اثرات زیست محیطی تردد کشتی ها

[spow 44197]

اثرات زیست محیطی تردد کشتی ها

 

بیش از ۷۰ درصد از سطح کره زمین را آب فرا گرفته و نتیجه خشکی ها در محاصره دریاها واقع شده اند، حدود سه چهارم شهرهای بزرگ دنیا نیز در کنار دریاها واقع شده و تا سال ۲۰۱۰ میلادی، ۸۰ درصد از جمعیت جهان در حوالی سواحل مستقر خواهند شد. سهولت در جابه جائی و ارزانی حمل و نقل از طریق خطوط آبی باعث شده تا بیش از ۶ میلیارد تن کالا از این طریق جابه جا گردد. در این میان بیش از ۲ هزار و ۵۰۰ نوع ماده خطرناک از طریق دریاها حمل و نقل می شوند و نرخ رشد حمل و نقل این مواد بیش از ۱۰۰ نوع در سال می باشد. بدین ترتیب عبور و مرور کشتی ها توأم با مواد خطرناکی که حمل می کنند، خطرات بالقوه موجود در محیط زیست دریائی را نمایان می کند.

 

جمهوری الامی ایران نیز با وجود دریاهای منطقه ای همچون خلیج فارس، دریای عمان و دریای خزر از جمله کشورهای فعال در زمینه دریانوردی و ترانزیت کالا از این طریق می باشد به طوری که ۹۶ درصد از سهم واردات کشور از طریق دریا بوده و بالغ بر ۱۶۰ میلیون تن کالا در سال می باشد.

 

در میان دریاهای ذکر شده خلیج فارس به عنوان دریای نیمه بسته بیشترین تراکم و تعدد حمل و نقل دریائی را به خود اختصاص داده به طوری که سالانه بیش از ۲۵ هزار شناور از تنگه هرمز عبور می کنند. علاوه بر آن، این دریا حامل ۶۰ درصد ذخایر نفت دنیا بوده که این امر باعث شده تا بیش از ۴۰ درصد از صادرات جهانی نفت را به خود اختصاص دهد که تمامی آن از طریق تنگه هرمز صورت می گیرد.

 

خلیج فارس و دریای عمان دریاهائی گرم محسوب می شوند و به همین خاطر میزان تولید اولیه در این دریاها قابل توجه می باشد. تنوع زیستی در این محدوده قابل توجه است. وجود انواع زیستگاه های حساس ساحلی و دریائی همچون آبسنگ های حساس ساحلی و دریائی همچون آبسنگ های مرجانی، جنگل های حرا، بسترهای جلبکی، خورها و مصب ها در این دریاها اهمیت آن را دو چندان کرده است. در این دریا بیش از ۲۳ گونه پستاندار دریائی، ۵ گونه لاک پشت دریائی، ۴۰ گونه مرجان، ۱۶۰ گونه جلبک، ۱۰۰ گونه پرنده آبزی و کنار آبزی، ۲۶۰ گونه نرم تن، ۴۰۰ گونه ماهی، ۳۰ گونه کوسه موجود میظباشد که طی ۲۰ سال اخیر در اثر فعالیت هائی همچون ترانزیت نفت، جنگ خلیج فارس، فعالیت های صیادی، تردد شناورها و توسعه در سواحل دچار آسیب شده اند، از این میان تردد کشتی ها و نفتکش ها سهم عمده ای در آلودگی زیست محیطی دریا دارند. تنها در بخش آلودگی نفتی تردد تانکرهای نفتی حدود ۲۷ درصد از آلودگی ها را به خود اختصاص می دهد. تخلیه زباله، مواد زاید جامد، تخلیه فاضلاب، آب توازن، آلودگی هوا و آلودگی صوتی از جمله دیگر اثرات مخرب زیست محیطی است که در اثر فعالیت های کشتیرانی در خلیج فارس به وقوع پیوسته است. در این راستا سازمان بنادر و کشتیرانی به عنوان متولی امر کشتیرانی فعالیت های چشمگیری را در جهت احقاق اهداف طرح شده در کنوانسیون مارپول، oprc و ضمائم مرتبط آنها انجام داده است و سازمان حفاظت محیط زیست نیز اقداماتی همچون عضویت در کنوانسیون کویت، تشکیل سازمان راپمی، احداث مراکز تحقیقات ساحلی و تشکیل معاونت دریائی را به انجام رسانده و علاوه بر آن دولت نیز با رویکردهای زیست محیطی در برنامه توسعه چهارم بهبود مستمر وضعیت زیست محیطی دریاها همچون عقب نشینی از حریم دریا، اکوسیستم های حساس و تنویر افکار عمومی از طریق رسانه ها را مد نظر قرار داده است.

[spow 44197]

● مشکلات زیست محیطی ناشی از کشتی ها

 

تردد کشتی ها در دریاها همانند دیگر فعالیت های انسانی با اثرات مخرب زیست محیطی همراه است و این در صورتی است که ملاحظات زیست محیطی و قوانین و مقررات مربوطه مدنظر قرار نگیرد. مشکلات عمده ای که در حال حاضر از طریق تردد کشتی ها، دریاها را تهدید می کنند عبارتنداز:

 

▪ آلودگی نفتی: ترکیبات نفتی از طرق مختلف وارد دریاها می شوند، براساس مطالعات ۷/۱ تا ۸/۸ میلیون تن نفت در سال وارد دریا می شوند. تولید جهانی نفت حدود ۳ بیلیون تن در سال می باشد که حدود ۶۰ درصد آن از طریق دریاها حمل و نقل می شوند که در اثر تخلیه عمدی، تصادفات دریائی، جابه جائی نفت، اسکراپ کشتی ها، تعمیر شناورها، آب موتورخانه، قاچاق سوخت (که اخیراً در سواحل خلیج فارس بسیار رایج شده) صورت می گیرد.

 

سهم حمل و نقل از طریق خلیج فارس حدود ۶۰۰ میلیون تن در سال می باشد. سالانه حدود نیم میلیون تن نفت از طریق جابه جائی از محصول توسط نفتکش ها و یا حوادث به محیط زیست دریائی راه پیدا می کند.

 

طی سال های گذشته تصادفات فراوانی در خیلج فارس به وقوع پیوسته که باعث تخلیه مقادیر فراوانی نفت خام و یا نفت کوره به دریا شده است. بسیاری از موارد نیز آلودگی نفتی ناشی از جابه جائی نفت نیز در خلیج فارس گزارش شده است. طی سال های ۷۹ تا ۸۰، حدود ۱۳ مورد لکه نفتی با وسعت بیش از یک کیلومتر مر بع در تنگه هرمز گزارش شده است.

 

علاوه بر آن قاچاق گازوئیل و بنزین طی ۱۰ سال اخیر توسط شناورهای غیر استاندارد نیز سهم آلودگی نفتی را افزایش داده است. برآورد دقیق از تخلیه مواد نفتی در این خصوص امکان پذیر نبوده اما در حال حاضر در تمامی خورها و نواحی کم عمق ساحلی شرق هرمزگان این امر به وقوع می پیوندد.

 

▪ زباله: به ازای هر ۱۰ دقیقه یک شناور از تنگه هرمز عبور می کند. برآورد تقریبی سالانه حدود ۲۵ هزار شناور می باشد. محاسبات نشان می دهد ۲ کیلوگرم زباله به ازاء هر فرد بر روی شناورها تولید می شود که شامل انواع قوطی کنسرو، بطری شیشه ای، قوطی رنگ، رنگ های تراشیده شده، کاغذ، کارتن، پلاستیک، باطری، تخته پاره و... می باشند. براسا آمار ارایه شده از imo سالانه ۵/۶ میلیون تن انواع زباله از طریق کشتی ها وارد محیط زیست دریائی می گردد. این میزان شامل آن دست از مواد زائد جامد و مایع تخلیه شده که به صورت غیر قانونی انجام می شود، نمی گردد. وجود زباله در خط ساحلی خلیج فارس و دریای عمان و به خصوص سواحل جزایر، بیانگر تخلیه مقادیر متنعابهی از این گونه مواد به دریا می باشد. بخش قابل توجهی از زباله های تخلیه شده توسط کشتی ها به دریا در بستر دریا رسوب می کنند. در بخری نقاط رسوب زباله در بستر دریا علاوه بر مشکلات زیست محیطی اثرات مخربی بر فعالیت های صیادی نیز دارد. به طوری که در برخی تورکشی به صورت ترال کف تا ۷۰ درصد از محتویات تور را زباله تشکیل می داده و عملاً عدم موفقیت در تور کشی را به همراه داشته است.

 

ورود برخی زباله ها همانند پلاستیک علاوه بر ماندگاری فراوان، سرطان زائی و... مرگ ومیر مستقیم آبزی را نیز به همراه داشته است. برای مثال ۵۹ درصد از مرگ ومیر لاک پشت های مدیترانه در اثر بلع پلاستیک صورت پذیرفته است.

[spow 44197]

▪ تخلیه فاضلاب

 

فاضلاب تخلیه شده از کشتی ها از قسمت های همچون حمام، دستشوئی، آشپزخانه و رخت شورخانه به دریا صورت می گیرد که حامل شوینده ها، رنگ برها،ر موادآلی، میکروب ها و عوامل بیماری زاست، اگر میزان تولید فاضلاب توسط یک انسان را حدود ۸۰ لیتر در روز در نظر بگیریم، یک کشتی مسافربر ۱۰۰۰ نفری باخدمه روزانه ۱۰۰ تن فاضلاب تولید می کند. تخلیه فاضلاب در محدوده های ۱۲ مایلی ساحلی باید صورت پذیرد. اما محدوده خلیج فارس به علت کمی عمق و عرض کم، در هر منطقه که تخلیه شود باز هم می تواند نواحی حساس و مناطق ساحلی را در معرض تهدید قرار دهد. مشکل عمده موجود در این بخش فعالیت بیش از ۵ هزار لنج صیادی، ۳۰۰ کشتی صنعتی صیادی و شناورهای کوچکی است که عمدتاً در نواحی ساحلی فعال می باشند و تابع قوانین و مقررات زیست محیطی نبوده و فاضلاب خود را مستقیم به دریا تخلیه می کنند.

 

علاوه بر آن آب مورد استفاده جهت خنک کردن موتور و آب شیرین کن های کشتی ها نیز مقادیر بسیار زیادی پساب تولید و به دریا روانه می کنند. یک نفتکش ۲۰۰ هزار تنی روزانه حدود ۲۵۵ هزار گالن آب سستم خنک کننده را به دریا سرازیر می کند. آب سیستم های خنک کننده حامل مواد نفتی، فلزات سنگین بوده و با دمائی بیش از دمای محیط وارد دریا می شوند.

 

آلودگی هوا: بخشی از آلودگی های زیست محیطی که تاکنون در خلیج فارس و آب های سرزمینی کمتر مورد توجه قرار گرفته، آلودگی هوا است. سوخت عمده کشتی ها هیدروکربن ها سنگین می باشد که در نهایت باعث تولید COx,SOx,NOx, هیدروکربن های نسوخته دوده و ذرات معلق شده و در نهایت به محیط دریا راه می یابند.

 

مطالعات انجام شده طی سال ۲۰۰۰ میلادی در دریاهای اروپا (دریای بالتیک، سیاه، مدیترانه) نشان می دهد که ۶/۲ میلیون تن SOx و ۶/۳ میلیون تن NOx از طریق اگزوز و دودکش کشتی ها وارد هوا شده است و این حجم آلاینده هوا سمی برابر با ۲۰ تا ۳۰ درصد آلاینده کل اروپا را به خود اختصاص داده است. ورود NOx در دریای مدیترانه mg/m۳ ۱۶ ۲۰ برآورد شده (jonsonrt al ۲۰۰). این آلاینده در محیط های دریائی باعث ایجاد پدیده یوتریفیکاسیون شده به طوری که محاسبات حاکی از آن است که ۲ هزار تا ۸۰۰ هزار کیلومتر مربع از اکوسیستم های حساس اروپا با این پدیده روبه رو شده اند.

 

آلودگی هوا توسط یک نفتکش برابر با رفت و آمد ۱۲ هزار خودرو در روز است.کشتی با این ظرفیت قابلیت انتشار ۵/۱ تن NOx, ۱/۳ تن SOx (برابر با یک کارخانه بزرگ سیمان) ۳۵۲ پوند COx, ۱۰۰ پوند بخار ترکیبات آلی و ۷۵ پوند ذرات معلق در روز را دارد.

 

انتشار PAH (پلی ارماتیک هیدروکربن) از این نوع کشتی ۴۰ برابر یک تریلی است و میزان تولید آن ۳۰ برابر واحد انرژی است. در نتیجه از این نوع کشتی که وارد بندرگاه می شود ۱۲ هزار برابر یک تریلی PAH به هوا منتشر می گردد. آلاینده های هوا همچون NOx, SOx و COx در اثر ترکیب با رطوبت هوا تولید ترکیبات اسیدی نموده که در نتیجه بسیار خورنده می باشند واز طرفی در اثر رسوب بر سطح دریا باعث افزایش PH محیط های دریائی و به خصوص لایه سطحی می گردند که در محیط زیست دریائی از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشند.

 

این آلاینده ها در نتیجه با عوامل پدیده گرم شدن جهانی عامل تغییر اقلیم نیز محسوب می شوند و سهمی حدود ۲ درصد را در این خصوص به خود اختصاص داده اند.

[spow 44197]

▪ آب توازن:

 

کشتی ها جهت حفظ تعادل خود نیاز به استفاده از آب دریا می باشند. اما جابه جائی گونه ها و تخلیه و بارگیری آن اثرات زیست محیطی مهمی را بر جای گذاشته است. جابه جائی گونه های جانوری، عوامل بیماری زا، تخلیه مواد نفتی و فلزات سنگین مهم ترین آثار زیست محیطی آب توازن محسوب می شوند. این امر در خلیج فارس بسیار اثرگذار بوده است، کشتی ها و به خصوص تانکرهای نفتکش هنگام ورود به خلیج فارس به علت شرایط امن دریائی اقدام به تخلیه آب توازن می کنند. این اقدام اغلب در محدوده تنگه هرمز صورت می گیرد. روزانه صدها هزار تن آب توازن بدین روش به خلیج فارس تخلیه می شود. ورود نفت از این طریق مهم ترین اثر زیست محیطی محسوب می شود. براساس برآوردهای صورت گرفته از یک نفتکش ۲۰۰ هزار تنی، می تواند آب توازنی توأم با ۸۰۰ تن نفت به دریا تخلیه شود. مطالعات در جزیره سری بیانگر تخلیه حدود ۳۰۰ هزار تن آب توازن در ماه می باشد.

 

ورود گونه های مهاجم از این طریق نیز در بسیاری از کشورها باعث خسارت چشمگیر و سنگین به اکوسیستم های حساس ساحلی و دریائی شده است. ورود ستاره دریائی ۱۲ بازو (Acanthaster planca) به آب های خلیج فارس از جمله این آثار می باشد. این ستاره دریائی با تغذیه از مرجان ها تخریب اکوسیستم های مرجانی را به همراه دارد.

 

تخلیه آب توازن برحسب قوانین و مقررات در محیط های دریائی صورت می گیرد، تخلیه آن در نواحی ساحلی ممنع و در فاصله ۱۲ مایلی ساحل با غلظت ۱۵ قسمت در میلیون نفت است. در فواصل بعد از آن باید با غلظت ۱۰۰ قسمت در میلیون نفت به محیط تخلیه شود.

[spow 44197]

▪ مواد خطرناک و سمی:

 

کشتی ها در جهان بیش از ۲۵۰۰ نوع ترکیبات سمی و خطرناک را جابه جا می کنند و سالانه حدود ۱۰۰ ترکیب به آنها اضافه می شود. (gesamp۳۱۱۴) که دارای مشخصه هائی همچون تجمع زیستی در بافت ها، ایجاد سموم در محیط آبی است و برای پستانداران دریائی سوزش و خارش چشم و پوست به وجود می آورد.

 

مضافاً اینکه در یک کشتی بزرگ روانه ۱۵ گالن مواد سمی تولید می شود که ناشی از رنگ کاری، شوینده ها، رنگ برها، باطری ها، مواد عکاسی و غیره می باشند. آنچه باید بدان توجه نمود حجم بسیار مواد خطرناکی است که توسط کشتی ها حمل می شوند و در نتیجه چنانچه دچار حادثه شوند توانائی ایجاد فجایع بزرگ زیست محیطی را دارند، حادثه غرق شدن کشتی کاپتان ساخاروف در حوالی جزیره لاوان که حامل ترکیبات سموم دفع آفات کشاورزی بوده از جمله این موارد می باشد.

 

در بسیاری از موارد نیز پس از تخلیه کالا و شست وشوی مخازن نگهداری، پساب آن را وارد محیط های دریائی کرده و در نتیجه مواد خطرناک وارد محیط زیست دریائی می گردند.

 

▪ سایر موارد:

 

آلودگی صوتی، تخلیه ضایعات صید، تورهای مستعمل صیادی، ادوات صیادی، ته مانده های مخازن، آلودگی حرارتی ناشی از سیستم خنک کننده موتورها، تردد در مسیر مهاجرت آبزیان و یا تردد در نواحی حساس ساحلی و دریائی و... از جمله موارد مهم اثرات زیست محیطی شناورهاست.

 

فعالیت ناوگان صیادی (سنتی و صنعتی) تماماً در نواحی ساحلی (اعماق ۳۰ ۲۰ متر) صورت می گیرد. سواحل به عنوان بانک های زیستی شناخته می شوند. ناوگان صیادی به علت تعدد شناور به صورت مناسب مورد پایش قرار نمی گیرند و لذا ملاحظات زیست محیطی از سوی آنان صورت نمی گیرد. آلودگی صوتی ناشی از صدای موتورخانه وتردد شناورها باعث ایجاد تداخل در سیستم ناوبری آبزیان و به خصوص پستانداران و لاک پشت های دریائی می شود. نتیجه این امر برخورد با ساحل و خروج از مسیر مهاجرت می باشد. در ۵۰ درصد از موارد مرگ ومیر پستانداران دریائی مطالعه شده در خلیج فارس نوعی همپوشانی با خطوط کشتیرانی دیده می شود.

 

● اثرات زیست محیطی ناشی از کشتی ها

 

حاصل آنچه بدان اشاره شد اثرات زیست محیطی است که در محیط های دریائی ـ ساحلی دیده می شود. این اثرات در نهایت باعث زوال اکوسیستم های دریائی می شوند و این امر می تواند زوال یک جامعه انسانی را در بر داشته باشد این اثرات شامل: یوتریفیکاسیون، تخریب زیستگاه های ساحلی و دریائی، مرگ ومیر مستقیم آبزیان، ورود گونه های مهاجم و بیگانه به اکوسیستم، مهاجرت آبزیان از اکوسیستم، تجمع مواد سمی در بافت آبزیان و انتقال به سطوح بالاتر مصرف کننده، تغییرات ph آب، کاهش اکسیژن محلول و تغییر اکوسیستم است که در نهایت کاهش تنوع زیستی را به همراه خواهد داشت و افزایش روز افزون فعالیت های اقتصادی در آسای میانه و کشورهای حاشیه خلیج فارس تردد کشتی ها را در این پیکره آبی چندین برابر خواهد نمود. بهره برداری از حوزه گازی پارس جنوبی و قطر طی سال های آینده حضور سوپرتانکرهای حمل گاز مایع را چند برابر می کند و این مسائل همگی حاکی از افزایش فشارهای زیستی بر محیط زیست دریائی خلیج فارس می باشد.

 

● اقدامات انجام شده از سوی سازمان محیط زیست

 

مهم ترین حرکت حقوقی جهت حفاظت از محیط زیست دریائی خلیج فارس توسط برنامه محیط زیست سازمان ملل در سال ۱۹۷۲ آغاز شد که در آن ۱۹ منطقه دریائی جهت حفاظت معرفی شد یکی از این دریاها خلیج فارس و دریای عمان بود.

 

با توجه به اهمیت مناطق دریائی کشور، سازمان محیط زیست با تشکیل دفتر دریائی در سازمان امور داخلی و بین المللی مربوطه را به این دفتر واگذار نمود. که در نتیجه آن همکاری با ۱۱ کشور در دریای خزر، خلیج فارس و دریای عمان آغاز گردید.

 

در ادامه برنامه محیط زیست سازمان ملل اجلاسی حقوقی طی سال ۱۹۷۶ با حضور کارشناسان سازمان تخصیص وابسته به سازمان ملل در کویت و همچنین سال ۷۷ در بحرین برگزار که منجر به تأسیس سازمان منطقه ای حفاظت محیط زیست دریائی ”راپمی“ با مرکزیت کویت گردید. در این راستا نیز کنوانسیون کویت با مفهوم حفاظت از محیط زیست دریائی خلیج فارس و دریای عمان نیز مورد موافقت کشورهای بحرین، ایران، عربستان، عمان امارات عربی متحده، قطر و عراق قرار گرفت. ادامه فعالیت های سازمان راپمی و کشورهای عضو منجر به تصویب چهار پروتکل در زمینه های مبارزه با آلودگی نفتی (۱۹۷۸)، آلودگی دریائی ناشی از اکتشاف و استخراج از فلات قاره (۱۹۸۹)، حفاظت محیط زیست دریائی در برابر آلودگی های مستقر در خشکی (۱۹۹۰) و کنترل نقل و انتقال بروز مرزی مواد زاید خطرناک (پروتکل تهران ۱۹۹۸) شده است.

 

سازمان محیط زیست با توجه به اهمیت محیط زیست دریائی با اصلاح ساختار سازمانی دفتر دریائی، آن را به معاونت دریائی با سه دفتر ارتقاء بخشید.

 

شهرام فداکار