعرانهٔ رباعیات وی به انگلیسی، خیام را به جهانیان شناساند. با این حال در مجموعهٔ خود اشعاری از خیام آورده‌آست که به قول هدایت نسبت آنها به خیام جایز نیست.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

تا پیش از تصحیحات علمی مجموعه‌هایی که با نام رباعیات خیام وجود داشت؛ مجموعه‌هایی مغشوش از آرای متناقض و افکار متضاد بود به طوری که به قول صادق هدایت «اگر یک نفر صد سال عمر کرده باشد و روزی دو مرتبه کیش و مسلک و عقیدهٔ خود را عوض کرده باشد قادر به گفتن چنین افکاری نخواهد بود.»

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

. بی‌مبالاتی نسخه‌نویسان و اشتباه کاتبان همیشه در بررسی نسخه‌های خطی دیده می‌شود. اما در مورد خیام گاه اشعارش را به‌عمد تغییر داده‌اند تا آن را به مسلک تصوف نزدیک کنند.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

هدایت حتی می‌گوید یک علت مغشوش بودن رباعیات خیام این است که هر کس می‌خوارگی کرده‌است و رباعی‌ای گفته‌است از ترس تکفیر آن را به خیام نسبت داده‌است.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

. مشکل دیگری که وجود دارد این است که بسیاری به پیروی و تقلید از خیام رباعی سروده‌اند و رباعی ایشان بعدها در شمار رباعیات خیام آمده‌است.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

.

نخستین تصحیح معتبر رباعیات خیام به دست

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

انجام گرفت. وی از نوجوانی دلبستهٔ خیام بود تدوینی از رباعیات خیام صورت داده بود. بعدها در ۱۳۱۳ آن را مفصل‌تر و علمی‌تر و با مقدمه‌ای طولانی با نام ترانه‌های خیام به چاپ رسانید. تصحیح معتبر بعدی به دست محمد علی فروغی در ۱۳۲۰ به انجام رسید. لازم به ذکر است که اروپاییان نظیر ژوکوفسکی، روزن و کریستن‌سن دست به تصحیح رباعیات زده بودند اما منتقدان بعدی شیوهٔ تصحیح و حاصل کار ایشان را چندان معتبر ندانسته‌اند.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

روایتی از ۱۲۵ رباعی خیام در

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

به نام ترانه‌ها روایت:احمد شاملو ارائه داده‌است.

مضمون اشعار و مشرب فلسفی خیام

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

در ترانه‌های خیام دسته‌بندی کلی‌ای از مضامین رباعیات خیام ارائه می‌دهد و ذیل هر یک از عناوین رباعی‌های مرتبط با موضوع را می‌آورد:

راز آفرینش
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
درد زندگی
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
از ازل نوشته
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
گردش دوران
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
ذرات گردنده
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
- در کل اشاره به این مضمون است که چون بمیریم ذرات تن ما پراکنده شده و از گِلِ خاک ما کوزه خواهند ساخت. این درواقع به یک معنا هم از ایراداتی‌است که به معاد جسمانی وارد ساخته‌اند. چرا که وقتی ذرات تن اشخاص با گذشت زمان در تن دیگران رود رستاخیز جسمانی هر دوی آنان چگونه ممکن است.
[*]هر چه باداباد
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
[*]هیچ است
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
[*]دم را دریابیم
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام

خیام و ریاضیات

پیش از کشف رساله خیام در جبر، شهرت او در مشرق‌زمین به واسطه اصلاحات سال و ماه ایرانی و در غرب به واسطه ترجمه رباعیاتش بوده‌است. اگر چه کارهای خیام در ریاضیات (به ویژه در جبر) به صورت منبع دست اول در بین ریاضیدانان اروپایی سدهٔ ۱۹ میلادی مورد استفاده نبوده‌است،

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

می‌توان رد پای خیام را به واسطه طوسی در پیشرفت ریاضیات در اروپا دنبال کرد.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

قدیمی‌ترین کتابی که از خیام اسمی به میان آورده و نویسندهٔ آن هم عصر خیام بوده،

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

مؤلف «چهار مقاله» است. ولی او خیام را در ردیف منجمین ذکر می‌کند و اسمی از رباعیات او نمی‌آورد.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

با این وجود

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

با نام بردن از خیام به عنوان یکی از بزرگ‌ترین ریاضیدانان قرون وسطی چنین می‌نویسد:

« خیام اول کسی است که به تحقیق منظم علمی در معادلات درجات اول و دوم و سوم پرداخته، و طبقه‌بندی تحسین‌آوری از این معادلات آورده‌است، و در حل تمام صور معادلات درجه سوم منظماً تحقیق کرده، و به حل (در اغلب موارد ناقص) هندسی آنها توفیق یافته، و رساله وی در علم جبر، که مشتمل بر این تحقیقات است، معرف یک فکر منظم علمی است؛ و این رساله یکی از برجسته‌ترین آثار قرون وسطائی و احتمالاً برجسته‌ترین آنها در این علم است. » خیام در مقام ریاضی‌دان و ستاره‌شناس تحقیقات و تالیفات مهمی دارد. از جمله آنها رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله است که در آن از جبر عمدتاً هندسی خود برای حل معادلات درجه سوم استفاده می‌کند. او معادلات درجه دوم را از روش‌های هندسی

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

حل می‌کند و سپس نشان می‌دهد که معادلات درجه سوم با قطع دادن مخروط‌ها با هم قابل حل هستند.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

برگن معتقد است که «هر کس که ترجمهٔ انگلیسی [جبر خیام] به توسط کثیر

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

* را بخواند استدلالات خیام را بس روشن خواهد یافت و، نیز، از نکات متعدد جالب توجهی در تاریخ انواع مختلف معادلات مطلع خواهد شد.»

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

مسلم است که خیام در رساله‌هایش از وجود جوابهای منفی و موهومی در معادلات آگاهی نداشته‌است و جواب صفر را نیز در نظر نمی‌گرفته است

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

.

یکی دیگر از آثار ریاضی خیام رسالة فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس است. او در این کتاب اصل موضوعهٔ پنجم اقلیدس را دربارهٔ قضیهٔ خطوط متوازی که شالودهٔ هندسهٔ اقلیدسی است، مورد مطالعه قرار داد و اصل پنجم را اثبات کرد.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

به نظر می‌رسد که تنها نسخه کامل باقیمانده از این کتاب در کتابخانه

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

در

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

قرار دارد.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

درکتاب دیگری از خیام که اهمیت ویژه‌ای در تاریخ ریاضیات دارد رسالهٔ مشکلات الحساب (مسائلی در حساب) هرچند این رساله هرگز پیدا نشد اما خیام خود به این کتاب اشاره کرده‌است و ادعا می‌کند قواعدی برای بسط دوجمله‌ای (a + b)n کشف کرده و اثبات ادعایش به روش جبری در این کتاب است.

، به هر حال قواعد این بسط تا n = 12 توسط

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

(که بیشترین تأثیر را از خیام گرفته) در کتاب «جوامع الحساب» آورده شده‌است.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

روش خیام در به دست آوردن ضرایب منجر به نام گذاری مثلث حسابی این ضرایب به نام

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

شد، انگلیسی زبان‌ها آن را به نام

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

می‌شناسند که البته خدشه‌ای بر پیشگامی خیام در کشف روشی جبری برای این ضرایب نیست.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

خیام به تحلیل ریاضی موسیقی نیز پرداخته‌است و در القول علی اجناس التی بالاربعاء مسالهٔ تقسیم یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه‌های بی‌نیم‌پرده، با نیم‌پردهٔ بالارونده، و یک چهارم پرده را شرح می‌دهد.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

مهم‌ترین دست‌آوردها

ابداع نظریه‌ای دربارهٔ نسبت‌های هم‌ارز با نظریهٔ اقلیدس.
«در مورد جبر، کار خیام در ابداع نظریهٔ هندسی معادلات درجهٔ سوم موفق‏ترین کاری است که دانشمندی مسلمان انجام داده‌است.»
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
او نخستین کسی بود که نشان داد معادلهٔ درجهٔ سوم ممکن است دارای بیش از یک جواب باشد و یا این که اصلاً جوابی نداشته باشند.«آنچه که در هر حالت مفروض اتفاق می‌افتد بستگی به این دارد که مقاطع مخروطی‌ای که وی از آنها استفاده می‌کند در هیچ نقطه یکدیگر را قطع نکنند، یا در یک یا دو نقطه یکدیگر را قطع کنند.»
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
«نخستین کسی بود که گفت معادلهٔ درجهٔ سوم را نمی‌توان عموماً با تبدیل به معادله‌های درجهٔ دوم حل کرد، اما می‌توان با بکار بردن مقاطع مخروطی به حل آن دست یافت.»
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
«در نیمهٔ اول سدهٔ هیجدهم،
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
اساس نظریهٔ خود را دربارهٔ خطوط موازی بر مطالعهٔ همان
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
دوقائمهٔ متساوی‌الساقین که خیام فرض کرده بود قرار می‌دهد و کوشش می‌کند که فرضهای حاده و منفرجه‌بودن دو زاویهٔ دیگر را رد کند.»
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
به خاطر موفقیت خیام در تعیین ضرایب بسط دو جمله‌ای (بینوم نیوتن)که البته تا سده قبل نامکشوف مانده بود و به احترام سبقت وی بر اسحاق نیوتن در این زمینه در بسیاری از کتب دانشگاهی و مرجع این دو جمله‌ای‌ها «دو جمله‌ای خیام-نیوتن» نامیده می‌شوند.

پیروان خیام

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

بر این باور است که

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

از تشبیهات خیام بسیار استفاده کرده‌است، تا حدی که از متفکرترین و بهترین پیروان خیام به شمار می‌آید. هر چند که به نظر او افکار حافظ به فلسفهٔ خیام نمی‌رسد، اما بنا به نظر صادق هدایت حافظ این نقص را با الهامات شاعرانه و تشبیهات رفع کرده‌است و برای نمونه به قدری شراب را زیر تشبیهات پوشانده که تعبیر صوفیانه از آن می‌شود. اما خیام این پرده پوشی را ندارد.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

برای نمونه حافظ دربارهٔ بهشت با ترس سخن می‌گوید:

باغ فـردوس لطیـف است و لیکن زیـنهار

تو غنیمت شمر این سایهٔ بید و لب کشت اما خیام بدون پرده‌پوشی می‌گوید:

گویند بهشت و حور عین خواهد بود

آنجا می‌ناب و انگبین خواهد بود گر ما مِی و معشوقه گزیدیم چه باک؟

چون عاقبت کار چنین خواهد بود

mona_serendipity · 10 بهمن، ۱۳۸۸

چهره جهانی خیام

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

تندیس خیام در

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

، پایتخت

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

در جهان خیام به عنوان یک شاعر، ریاضیدان و اخترشناس شناخته شده‌است. هرچند که اوج شناخت جهان از خیام را می‌توان پس از ترجمه شعرهای وی به وسیله

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

دانست. این در حالی است که بسیاری از پژوهشگران شماری از شعرهای ترجمه‌شده به وسیله

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

را سروده خیام نمی‌دانند و این خود سبب تفاوت‌هایی در شناخت خیام در نگاه ایرانی‌ها و غربی‌ها شده‌است. تأثیرات خیام بر ادبیات غرب از

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

تا

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

او را به نماد

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

و شاعر محبوب روشنفکران جهان تبدیل کرده‌است.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

،

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

و

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

همیشه قبل از خواب رباعیات خیام می‌خواندند یا می‌خوانند.

خیام در افسانه

انابه

افسانه‌هایی چند پیرامون خیام وجود دارد. یکی از این افسانه‌ها از این قرار است که خیام می‌خواست باده بنوشد ولی بادی وزید و کوزه میش را شکست. پس خیام چنین سرود:

ابریق می مرا شکستی،ربی

بر من در عیش را ببستی،ربی من مِی خورم و تو می‌کنی بدمستی

خاکم به دهن مگر که مستی،ربی پس چون این شعر کفرآمیز را گفت خدا روی وی را سیاه کرد. پس خیام پشیمان شد و برای پوزش از خدا این بیت را سرود:

ناکرده گنه در این جهان کیست بگو!

آن کس که گنه نکرد چون زیست بگو! من بد کنم و تو بد مکافات دهی

پس فرق میان من و تو چیست بگو! و چون اینگونه از خداوند پوزش خواست رویش دوباره سفید شد. البته جدا از افسانه‌ها در اینکه این دو رباعی بالا از خیام باشند جای شک است.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

ای رفته و باز آمده بل هم گشته

در افسانه‌ای دیگر، چنین آمده که روزی خیام با شاگردان از نزدیکی مدرسه‌ای می‌گذشتند. عده‌ای، مشغول ترمیم آن مدرسه بودند و چارپایانی، مدام بارهایی (شامل سنگ و خشت و غیره)را به داخل مدرسه می‌بردند و بیرون می‌آمدند. یکی از آن چارپایان از وارد شدن به مدرسه ابا می‌کرد و هیچ کس قادر نبود او را وارد مدرسه کند. چون خیام این اوضاع را دید، جلو رفت و در گوش چارپا چیزی گفت. سپس چارپا آرام شد و داخل مدرسه شد. پس از این که خیام بازگشت، شاگردان پرسیدند که ماجرا چه بود؟

خیام بازگفت که آن خر، یکی از محصلان همین مدرسه بود و پس از مردن، به این شکل در آمده و دوباره به دنیا بازگشته بود ( اشاره به نظریهٔ

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

) و می‌ترسید که وارد مدرسه بشود و کسی او را بشناسد و شرمنده گردد. من این موضوع را فهمیدم و در گوشش خواندم:

ای رفته و باز آمده بَل هُم گشته

نامت ز میان مردمان گم گشته ناخن همه جمع آمده و سم گشته

ریشت ز عقب در آمده دم گشته و چون متوجه شد که من او را شناخته‌ام، تن به درون مدرسه رفتن در داد.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

سه یار دبستانی

مقالهٔ اصلی:

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

به روایتی خیام،

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

و

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

به

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

معروف بوده‌اند که در بزرگی هر یک به راهی رفتند. حسن رهبری فرقهٔ

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

را به عهده گرفت، خواجه نظام الملک سیاست مداری عظیم الشان شد و خیام شاعر و متفکری گوشه گیر گشت که در آثارش اندیشه‌های بدیع و دلهره و اضطرابی از فلسفه هستی و جهان وجود دارد.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

برپایه داستان سه یار دبستانی این سه در زمان کودکی با هم قرار گذاشتند که هر کدام به جایگاهی رسید آن دو دیگر را یاری رساند. هنگامی که نظام‌الملک به وزیری سلجوقیان رسید به خیام فرمانروایی بر

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

و گرداگرد آن سامان را پیشنهاد کرد،ولی خیام گفت که سودای ولایت‌داری ندارد. پس نظام‌الملک ده‌هزاردینار مقرری برای او تعیین کرد تا در نیشابور به او پرداخت‌کنند.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

چنان که فروغی در مقدمهٔ تصحیحش از خیام اشاره کرده‌است این داستان سند معتبری ندارد و تازه اگر راست باشد حسن صباح و خیام هر دو باید بیش از ۱۲۰ سال عمر کرده باشند که خیلی بعید است. به علاوه هیچ یک از معاصران خیام هم به این داستان اشاره نکرده‌است.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

آثار

خیام آثار علمی و ادبی بسیار تالیف کرد.

او

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

را درباره

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

و

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

را در دانش

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

نوشت.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

دیگر اثر ادبی اوست، در پدیداری

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

و آیین پادشاهان ایرانی و اسب و زر و قلم و شرا که در حدود ۴۹۵ هجری قمری نگاشته شده‌است. کتاب

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

خیام با تلاش دانش پژوهان اروپایی در سال

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

در یکی از کتابخانه‌های

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

یافته شد. این کتاب در

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

توسط تنی چند از دانشمندان فرانسوی ترجمه و منشر شد .

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله به زبان
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
، در بارهٔ معادلات درجهٔ سوم.
رسالة فی شرح مااشکل من مصادرات کتاب اقلیدس در مورد خطوط موازی و نظریهٔ نسبت‌ها.
رساله
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
.«راه‌حل جبری مسالهٔ تعیین مقادیر طلا و نقره را در آمیزه‌(آلیاژ) معینی به وسیلهٔ وزنهای مخصوص بدست می‌دهد.»
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
قسطاس المستقیم
رسالهٔ مسائل الحساب، این اثر باقی نمانده‌است.
القول علی اجناس التی بالاربعاء، اثری دربارهٔ موسیقی.
رساله کون و تکلیف به عربی درباره حکمت خالق در خلق عالم و حکمت تکلیف که خیام آن را در پاسخ پرسش امام ابونصر محمدبن ابراهیم نسوی در سال ۴۷۳ نوشته‌است و او یکی از شاگردان پورسینا بوده و در مجموعه جامع البدایع باهتمام سید محی الدین صبری بسال ۱۲۳۰ و کتاب خیام در هند به اهتمام سلیمان ندوی سال ۱۹۳۳ میلادی چاپ شده‌است.

رساله
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
رساله ضیاء العلی
رساله‌ای در صورت و تضاد
ترجمه خطبه ابن سینا
رساله‌ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب
رساله مشکلات ایجاب
رساله‌ای در طبیعیات
رساله‌ای در بیان
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
رساله نظام الملک در بیان حکومت
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
اشعار عربی خیام که در حدود ۱۹ رباعی آن بدست آمده‌است.
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
، از این کتاب دو نسخه خطی باقی مانده‌است. یکی نسخهٔ لندن و دیگری نسخه برلن.
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
به زبان فارسی که در حدود ۲۰۰
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
(
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
) یا بیشتر از حکیم عمر خیام است و زائد بر آن مربوط به خیام نبوده بلکه به خیام نسبت داده شده.
عیون الحکمه
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
رساله در علم کلیات
رساله در تحقیق معنی وجود

دیگران دربارهٔ خیام

«در تاریخ ریاضی سده‌های ۱۱ و ۱۲ و شاید هم بتوان گفت در تمام سده‌های میانه حکیم عمر خیام متولد نیشابور خراسان نقش عمده‌ای داشته‌است.»

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

گوناگون

در تونس هتلی به نام خیام ساخته شده‌است.
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
در فرانسه و مصر
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
به نام خیام تولید می‌شود.
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
گفته می‌شود که خیام هنگامی که
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
در کودکی به
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
گرفتار بوده وی را درمان‌نموده‌است.
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
یکی از حفره‌های ماه به افتخار خیام «عمر خیام» نامیده شده‌است.
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
«انجمن عمر خیامی: در سال ۱۸۹۲ م. در لندن انجمنی تأسیس شد بنام «عمرخیام کلوب» یعنی انجمن عمر خیام و موسسان آن از فضلاء و ادباء و بعضی ارباب جراید بودند در سال ۱۸۹۳ م . انجمن مذکور بار سوم در تشریفات شایان اهمیت دو عدد بوته گل سرخ بر سر قبرفیتز جرالد مترجم رباعیات عمرخیامی نشانیده و سرلوحه‌ای که حاوی کتیبه ذیل بود در آنجا نصب کردند: این بوته گل سرخ که در باغ کیو پرورده شده و تخم آنرا سیمپسن از سر مقبره عمرخیامی در نیشابور آورده است و بدست چندین تن از هواخواهان ادوارد فیتزجرالد ازجانب انجمن عمرخیام غرس شد. در هفتم اکتبر ۱۸۹۳ م . اشعار بسیار که اعضاء انجمن مذکور بمناسبت مقام انشاء نموده بودند درین موقع خوانده شد و همچنین ترجمه بسیاری از رباعیات خیامی بزبان انگلیسی قرائت گردید.»
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
در نزدیکی نیشابور به نام خیام نامگذاری شده‌است.
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
نام یکی از ایستگاه‌های قطار که
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
در آن‌جا رخ داد نامش خیام بود.
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
وی یکی از موضوعات بحث میان دو تن از شخصیت‌های رمان
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
نوشته
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
است.
در یکی از رمان‌های ایرانی به نام
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
(نوشته
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
)، روح خیام نقشی محوری دارد.[
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
]
وی شخصیت اصلی
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
نوشته
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
است.[
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
]
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
در سال
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
به نام وی نامگذاری شد.(
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
)
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
در سخنرانی خود از خیام گفته‌ای را می‌آورد.[
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
]
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
خیام یکی از شخصیت‌های داستان زیبای
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
اثر
برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.
- ورود
- یا
- ثبت نام
است (رجوع شود به کتاب معصومه شیرازی)

منبع: ویکیپدیا

mona_serendipity · 10 بهمن، ۱۳۸۸

در روز بزرگداشت خیام، مورخ 88/2/29 و 31/2/88 مصاحبه هایی با استاد محمد علی طاهری در رادیو تهران، پیرامون اندیشه ی خیام و ... پخش گردید، که این مصاحبه را از لینک زیر می توانید دریافت کنید:

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

Managerr · 6 اردیبهشت، ۱۳۹۱

سخن از سده پنجم و ششم است. سده برافتادن شاهان كوچك و برامدن حكومتي آرمانگرا و خودنگر. سده در هم شكسته شدن اقتدار خلفاي عباسي به دست ديليميان و خاندان بويه، سده توطئه‌هاي فزون از شمار خليفگان عباسي در براندازي حكومت‌هاي نوپاي ايراني و نيز فراخوان تركان به يورش و در هم شكني دشمنان خليفه؛ قائم‌بالله نامه‌اي به ماوردي مي‌دهد تا آن را به طغرل برساند. در اين نامه به دريوزگي او را فرا مي‌خواند: ««الله الله مسلماني را درياب كه دشمن لعين مستولي شد و شعار قرمطيان (يعني ايرانيان گنوسيست مسلمان بويه‌يي) ظاهر گردانيد.»

سده تلاش جانكاه انديشمندان براي ماندن و روي بر تافتن و سده در هم شكستن‌ها و خفت‌ها. سده دگم و خشگ‌باوري و سده شكفتن گل‌هاي يأس رباعيات. سده كلام و خنجر. سده برامدن و ديري ديگر در هم فرو رفتن فلسفه. سده تازش و سازش. سده چالش‌ها، تكفيرها و پيگرد‌ها، سده مبارزه براي ماندن، سده ناله ناصرخسرو، سده مويه جمال‌الدين عبدالرزاق.

در سده پنجم، رستم سوم و قارن دوم، واپسين و پاياني‌ترين شاه باونديان بر طبرستان حكومت مي‌كردند. اسپهبدان، سردمداريشان را از 466 آغازيده بودند. كنگريان در آذربايجان و طارم نفس‌هاي آخرين را مي‌كشيدند. حملان و احمديل در بخشي از آذربايجان زمامداري مي‌‌كردند. شداديان در اران، گيلان‌شاه پسين شاه دودمان زياريان در گرگان. فولادستون در فارس، خسرو فيروز در خوزستان و عراق برگ‌هاي زرين و پاياني خاندان بويه را ورق مي‌زدند. ابوكاليجار گرشاسب اول در همدان و نهاوند و گرشاسب دوم در يزد، نيز تماشاگر پايان كار كاكويه‌ها بودند.

اينك تركمانان، پيرامون اورال به جستجوي چراگاه و با نويدهاي خليفه بغدادنشين، به جنوب سرازير شدند، جنوب دلكش و سرسبز و آباد! نفس در سينه‌ها حبس شد. ترك‌ها آمدند! برگزيدگان و نخبگان سنتي براي ساماندهي حكومت تركان به پيشواز رفتند تا يورشگران را به سلاح خرد بيارايند!

چندي بود كه خرد باوران، دين‌باوران سنتي و اشعري را در تنگنا نهاده‌اند، سنت باوران در خود مي‌جوشند و كاري جز نگريستن به جوشش شيعيان و معتزله ندارند. دريغ‌شان است كه تني چند از خليفگان سياه جامه عباسي نيز به اعتدال روي آورده‌اند، اما دل محكم داشتند كه اين ناهنجاري ديري نخواهد پاييد و به پندارشان هنجار بار ديگر زمانه را به مرادشان خواهد كرد.

چشم اميد بر شرق امپراتوري اسلامي دوخته‌اند و در دل آرزو دارند كه كاش ابومسلمی ديگر سامانده در هم ريختگي‌ها شود و روزگار را بنگريم كه چنين نيز مي‌شود و بار ديگر خراسان بر امپراتوري اسلامي خور مي‌تاباند و از آستين، سلجوقيان را بيرون مي‌آورد!

ديري نيست كه از آن سوي مرز‌ها از دشت‌هاي پيرامون اورال و از دل خوارزم، غز‌ها به اين سوي آمده‌اند، نخست در جستجوي چراگاه و پس از آن با پيشه سپاه مزدوري براي غزنويان و اينك براي دفاع از دنياي اسلام!

طغرل، زيركانه و «از روي عمد قدرت سياسي خود را با جنبش مذهب سنت در آميخت» و با پس زدن و در هم شكستن توان بوئيان شيعه باور، خليفه بغدادنشين كه خسته و وامانده از فرامين ديليميان بود، شتابزده به تأييد سلجوقيان برخاست و دل خوش داشت كه وزيران و سياست‌پيشگان ايراني همسونگر با خليفگان، رهجوي سلجوقيان خواهند بود و تدبير و سياست‌شان راهبرد آنان براي برپايي حكومتي سنتي خواهد شد. عميدالملك كندري، با پر و بال دادن به حكومت طغرل به درهم شكستن مخالفان ادامه مي‌داد تا اين كه نويسنده و مشاور آلب ارسلان، خواجه نظام‌الملك، براي بالا رفتن از پلكان قدرت، نخست‌وزير پر توان و معتزلي را سد پيشرفت خود ديد و سرانجام «به اتفاق بعضي از امراء در قتل» عميدالملك ابونصر كندري «شرايط اهتمام به تقويم رسانيد و هر نوع سخنان پريشان معروض داشته، رخصت كشتن عميد‌الملك حاصل نمودند»!

در چنين روز و روزگاري كه آرمان‌گرايي حكومت دارد و وزير بزرگ و قدرتمند سلجوقي، آشكارا و بي‌واهمه از بد مذهبي و مهدور‌الدم بودن ايرانيان ديگرانديش سخن مي‌راند، مجالي براي آزادي انديشه و رشد دانش نمي‌ماند. همه جا سخن از سركوب است، حنفي فراتر از همه و از همه بدتر و جهنمي‌تر رافضيان‌اند! نظام‌الملك با القاگري، آلب ارسلان را واداشت كه سياست سركوب اشعريان را كه توسط طغرل اعمال مي‌شد، بي‌تأثير كند. او سرانجام توانست اشعريان را در نيشابور به گرد ملكشاه بگمارد. گر چه نظام‌الملك خود ويژگي‌هاي در خوری داشت، مدير بود و با كياست و آنقدر توانمند كه توانست تا 485 مهي با قدرت و توانمندي حكومت كند، او مجبور بود با فتنه‌هاي درباريان و سوگلي‌هاي درباري دست و پنجه نرم كند. آن. لمبتن او را «داراي قدرت و توانايي استثنايي» مي‌داند، براي او همين افتخار بس كه توانست از فرزندان و نوادگان و خويشان، سيزده وزير به دودمان سلجوقي هديه كند! اما آنچه اين مرد آهنين را از پاي در آورد و در هم شكست، مردي بود از زمره مستوفيان كه با ترفند و دسيسه نظام‌الملك از دربار رانده شد، او كسي نبود جز حسن صباح! دانا و سخت‌كوش و بي‌واهمه از فزوني دشمن، مردي با توان سازماندهي بالا.

اگر قرار باشد كه هر دودمان شناسه‌يي داشته باشد، بي‌شك شناسه دوره سلجوقي به ويژه در زمان ملكشاه با چهرگان عمر خيام، حسن صباح و خواجه نظام‌الملك گزينه خواهد شد.

رشيد‌الدين فضل اله، داستان سه كودك دبستاني «سيدنا و عمر خيام و نظام‌الملك» را مي‌نگارد و به باور بسياري مي‌نشاند كه‌آنان در آغاز با هم يار و هم دبستان بودند. بجاست كه در اينجا به داوري امير معزي درباره نظام‌الملك بنشينيم كه باور داشت: «خواجه بزرگ نظام‌الملك رحمت الله در حق شعر اعتقادي نداشتي از آن كه در معرفت او دست نداشت، و از ائمه و متصرفه به هيچ كس نمي‌پرداخت»

عمر خيام در حدود دهه نخست سده پنجم در نيشابور زاده شد. فقه را در محضر امام موفق نيشابوري آموخت، در ميانسالي فقه، حديث، تفسير، فلسفه، حكمت و اخترشناسي را فرا گرفت. برخي نوشته‌اند كه فلسفه را مستقيماً از زبان يوناني فرا گرفته بود. در دربار ملكشاه مي‌زيست و از پيرامونيان و همراهان شاه بود. با نظام‌الملك رابطه‌اي نيكو داشت، كتاب جبر و مقابله را پس از نگارش به خواجه تقديم كرد. نيز در گاهشناسي، تقويم جلالي را تدوين كرد كه به نام جلال‌الدين ملكشاه شهره است، اما پس از مرگ ملكشاه كار بستي نيافت.

خيام در زندگي زن نگرفت و همسر برنگزيد. او ميزان‌الحكمه را در فيزيك و لوازم‌الامكنه را در علم هواشناسي نوشت. نوروز‌نامه ديگر اثر ادبي اوست، در پديداري نوروز و آيين پادشاهان ايراني و اسب و زر و قلم و شراب كه در «در حدود سال 495 هجري قمري»نگاشته شده است..

شهرت جهاني خيام‌زاده رباعيات اوست. اين شهرت را مي‌توان مديون فيتز جرالد دانست كه با ترجمه زيبا و با درك درستش از خيام، او را به شاعر جهاني بدل ساخت.

او رياعيات را كاويد، زمان و زبان را يافت و كليد يأس خيام را بازجست. يأس فلسفي خيام و بي‌جوابي او، جانش را كاهيد. دريافت خيام را، زمانه‌اش را، زمانه غولان انديشه و تفكر، سده پنجم، سده شكوفايي و آفرينش آرمان و انگاره‌هاي زميني و فرا زميني؛

ابوعلي‌سينا، امام فخر‌رازي، امام الحرمين جويني، امام محمد غزالي... و اينك عمر خيام، اما همه در چمبره پندار اسير. خيام مي‌بيند كه اين محيط‌هاي فضل و آداب و اين شمع و فروغ اصحاب، هيچ‌يك رهيافتي نجسته‌اند، شب همان شب است و تيرگي غلبه دارد، اميد كورسويي نيست. زمانه آنقدر تيره و دلمرده است كه ره به جايي نمي‌شود برد! غول تفكر شريعت، غزالي ناگزير گوشه‌گيري مي‌كند، ناصر خسرو از واهمه جان، و براي گريز از سايه وحشت حكومت و تفتيش عقاید، بيست سال به يمگان مي‌شود. گروهي براي ماندن و نابود شدن، به ترور پناه مي‌جويند، حكومتيان در نبرد خونين و زشت ماندگاريشان، از جنازه فداييان و رافضيان مناره بر پا مي‌كنند و بر فراز آن مؤذن حکومتی صلاي حي علي الصلوه سر مي‌دهد!

خيام در خود مي‌شود، گوشه‌گير و ترش‌روي، مأيوس و پر واهمه كه برهان قاطع همه نظريه‌پردازان سلاح است و مرگ! انديشه كورسو مي‌زند، واهمه سوختن، بيم از رنج مثله شدن و در آتش ارتداد سوختن، كور سو را به خاموشي مي‌كشاند، خيام به گوشه‌يي بر كاغذي قلم را مي‌چرخاند:

آنان كه محيط فضل و آداب شدند

در جمع كمال شمع اصحاب شدند

ره زين شب تاريك نبردند برون

گفتند فسانه‌يي و در خواب شدند!

كاغذ را تا مي‌كند و در زير تشكچه‌اش مي‌گذارد، آهي به لب كه زمانه را نوجوانان زمام دارند، كه بر اين جايگاه نه از پس تجربه‌اندوزي و شايستگي كه از سر فتنه‌انگيزي تكيه زده‌اند، پلشتي‌ها جانش را مي‌آزارد و روانش را مي‌كاهد. مي‌داند تنها گريزگاه او رباعي سرايي اوست. «بذله‌گويي نمي‌كند، اهل مزاح و مطايبه نيست. متعرض مردم نمي‌شود. با كسي كار ندارد... سخن نمي‌گويد مگر براي اينكه نكته‌يي را كه به خاطرش رسيده ابراز كند. دنبال سخنوري و لفاظي نيست، همه مستغرق فكر خود است و چون درست بنگري مدار فكرش بر دو سه مطلب بيش نيست و آن تذكر مرگ است و تأسف بر ناپايداري زندگاني و بي‌اعتباري روزگار و اين كه بي‌خبريم و هر چه جستيم نيافتيم و ندانستيم كجا آمده‌ايم و چرا مي‌رويم؟»

در دايره‌يي كامدن و رفتن ماست؛

آن را نه بدايت، نه نهايت پيداست،

كس مي‌نزند دمي درين عالم راست،

كاين آمدن از كجا و رفتن به كجاست؟

اگر چنين است، پس نبرد كينه‌توزانه معتزله، اشعري، باطني، رافضي، خارجي، قرمطي، دهري و ... براي چيست؟ نكند كه نبرد اينان براي جاه و مقام است؟ كلافه مي‌شود، در هم مي‌پيچد، راهي نمي‌يابد و از همه تلخ‌تر و دردناكتر، كو همدمي تا با او سخن دل بگويد؟ بيم تكفير و ارتداد به واهمه‌اش مي‌كشاند، به يادش مي‌آيد كه سال‌هايي نه چندان دور: «جنازه فردوسي به دروازه رزان بيرون همي بردند، در آن حال مذكري بود در طبران، تعصب مي‌كرد و گفت:

- من رها نكنم تا جنازه او در گورستان مسلمانان برند كه او رافضي بود!

و هر چند مردمان بگفتند، با آن دانشمند درنگرفت. درون دروازه، باغي بود ملك فردوسي، او را در آن باغ دفن كردند»

بار ديگر يأس جانش را مي‌كاهد، در خود مي‌رود، اما شعر او را در هم مي‌ريزد، بي‌تاب ايستايي و پايداري، قلم به دست مي‌گيرد و مي‌نويسد:

مي‌خور كه به زير گل بسي خواهي خفت

بي‌مونس و بي‌رفيق و بي‌همدم و جفت!

زنهار به كس مگو تو اين راز نهفت:

هر لاله كه پژمرد، نخواهد بشكفت!

بيم از سركوبگران انديشه، بيم از پرسش، حتي در پسخانه شعرش نشان از استبداد زمانه دارد. زمانه، زمانه خردگرايي نيست، زمانه نابخردان است، شمشير جهل، آبدار و آويخته و خون چكان، گوياي قصه تلخ و جانسوز تنهايي خردمندان است.

moein.s · 31 تیر، ۱۳۹۱

[h=1]محمد علی اسلامی ندوشن[/h]

تعداد افراد ایرانی که در رابطه با شعر و تفکر خیام کار کرده باشند بسیار اندک است. دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن از جمله معدود کسانی است که زندگی و آثار خیام را مورد پژوهش قرار داده و چند مقاله درباره‌ خیام نوشته است. آنچه در پی می‌آید خلاصه ای از مقاله “حکیم عمر خیام نیشابوری، فیلسوف بزرگ ایرانی” به قلم اسلامی ندوشن است.

می‌دانید که خیام شخصیت خاصی است در ادبیات پارسی؛ خاصّ از این جهت که هم شاعر است. هم نیست. بیشتر عالم شناخته شده. در زمان خود به این عنوان معروف بوده است. گذشته از آن درست روشن نیست که چه تعداد رباعی گفته و یا اصلاً این رباعی‌های منسوب به او تا چه مقدار به او مربوطند. چنانکه می‌بینیم چند سوال و ابهام در برابر نامش هست.

نخست به عنوان عالم یعنی ریاضیدان، متفکر، فیلسوف و کسی که در ستاره شناسی کار می‌کرده معروف شده. ولی بعد موضوع شاعریش مطرح گردیده. می‌دانید که وی تا حدود صد سال پیش در ایران شاعر معروفی نبود. نام او به عنوان شاعر در میان بود، ولی کسی او را به عنوان یک گوینده صاحب دیوان به شمار نمی‌آورد. بیشتر شعر به سبک «خیامی» رواج داشت، که دیگران به تقلید او می‌سرودند.

واقعیت آنست که شهرتش از زمانی بالا گرفت که فیتز جرالد انگلیسی تعدادی رباعی‌ها را به اسم او ترجمه کرد و انتشار داد و بعد از این، شهرت او از انگلستان شروع شد و به سراسر جهان سرایت کرد.

از نظر خود ما هم، باید اعتراف کرد که فیتز جرالد ما را متوجه اهمیت شاعری خیام کرد و این از عجایب است که کسی که از همه کمتر در زبان فارسی شعر گفته، در جهان معروف‌ترین شاعر ایران شود. الآن تقریباً خیام به همه زبان‌های مهم دنیا ترجمه شده، نه تنها به زبانهای متعدد بلکه بعضی از زبانها چند بار به فرانسوی، آلمانی…، در زبان‌های بزرگ هر کدام چند ترجمه از او هست ولی با اینهمه هنوز در مقابل این سوال قرار دارد که چگونه کسی است؟ نه تنها از لحاظ نوع کار، یعنی اینکه آیا شاعر بوده یا نه و چه تعداد شعر گفته، بلکه از جهت اینکه اصولاً چه می‌خواسته است بگوید و چگونه آدمی است؟ دو سوال متناقض در برابرش هست که بعضی او را به عنوان یک شاعر بی‌اعتقاد به همه چیز و بعضی دیگر به عنوان یک شاعر حکیم معرفی می‌کنند.

خیام، پرده پوشی خاصی که گویندگان دیگر مثل عطار و سنایی و مولوی و حافظ داشتند را نداشته، یعنی کنایه‌گویی، استعاره گویی و این پوشش‌های معمول ادب فارسی در او نیست یا کم است، و به همین علت باز یک حالت استثنایی پیدا می‌کند، که نسبتاً صریح حرف زده. با این حال، باز هم ایرانی‌ها بعد از او، آنها که قضاوت درباره‌اش داشتند دست‌بردار نبوده‌اند. باز خواستند که تعبیرهای مختلفی بکنند. این است که بعضی خواستند حتی او را یک شاعر عارف‌منش قلمداد کنند. بعضی خواستند او را یک مادی‌اندیش محض بشناسند.

ما نظرمان به سوی شاعری خیام جلب شد، آنگاه که نجم‌الدین رازی به عنوان نخستین فرد، عبارت مهمی درباره او به کار برد. در حدود ۷۰ ، ۸۰ سال بعد از خیام، کتاب «مرصاد العباد» را نوشت، در بحبوحه حمله مغول که او را فرار داده و رانده بود به آسیای صغیر. در این کتاب او اشاره‌های بسیار تند نسبت به خیام دارد، و می‌گوید که این آدمی بوده است مادی‌مآب و دارای انحراف فکری، و دو رباعی از او نقل می‌کند به عنوان شاهد، و این نخستین بار است که ما برمی‌خوریم به یک نوع اظهارنظر صریح درباره خیام که با تلخی بیان می‌شود.

این دو رباعی‌ای که نقل می‌کند می‌گوید که اینها شعرهایی است حاکی از بی‌اعتقادی نسبت به مبانی دینی و یکی از آنها این است:

دارنده چو ترکیب طبایع آراست // از بهر چه او فکندش اندر کم و کاست

گر نیک آمد، فکندن از بهر چه بود // ور نیک نیامد این صور عیب که راست

می‌بینید که خیلی روشن می‌گوید که خدا ما را خلق کرد. اگر یک ترکیب خوبی از آفرینش هستیم، پس چرا ما را در «کم و کاست» یعنی رنج و محنت انداخت؟ اگر هم ترکیب بدی هستیم، پس تقصیر کیست؟ کسی که ما را خلق کرده در واقع این‌طور خلق کرده، ما که خود به اراده خود نیامدیم، به اراده خود ساخته نشدیم، پس تقصیری نداریم و مجازات هم درباره ما و عذاب ما معنی پیدا نمی‌کند.

رباعی دیگری هم نظیر همین از خیام می‌آورد و از این‌جاست که نظرها در تاریخ ایران به جانب خیام جلب می‌شود.

علاوه بر نجم‌الدین رازی، دو سه نفر دیگر هم بودند که همین اظهارنظر منفی را درباره خیام بکنند. در مقابل، کسانی دیگر در صدد تبرئه او برآمدند و رباعیاتی از قول او ساختند، که حاکی از پشیمانی و توبه او باشد. کسانی هم– بیشتر در دوره معاصر– درصدد برآمدند که بگویند اصلاً این رباعی‌ها از خیام نیست، و از شخص دیگری به همبن نام است.

سوال اولی که عنوان شد این بود که اصولاً حکیم عمر خیام نیشابوری، شعر می‌گفته یا نمی‌گفته؟ این شک ناشی از روایات نظامی عروضی است. نظامی عروضی در کتاب معروف خود، «چهارمقاله»، اشاره دارد که در آخر عمر خیام او را دیده، ملاقاتی با او در بلخ داشته است، در یک مجلس، که حکایت خیلی شیرینی در این باره نقل می‌کند و می‌گوید که ما در مجلس «عشرت» نشسته بودیم، در بلخ، و حجت‌الحق حکیم ابوالفتح عمر خیام در مجلس بود و او گفت که بعد از مردن، گور من در جایی خواهد بود که هر بهار طبیعت بر آن گل‌افشانی کند، یعنی گل بریزد بر گور من؛ و آنگاه که پس از سالها نظامی می‌رود و دیدار می‌کند از مقبره خیام در نیشابور، می‌نویسد که: من رفتم و همین را دیدم. بهار بود و مقدار زیادی گل و شکوفه از بالا ریخته شده بود بر خاک، و آنگاه می‌گوید که او چه مرد روشن‌بینی بود که پیش‌بینی گور خود را کرده بود.

نتیجه‌گیری از این عبارت این بود، که اگر خیام شعر می‌گفته بود، چگونه است که مردی کنجکاو چون نظامی که در کشف شاعرها بوده، از شاعری او یاد نکرده است؟ و این را دلیل می‌گیرند، که رباعی‌های منسوب به خیام از آن او نیست.

خوب، پس این رباعی‌های گفته شده از کیست؟ می‌گویند از فرد دیگری. پس چرا نام خیام بر آنها گذارده‌اند؟ می‌گویند: او هم نام خیام بر خود داشته. به هر حال، کوشش بر آن بوده که آنها را از خیام منجم و ریاضیدان و حکیم، دور نگه دارند. چرا این اصرار بوده است؟ برای آنکه نمی‌خواهند باور کنند، یا دوست ندارند که باور کنند که فرد محترمی که لقب حجت‌الحق بر خود داشته، کسی که با حکومت نسبتاً متعصب و دین‌مآب سلجوقی ارتباط داشته، یک چنین کسی حرفی بر زبان آورد، که بوی بی‌اعتقادی از آن بیاید و مورد بازخواست قرار نگیرد؟ پس او نبوده.

همه اینها اکنون بازمی گردد به این سوال که واقعیت امر چه بوده؟ آیا فرد صاحب مقام و صاحب عنوانی چون خیام، در بحبوحه دین‌فروشی حکومت، به خود اجازه می‌داده است که این رباعی‌ها را به نام خود بگوید و یا اصلاً خود را شاعر بخواند؟

می شود گفت که اظهارنظری که نجم‌الدین رازی کرده و صریحاً این دو رباعی را به نام خیام منجم و عالم کرده، از سر بی‌اطلاعی بوده و یا منظوری داشته؟ دو سه تن دیگر هم نظیر نظر او را آورده‌اند. پس با قرینه همین دو رباعی «مرصاد العباد»، دلیل معقولی برای شک کردن در هویت گوینده رباعی‌ها نمی‌رود. اکنون سوال دوم پیش می‌آید که پس چرا او در زمان خود به شاعری شهرت نداشته؟

حدسی که می‌توان داشت آن است که آنها را در لحظه‌های خاصی به صورت تفنن می‌گفته و پنهان نگه می‌داشته، یا تنها برای بعضی از دوستان نزدیک خود می‌خوانده. دلیلش معلوم است. با موقعیتی که خیام داشته، اگر این رباعی‌ها منعکس می‌شد، گذشته از همه چیز، به اعتبار اجتماعی او لطمه می‌زد. چه دلیلی هست که همان استنباطی که نجم‌الدین رازی داشت، دیگران از آنها نمی‌داشتند؟ ولی از سوی دیگر، حرفهایی هم در درونش داشته است که نمی‌توانسته نزند. بنابراین آنها را بر پاره‌ای کاغذ یا در حاشیه کتاب یادداشت می‌کرده که بعدها برملا گردیده. به این علت است که انتشار آنها خیلی دیر و به کندی صورت گرفته.

سوال دیگر آنکه یک عالم متفکر محترم، یک حجت‌الحق (یعنی نماینده حق، کسی که خلاف نمی‌گوید) که با دستگاه رسمی هم رفت و آمد داشته، و در واقع نوعی مرجعیت برای او قائل بودند، چرا اصولاً ذهنش به جانب این اندیشه‌های نامتعارف برود؟ این را باید از دوگانه‌اندیشی ضمیر ایرانی دانست، که یک نماینده برجسته‌اش خیام است و اصولاً هر ایرانی چاشنی‌ای از آن را در خود دارد.

حافظ یک سخنگوی دیگرش می‌شود.

اکنون بیاییم بر سر این موضوع که اصولاً اندیشه خیامی چه هست؟ اندیشه خیام را اگر بفشاریم، در سه وجه خلاصه می‌شود: یکی مسئله اغتنام وقت است یعنی توصیه به اینکه وقت خود را غنیمت بشمارید، از عمر بهره بگیرید. این یک نقطه مهم اندیشه اوست. بهره گرفتن یعنی از مواهب زندگی استفاده کردن، از چیزهایی که مطبوع است خود را محروم نکردن. البته از دوست داشتن چیزها، منظور آن نیست که به دنبال هوای نفس بروند، و هر چه را دوست داشتند، دنبالش را بگیرند. نه، منظور آن است که چیزهایی هست که لااقل ظاهر نامشروع ندارند و لطمه‌ای به دیگران نمی‌زنند، یعنی زیانی وارد نمی‌آورند، مخصوص زندگی شخصی شماست، پس خود را از آن محروم نکنید. این، یکی از توصیه‌های مکر اندیشه خیامی است.

دوم حسرت و تأسف بر گذشت عمر است که این نیز مسئله مهمی است. زمان چیزی است که نمی‌شود زنجیرش کرد، نگهش داشت، هر روز دیده می‌شود که از عمر یک روز می‌رود و بازگشتی نیست، و سرانجام می‌رسد به دوران انتها که مرگ است. و سوم البته گذشت روزگار به طور کلی است. ایران باستان، ایران گذشته، که به عنوان شاهد مثال چند جا از آن یاد می‌شود. خیام بارها، و حافظ هم خیلی زیاد از آن حرف می‌زند، به عنوان گواه یک قدرت و حشمت بر باد رفته و نابود شده؛ می‌بینیم که بزرگانی مثل جمشید، مثل فریدون، مثل بهرام که اینها قدرتهای اول زمان خود بودند چطور از بین رفتند، نابود شدند. می‌گوید: پس شما عبرت بگیرید، قدر وقت و عمر و زمان خود را داشته باشید. شاهد مثالش از زیبایان جهان نیز هست که در جوانی نابود شده‌اند.

moein.s · 31 تیر، ۱۳۹۱

باید گفت که آنچه در همین تعداد رباعی‌ها آمده هیچ مضمون تازه‌ای ندارد؛ یکی از کهنه‌ترین اندیشه‌هایی است که بشر در سر خود پرورانده، یعنی در قدیمی‌ترین آثار بر جای مانده است، از این تمدن‌های کهن مصر و سومر که جزو باستانی‌ترین تمدنها هستند. قطعه‌هایی که از آنها بر جای مانده‌اند، ما همین اندیشه‌ها را در آنها می‌بینیم، یعنی چهارهزار سال پیش، پنج هزار سال پیش، همین دل‌مشغولی در انسان بوده. این کنجکاوی در انسان بوده است که زندگی از کجا آمده و به کجا خواهد رفت و چرا آمده و بشر عمر خود را چگونه باید بگذراند و چه چیز رواست و چه چیز ناروا، و چه کاره است و تا چه اندازه زمام زندگی خودش در اختیارش هست. اینها سوالهای خیلی کهنی هستند که در ذهن بشر آمد و رفت می‌کرده، و البته یک منبع بزرگش خود «شاهنامه» است. «شاهنامه» همین اندیشه‌ها را در درونش گذشته و تکرار شده.

قبل از خیام هم نزد رودکی و شاعران دوره سامانی باز نظیر همین اندیشه‌ها را می‌بینیم، یعنی فکری است که نه در جهان و نه در ایران تازگی ندارد. اما تازگی حرف خیام را در دو مورد می‌شود ذکر کرد: یکی اینکه اینها را به صورت خیلی شفاف و کوتاه بیان کرده و بدون کنایه به طرز روشن و دوم آنکه این تعداد رباعی که به نظر می‌آید که اصالت بیشتر دارند و مربوط به خیام باشند، بسیار زیبا ادا شده‌اند. این است که تمام این فکر که صدها نفر درباره‌اش حرف زده‌اند، سرچشمه‌اش از خیام دانسته شده، در حالی که گویندگان مختلف همان مضمون را گفته‌اند.

ما آن را اصطلاحاً می‌نامیم «اندیشه خیامی»، یعنی به روش خیام؛ برای آنکه بعد هم در ادبیات فارسی تکرار می‌شوند. سعدی هم همان مفهوم را مقداری دارد، حافظ هم مقدار زیادی دارد، شاعرهای دیگری هم دارند، عطار هم به همچنین. اندیشه‌ای است که در واقع کلی بوده؛ ولی نماینده اصلیش خیام شناخته شده، زیرا او از همه کوتاهتر و زیباتر بیان نموده.

این تعداد رباعی که الآن خیام در جهان به عنوان معروف‌ترین شاعر ایران شناسانده، یک علتش آن است که مسائلی که در آنها آمده یعنی مسئله سرنوشت انسان، مسئله چگونگی کار، همواره مطرح بوده، ولی در دوران جدید بیشتر، زیرا زمانی که فیتز جرالد اینها را ترجمه کرد، درست موقعی بود که یک بحران فکری در اروپا ایجاد شده بود، یعنی برخورد صنعت با سنت در قرن نوزدهم انگلستان، و نیز در خود اروپا ایجاد شده بود، یعنی می‌خواست بداند که چگونه بر این بحران فائق شود. البته اکنون هم بحران ادامه دارد، ولی در آن زمان چون آغاز کار بود نگرانی درباره آن بیشتر بود. از این‌رو رباعی‌ها توانست جا برای خود باز کند. فیتز جرالد، البته خدمتی کرد به ادبیات فارسی، با شناساندن خیام، اما در عین حال یک جنبه منفی هم در کار او هست و آن اینست که تعدادی از رباعی‌های بسیار سست، رباعی‌هایی که با شأن خیام تناسب نداشتند با اصلی‌ترها مخلوط کرد، و تصویری به خیام بخشید که با او فاصله بسیار دارد.

آنچه از آمیزه فیتز جرالد بیرون می‌آید از خیام علم‌اندیش نمی‌تواند بود، خیامی که باید انسجام فکری داشته باشد و انتظار نمی‌رود از او که چند گونه حرف بزند و از این شاخ به آن شاخ بپرد. ترجمه فیتز جرالد یک قیافه نامشخص و آشفته‌ای به خیام بخشیده و از این‌رو گفتیم که هم خدمت کرده و هم ناخدمت. خیام او یک متفکر وقت‌پرست و می‌خواره است.

کسی است که می‌گوید همه چیز بر باد است، همه چیز بیهوده است باید خوش بود، باید مست بود، و وقت را به این شیوه گذراند، در حالی که خیام از اینها عمیق‌تر است، سرنوشت بشریت را می‌سراید. گرچه بعدها، ترجمه‌های دقیق‌تر از رباعی‌ها به بازار آمد، ترجمه فیتز جرالد عامیت خود را از دست نداده است.

چنانکه می‌دانیم، تعدادی از میخانه‌ها، نام خیام را بر خود نهاده‌اند، برای آنکه بتوانند جلب مشتری کنند، چه در آمریکا، چه در انگلستان و چه در بعضی کشورهای دیگر. یک چنین قیافه‌ای بخشیده شده به خیام، در حالی که واقعیت امر این نیست.

منظور او این نیست که مردم بنشینند پای سبزه و گل و آب تماشا بکنند و شراب بخورند و مست بشوند. شکایت او این است که عمق زندگی را بر وفق مراد انسان نمی‌بیند.

یک نوع واکنش در برابر تاریخ ایران هم هست. در واقع جواب به این تاریخ است. اگر در وضع زمان خیام توجه بکنیم، یعنی عصر سلجوقی که بعد از غزنوی‌ها آمدند و ترک‌ها حاکم شدند بر کشور، ایران دو فرهنگی شد یا سه فرهنگی شد. برخورد فرهنگ بومی ایران با فرهنگ ترک، با فرهنگ عرب عباسی و این اتحاد میان عباسی‌های بغداد و حکومت ترک‌ها، در واقع وضعی ایجاد کرده است که یک بحران روانی به همراه داشته باشد، و این خواه ناخواه فرد روشن‌بین و هوشمندی مثل خیام را در مقابل سوال‌هایی قرار می‌داد که این چه زندگی است؟ به کجا می‌خواهد برسد؟ بنابراین تأثیر زمان را نباید از نظر دور داشت.

این است که می‌بینید که در این زمان سه نوع و سه تیره از اندیشه سیاسی، اجتماعی نمود پیدا می‌کند؛ در سه فردی که مردان شاخص زمان هستند: یکی در این جریان الموت یعنی طغیان حسن صباح و الموتی‌ها که می‌دانید در طی مدتی دراز نزدیک دو قرن کشور را ناآرام نگاه داشتند. این یک طغیان بزرگ معنی‌دار بوده بر ضد خلافت عباسی، و حکومت ترک‌های سلجوقی. بنابراین کم و بیش در همین زمان خیام است که قلعه الموت و طغیان حسن صباح روی می‌نماید، و به نوعی نمودار عکس‌العمل ایرانی‌ها در برابر اوضاع و احوالی است که در واقع باب طبعشان نیست. نوع دوم نمود پیدا می‌کند در تیره سازش که نظام‌الملک نماینده‌اش قرار می‌گیرد، یعنی ایرانی می‌بیند که چاره نیست، باید به نحوی مماشات کرد و ساخت با حکومت وقت و درواقع سعی کرد که آنها هرچه بیشتر به طرف فرهنگ ایران کشیده شوند، آنها را هرچه بیشتر اهلی کرد. این تیره تبلورش و نمودارش در نظام‌الملک است، بعد در خانواده وزرا که اکثرشان کشته می‌شوند، برای اینکه این برخورد، برخورد کوچکی نبوده است. کشمکشی است میان تیره ایرانی و تیره ترک که مسلط شده‌اند. در این صف کسانی هستند چون نظام‌الملک و پسرهایش و کسانی چون عمیدالملک و دیگران. اینان غالباً سر سالم به گور نمی‌برند، چون اختلاف عمیق است. خود نظام‌الملک هم می‌دانید به آن صورت کشته شد. این هم یک تیره فکر است، یک کوشش تا حدی نومیدانه تا بلکه بتواند آشتی بدهد بین حکومت و فرهنگ ایرانی. ولی قضیه با تشنج‌های بزرگ همراه است و همان‌طور که گفتیم با جنگهای داخلی، وزیرکشی و غیره.

اما یک تیره سومی هم هست که اندیشه متفکران را بازتاب می‌دهد. آنها می‌خواهند راه چاره‌ای پیدا کنند، دریچه نفس‌کشی بیابند، برای آنکه بشود زندگی کرد. این است که یک شاخه آن می‌رود به عرفان، شاخه دیگرش در اندیشه خیامی نمود می‌کند. سنایی نخستین گوینده عرفانی در ایران می‌شود. بعد نوبت می‌رسد به عطار و کسان دیگر، تا در مولوی به اوج برسد. چون نمی‌شود چیزی را عوض کرد، و اوضاع زمانه نیرومندتر از آن است که بشود در مقابلش ایستاد، یا می‌بایست روش حسن صباح را در پیش گرفت، یا سیاست نظام‌الملک که دوات را در کنار شمشیر می‌نهد، و یا از کلام بیرون ریخت، چون خیام و عارفان. شاید از این طریق بشود قدری آرامش به دست آورد. چه، انسانی که در اجتماع زندگی می‌کند، انتظار مشروعش این است که نوعی سامان اجتماعی و گشایش همگانی در کار آید و حکومت آسایش نسبی به مردم ارزانی دارد. ولی وقتی این اعتقاد سلب شد، امکانش از دست داده شد، نجات فردی مطرح می‌گردد. هر کسی برای خودش در چهار دیواری خودش و در درون ضمیر خویش یک فضای قابل تحمل جستجو می‌کند. دلخوشی خیالی و معنوی، جای دلخوشی عملی را می‌گیرد. راه حل معنوی نیز دو شاخه می‌شود، یکی می‌رود به طرف سنایی که عرفانی می‌شود، دیگری می‌رود به طرف خیام، که استدلالی است.

داستان «سه یار دبستانی» ولو با واقعیت تاریخی تطبیق نکند، باز هم معنی‌دار است. این سه تن که سه یار دبستانی خوانده می‌شوند، یعنی حسن صباح، نظام‌الملک و خیام، هرکدام طریقی در پیش می‌گیرند، و هر سه چاره‌ای می‌جویند و هر سه هم فرد شاخص زمان خود می‌شوند. اشاره داشتیم که حسرت دوران ایران باستان همین‌طور در ذهن این شاعران بعد از اسلام جنجال داشته که به عنوان یک دوره بر باد رفته سپری شده است. می‌خواهند از آن نتیجه‌گیری کنند که دنیا چقدر بی‌اعتبار است.

در پایان تکرار کنیم که این تصور عوامانه‌ای که درباره خیام پیدا شده، باید به دور افکنده شود. از غم دنیا خارج شدن، مسئولیت انسانی را از خود دور کردن، به عیش و نوش‌های سبک گذراندن، به هیچ وجه حرف خیام این نیست، بلکه یک اندوه عمیق در اوست. می‌خواهد که نوعی نوشداروی ضد تاریخ، ضد مصائب بیابد. بار زندگی را سبک کند. گذران زندگی بشر در واقع درخشان نبوده است. می‌خواهد بداند چرا چنین است. می‌خواهد آن را بکاود. هدف، روشن‌بینی است. انسان بداند که کی هست و چه هست. تمام اینها را به عنوان سمبل، به عنوان کنایه به کار می‌برده. آنهمه تکرار به خوش گذراندن و شراب و بهره وری از زندگی تا حد زیادی جنبه نمادی دارند. نه اینکه واقعاً بگوید شما تمام عمر بروید بنشینید در گوشه‌ای و به این روش عمر بگذرانید.

منبع: آفتاب نیوز ۲۹ ادریبهشت ۱۳۸۷

ورود

خيام

ارسال های توصیه شده

mona_serendipity 4,365

لینک به دیدگاه

mona_serendipity 4,365

لینک به دیدگاه

mona_serendipity 4,365

لینک به دیدگاه

Managerr 1,616

لینک به دیدگاه

moein.s 18,983

لینک به دیدگاه

moein.s 18,983

لینک به دیدگاه

به گفتگو بپیوندید

سایت نواندیشان

انجمن نواندیشان

فعالیت ها

جریان فعالیت های من

کسب درآمد کنید