شهرهای تهی از معنا

[zahra22 19501]

معماری اسلامی با هیچ سنخ صوری گرایی ای سرسازش و مجالست ندارد. معماری اسلامی جلوتی است از شوکت حقیقت گرایی.

شهری از معماری اسلامی حظ می برد که اندوخته معنوی اش آکنده از اخلاق و عاری از مینی مالیسم فایده گرا باشد.

در روزگاری که مدرنیته صوری گرا، فرم شهرها را در سیطره خویش گرفته است، آیا می توان از ضرورتی به نام معماری اسلامی سخن گفت و از جهت دیگر آیا مراد از معماری اسلامی و بحث و فحص در باب آن تنها در فرم سازه ها و مزین شدن آنها به اسماء جلاله و آیات کتاب الله خلاصه می شود؟

این پرسش ها، در بادی امر صعب و غامض می نمایانند، اما آنچه در این باب عیان است۲ تلقی صوری گراست، که تواما در برابر یکدیگر قد علم می کنند؛ در یک جهت گیری آشکار، مدرنیست های وطنی می کوشند، «فرم» سازه هاشان، مدرن باشد، یعنی نمای بیرونی و اندرونی سازه ها که در یک شکل غالب به نام «آپارتمان» رخ عیان می کند نو، جدید و جذاب جلوه کند، این نو و جذاب بودن البته بسته به غنای مدرن آنها نیست بلکه در گرو عدم و امحای هر سنخ جلوه و جلوتی است که از آن معنای سنتی افاده شود. در اینجا یک نگرش هیستریک وجود دارد که می خواهد به هر قیمتی مدرن باشد، بالطبع این وجه از زیست روزمره نه یک امر عمرانی و حتی زیبایی شناسانه، بلکه تماما «اجتماعی» است و ریشه در تمنیات و آمال طبقه شبه مدرنیست ایران دارد.

از سویی دیگرباید گفت توجه تام به فرم و محتوای عاری از معنا، شاخص اساسی و تمام عیار معماری امروزین ایران است. با این وصف، سخن گفتن از معماری اسلامی شاید، اندکی که نه، بسیار دور از ذهن جلوه کند. این دور از ذهن بودن، سوای دشمنی مدرنیته معاصر با «امر معنایی»، وجه دیگری هم دارد؛ رویکرد سنت مدارانه به ما می گوید شرط اسلامی بودن یک سازه مزین بودن آن به اسماء جلاله است، در این نگرش «صوری گرا» مثلا اگر یک سازه تماما شبه مدرن و عاری از معنا، بر سر در ورودی خود یکی از اسماء جلاله ذات اقدس حق را «الصاق» کند، اسلامی به شمار می آید!

بنابراین نگاه جامعه شناسانه و حقیقت گرای اصیل اسلامی، به این امر بسیار ظریف و تواما سخت و صعب و دشوار است. دشوار از این جهت که خود را در برابر ۲ اندیشه رقیب می بیند که در «روش» که همان صوری گرایی باشد مشترک و هم داستان اند.

اما اگر ما بخواهیم با اسلوب های متداول و رایج جامعه شناسی شهری موجود در ایران به تحلیل این امر بنشینیم، باید صادقانه اعتراف کرد که جهدی بی حاصل و تلاشی بی ثمر را سامان می دهیم که نهایتا از آن تنها یک «گزارش شکل شناختی» برون می تراود و نه چیز دیگر. جالب اینجاست که جامعه شناسی شهری موجود در ایران نیز به مانند این ۲ اندیشه رقیب، کاملا صوری گراست و نگاه معرفت شناسانه و هستی شناختی را برنمی تابد. بنابراین بهتر است همین جا با آنچه در ایران به عنوان «جامعه شناسی شهری» متداول است، وداع کنیم و به راه خویش برویم!

● شهر مدرن، معماری اسلامی

آیا امروز شهرهای ما مدرن اند؟ با یک نگرش صوری گرا و جزء نگرانه، باید گفت که شهرهای امروزی ما در سیر گذار از سنت به مدرنیته به سر می برند و از این رو، باید از گزاره پرطمطراق و پرطرفدار و در عین حال مسخ شده «چالش میان سنت و مدرنیته» یاد کرد و داد سخن داد و…

سؤال دیگر؛ آیا شهرهای ما اسلامی اند؟ اینجا هم عطف به همان نگرش صوری گرا، می توان وجود چند مسجد و چند عنصر و نماد را ملاک قرار داد و کار را تمام شده دانست و حکم صلاح دنیا و فلاح عقبی شهرنشینان و مدیریت شهری را صادر کرد. اما گفتیم که ما در این نوشتار قرار نیست دل به صوری گرایی بسپاریم و لعبت های مدرن و فرم های سنت گرا را کعبه آمال قرار دهیم، بلکه قرار است حقیقت گرا باشیم و نگاه معرفت شناسانه و هستی شناختی را مطمح نظر قرار دهیم.

در شهرهای امروز ما مدرنیته با یک نگاه فلسفی هیچ معنای تئوریک محصلی ندارد. اولا در یک نگاه معرفت شناختی، ما نه با مدرنیته که با مدرنیته ها طرفیم، عطف به همین امر، باید از «مدرنیته ایرانی» سخن بگوییم، این مدرنیته هیچ نسبتی با تئوری های فلسفی و جامعه شناختی ندارد، یعنی صرفا بر اثر کشش اجتماعی به یک نوشدن مبهم سامان یافته و به هیچ وجه قرابتی با مکاتب فلسفی، حتی فلسفه اسلامی ندارد، سنت نیز به همین وجه، تنها در شکل کنش های خرد اجتماعی رخ می نمایاند و از مبادی مشخص تئوریک بی بهره است.

بنابراین آن گونه که پیشتر گفتیم معماری و شکل سازه ها امری تماما اجتماعی است و باید گفت که معماری امروز ما از «معنا» تهی است. «معنا»، یعنی یک نماد باطنی، محتوا گرایانه و مشخص که فرد را تحت تأثیر قرار دهد و فضای ذهنی ایجاد کند؛ بدین معنا که فرد هنگامی که در جوار آن قرار می گیرد از لحاظ ذهنی خود را محصور در گفتمان ارزشی آن سازه حس کند.

در معماری های کلاسیک اروپا و مهم تر از همه در معماری اسلامی این امر جلوه و جلوت عیانی دارد. در معماری اسلامی، فرد هنگامی که در جوار سازه قرار می گیرد در خود یک «بهجت روحانی» احساس می کند و تمنیات فطری او به اسماء الله برانگیخته می شود.

با این وصف، چگونه می توان به سازه ای که براساس معماری نیهیلیستی مدرن ایرانی پردازش یافته و مثلا با برخی نام های جلاله مشاطه شده، صفت اسلامی اعطا کرد؟

یک اصل بنیادین به ما می گوید «معماری» عطف به مناسبات اجتماعی فرم و نما می گیرد، بدین سان است که در شهرهای آکنده از صوری گرایی مدرنیستی و شکل گرایی سنتی، معماری نیز تابعی از همین امور است.

«آپارتمان» که شکل غالب زیستگاه مسکونی در ایران است، عطف به مناسبات صوری گرایانه مدرنیستی، نه تنها از وجه تام مدرن شدن عاری است، بلکه هم در فرم و هم در محتوای سکونت در آن، «ناهنجاری» وجه غالب و عیان است. نه از لحاظ معماری و گاه نه از لحاظ مناسبات حاکم در یک آپارتمان، صفت «اسلامی» به هیچ وجه قابل تعمیم به آن نیست. بدین سان می بینیم که صوری گرایی اجتماعی حکم به عدم و فنای معماری اسلامی می دهد و عرصه حیات اجتماعی را از آن تهی می کند.

[zahra22 19501]

مینی مالیسم اجتماعی! روابط اجتماعی امروزین به علت تفوق نگرش های سود گرایانه مینی مالیستی و فایده مندی مبتذل، چیزی به نام «بورژوازی مستغلات» را شکل داده که در نهایت آن هم، پدیده «بساز بفروش»ی را شکل می دهد. «بساز بفروش»ی در ایران امروز، یک پدیده اجتماعی است، نه یک شکل منحط اقتصادی، این چنین است که معماری نیز تابعی از آن می شود.

بساز بفروش عزیز ما هنگامی که در جنوب شهر «آپارتمان» می سازد عطف به تفوق سنت گرایی صوری، سازه را به اسماء جلاله مزین می کند و یک «وان یکاد…» بر در ورودی می چسباند اما هنگامی که در شمال شهر بساط خویش را می گستراند، در کوچه ۶ متری برج ۳۰ طبقه ای می سازد که اندرونی ترین مناسبات خانه های مجاور هم از آن قابل رصد است.

● نتیجه

معماری اسلامی با هیچ سنخ صوری گرایی ای سرسازش و مجالست ندارد. معماری اسلامی جلوتی است از شوکت حقیقت گرایی و نعمتی است که نقمت صوری گرایی را ذبح می کند.

معماری اسلامی هنگامی رخ عیان می کند که جلالت ساحت معنایی اسلام، یگانه معیار ذهنیت غالب اجتماع و کنش منبعث از آن باشد . شهری از معماری اسلامی حظ می برد که اندوخته معنوی اش آکنده از اخلاق و عاری از مینی مالیسم فایده گرا باشد.از دیگر سو فقدان دردناک معماری اسلامی در زیست امروزین معلول بی توجهی ما به نقش «مکان قدسی» در یک شهر است. امروز خلوتگاه ما مکان قدسی نیست و فضایی عمومی است که به تمام معنا عرفی و عاری از تفوق نظم دینی می نمایاند.

شاید گمان برید که رجعت به معماری اسلامی در گرو دل کندن از هرگونه صور مدرن در زیست روزمره است، اما چنین نیست. تصرف ارزشی و ایدئولوژیک در این مقوله، به راحتی راه را برای بروز و ظهور معماری اسلامی می گشاید، معماری ای که در آن اندرونی، خلوتگه است و «بیرونی»؛ شوکت. معماری ای که آسایش از دل و ذهن و جسم نمی رباید، بلکه آرامش مانایی هدیه می کند. معماری ای که در آن حریم خصوصی و عمومی مشخص و واضح است و التزام و اعتقاد به اینکه دیگران هم حقی دارند آشکار و عیان است.

حکایت معماری اسلامی، از یک سو، حکایت «من» و «دیگری» نیزهست. «من»، چنان محترم شمرده می شود که «دیگری» و «دیگری» چنان ارج می یابد که «من». معماری اسلامی می تواند و باید بسته به مقتضیات هر عصر دگرگونی ظاهری یابد و اما «بطن معین ولایتغیر» آن، چنان «روح واحد» همیشه حکمفرماست و از سوی دیگر حکایت نفی فرد گرایی ویرانگر و نفی ثنویت میان فرد و جامعه است. همین امر است که معماری اسلامی را جذاب جلوه گر می کند؛ معماری ای که معنای مستتر در آن هم فرد را گرامی می دارد و هم جامعه را محترم.