Managerr 1616 اشتراک گذاری ارسال شده در 22 اسفند، ۱۳۹۰ [TABLE] [TR] [TD=width: 100%][TABLE] [TR] [TD=class: abstractnews, width: 100%][TABLE] [TR] [TD=class: abstractnews, width: 100%][TABLE] [TR] [TD=class: mainbodytextnews, width: 100%]جلال الدّین مولوی، چه از جهت زندگی و چه از جهت سبک شعر، با سرایندگان دیگر ایران تفاوت دارد. خوشبختانه چون کسانی ـ از جمله پسرش سلطان ولد و افلاکی و سپهسالارـ زندگی او را روایت کرده اند، سیمای او آشکارتر از دیگران می نماید و تطابق آن با آثارش آسانتر است. سبک غزلسرایی او منحصر به خود اوست، نه شبیه به غزلسرایان پیشین، چون سنایی و عطّار و نه شبیه به کسانی که بعد از او می آیند، چون عراقی و خواجو و دیگران. این سبک خاصّ غزلسرایی است که ما وجه شباهتی میان آن و مکتب سوررئالیسم اروپایی یافتیم. هرچند این مقارنه با توجّه به فاصلة زمانی و مکانی و تمدّنی، دوردست بنماید، با این حال چیزی درمیان هست. انسانها در یک مرحلة بنیادی به هم نزدیک می شوند. تشابه از آن سرچشمه می گیرد که مولوی و سوررئالیسم هردو در گویندگی از وجدان ناآگاه و ژرفای ناشناختة ضمیر، کمک می گیرند. از یک قرینه یاد کنیم: چرا باید ترجمة تعدادی از غزلهای مولانا در آمریکا، در ردیف پرفروش ترین ها قرار گیرد؟ آیا نه آن است که سخن و بیان و بافت شعر با سلیقة امروزی خوانندگان مطابقت یافته؛ مردمی که در این دوران زندگی می کنند، خواهان آنند که چیزی بشنوند که زبان گویای دنیای کنونی باشد و نشانه هایی از آن را در غزلیّات مولانا یافته اند. اکنون ببینیم که چرا مولانا به سوی این سبک غزلسرایی رانده شد؟ از سه عامل عمده یاد کنیم: ۱ـ یورش مغول به سرزمین ایران، مقارن با زندگی وی. ۲ـ جدا افتادن از وطن مألوف. ۳ـ خصومیّت تباری و خانوادگی. نخست زمان: گرچه شهر قونیه که محلّ اقامت مولانا بود، از تعرّض مستقیم مغول مصون ماند، با این همه کشتارها و ویرانیهایی که در نقاط دیگر صورت می گرفت، خبرش به آنجا می رسید و طبیعتاً موجب نگرانی و تشویش بود؛ بنابراین مولانا تمام عمر در چنین جوّی زندگی کرد. گذشته از مغول، خود آسیای صغیر هم مقارن با زندگی وی از آشفتگی درامان نبود. خاندان سلجوقی غرب، بدترین دوران خود را می گذراندند، بدان گونه که از پنج پادشاهِ همزمان با مولوی، سه تن به مرگ غیر طبیعی از میان برداشته می شوند. دوّم جدایی از وطن: مولانا سراسر عمر در سرزمینی زندگی کرد که گویی در آن مهمان بود. این حالت غربت نمی توانست در او بی تأثیر بماند. چند بیت اوّل مثنوی وصف حالی از آن را درخود بیان می کند. هرکسی کو دور ماند از اصل خـویش باز جوید روزگار وصل خویش هر که او از همزبانی شد جدا بی زبان شد، گرچه دارد صد نوا چون که گل رفت و گلستان درگذشت نشنوی زانپس ز بلبل سرگذشت این چند بیت گرچه جدایی بزرگ، یعنی جداماندگی از کلّ هستی را می سراید، ولی با زندگی شخصی مولانا نیز بی ارتباط نیست. سوّم تأثیر خانواده: پدر مولوی ـ ملقّب به بهاء ولدـ بنا به آنچه از شواهد زندگی اش برمی آید، مردی بود که خود را یگانة روزگار می شناخت و کسی را برتر از خود نمی توانست ببیند. وقتی از بلخ، رقیبی چون فخرالدّین رازی را در برابر خود می بیند و مردم لقب «سلطان العلمائی» را از او دریغ می کنند، رنجیدگی را تا حدّ ترک شهر جلو می برد. درست است که نزدیک شدن سپاه مغول به منطقه زمینه ساز مهاجرتش بود، ولی برآورده نشدن انتظار او از مردم شهر نیز انگیزه ای دیگر گشت. کتاب «معارف بهاءولد» نوشته یا تقریر وی، برای شناخت او گواهی روشن کننده ای است. سبک آن با سبک نوشته های دیگر عرفانی به کلّی تفاوت دارد. در آن با لحنی خطابی و قاطع بیان حال می کند. چنان به خود اطمینان دارد که گویی با خدا حرف می زند. برای آشنایی با سبک و اندیشة او چند خطّی از این کتاب را در این جا می آوریم: «می اندیشیدم که مخلوق را با اللّه جنسیت نباشد، چگونه با اللّه انس گیرد و خوش شود و بیارامد؟ اللّه الهام داد که: چون وجود مخلوق از موجودیت و آن منم، چگونه انیس نباشم؟ آخر بار شش وجود به ایجاد نبود، با چه خواهد بود؟ چو ارادتم به فعلم و صفتم و خلقم و به مخلوق پیوسته باشد، مؤانست من نباشد به کی باشد؟ آخر از این همه شهوتها و عشق ها و انسها از من است و از آفرینش من است. پس چگونه با من انس نباشد؟ چو انس از شغل من است. نیمه کلمات دوستان و راز گفتن ایشان و محاسبه و مصاقبه ایشان نه من هست می کنم؟ پس هست را با هست کننده چگونه آرام نباشد و با کی خواهد آن نتوانست بودن که دایم ماند جز با من؟ اکنون ذکر می گوی و با الله و با صفات او انیس می باش و قرآن می خوان و حقیقت اُنس را مشاهده می کن.» منظور آن است که هرچه از نیک و بد در نهاد انسان نهاده شده، به امر و ارادة پروردگار نهاده شده؛ پس در پروندة نتیجة اعمال خود پاسخگو نیست. بنابراین چه جای بازخواست؟ حافظ هم می گوید: آنچه او ریخت به پیمانة ما نوشیدیم اگر از خمر بهشت است، وگر بادة مست در خانوادة مولوی، هیجان درونی، افراط و فوران احساس غلبه دارد، و این خصیصه هم در شخص مولانا و هم در برخی از افراد خانواده اش دیده می شود. پسر وی «علاءالدین» خطی خلاف پدر درپیش می گیرد، بدان گونه که او را به مشارکت در قتل شمس متهم می کنند و مورد بی مهری پدر واقع می شود. عارف چلبی ـ نوادة مولوی، پسر سلطان ولدـ نیز به راه دیگری می رود و به عیش و نوش دل می بندد. چون مرد زیبارویی بوده، جمعی از زنان شهر او را در دایرة محبّت خود می گیرند، و او هم تمنّای همة آنان را بی پاسخ نمی گذارد! در شخص مولانا، این فوران درونی، در شور شاعرانه به بروز می آید، و محصول آن همین غزل هاست. سبک و حال آنها به گونه ای است که می توان آنها را شعر جهنده و خودرو خواند. وی دنیایی دگرگونه می خواست، و آن را در لحنی دگرگونه ترجمانی کرد. بیقراری درون به او اجازة نمی داد که بنشیند و اندیشة بیان حال کند. می گوید: قافیه اندیشم و دلدار من گویدم مندیش جز دیدار من این دیدار نگفتنی است، به دست نیامدنی است، پس اشتیاق به آن همه پایان ناپذیر است. این است که گاه در خاموشی پناه می گیرد؛ ولی درون ملتهب او را به حال خود نمی گذارد. پس چاره نیست جز آنکه به آهنگ پناه برد. غزلهای مولانا پر از آهنگ است. در این گرداب اندیشه از آهنگ نجات می طلبد: در میلها و میلها، وی سیلها و سیلها رقصان و غلتان آمده تا ساحل دریای تو مولانا چه می خواهد؟ در یک کلمه می توان گفت: دگرگونی. نظم کنونی جهان برایش قابل قبول نیست. دیگرش را می حوید. انتخاب شمس تبریزی به عنوان مخاطب غزل نیز نشانه ای دیگر از این دگرگونه جویی است. اگر جدایی و نفاق است، او یگانگی می طلبد. اگر جنگ است، او صلح همگان را آرزو می کند. اگر دنیای سرد در برابر است، او از آتش عشق کمک می گیرد. بر همین قیاس، آنچه نیست، هستش را می جوید. و چون آن در این دنیای مشوّش به دست نمی آید، او به دامن آهنگ می آویزد. مگر کلّ کائنات بر آهنگ نمی چرخد؟ ولی سرانجام به این نتیجه می رسد که: گفت آنچه یافت می نشود آنم آرزوست! مولانا با آنکه شاعر پرواز گراست، و آرزوی عالمی دیگر، غیراز این عالم خاکی دارد، با این حال همه الهامهای شعری او از همین زمین گرفته می شود. ناهنجاری اوضاع زمین او را ملول می دارد که می گوید: «از دیو و دد ملولم و انسانم آرزوست». این است که او نیز مانند عارفان دیگر در آرزوی یافتن راهگشایی است و در پی این منظور، عشق را در برابر عقل می نهد. عشق سرکش که راه مخالف عقل در پیش می گیرد؛ زیرا این نابسامانی های اجتماعی که مورد قبول او نیست، به دستاویز عقل خود را برسرکار نشانیده اند. آنچه می باید، تیشة فرهادوار است، شور درونی، که از قعر نیمة روشن وجود انسان سر برآورد. البتّه آنچه از نظر عارف محکوم است، عقل «عقال وار» است، نه عقل گشایشگرِ معادل «خرد» که راه برندة زندگی است، و در شاهنامه بیش از هر کلمه با ستایش از آن یاد شده است. و مولانا نیز آن را قبول دارد. سبک زندگی و رفتار مولانا، از نزدیکان و مریدانش که بگذریم، مورد قبول اکثریّت مردم زمان نیست. وقتی به یک زن روسپی حقّ می دهد و او را «پهلوان» می خواند، یعنی خدمتگزار خلق، و باورهای مورد انکار مردم را به چشم اغماض یا نوازش می نگرد، طبیعی است که احساس تنهایی بکند و «منِ» خود را بسراید، این من در دام ثقل جسم افتاده. وقتی می گوید: یک دست جام باده و یک دست زلف یار رقصی چنین میانة میدانم آرزوست باده، معشوق، رقص، همه مواردی هستند که از نظر دیندار مطرودند؛ بنابراین چون آنها را مورد آرزوی خود قرار می دهد، می خواهد وارونة آنچه هست را وارد زندگی کند. ممکن است گفته شود: اینها کنایه اند، و حتّی متشرّعان معتقد هم این کنایه ها را به کار برده و از می و معشوق دم زده اند. این درست است؛ ولی بی درنگ این سؤال به ذهن می رسد که: چرا باید این کنایه ها از عناصر ممنوع سر برآورند؟ چرا در هیچ زبان دیگر نظیر آنها وجود ندارد؟ جواب این است که از مطلوبها و رواها، سوءاستفاده شده و جامعه به این صورت ناهنجار درآمده است، پس باید عکس آن را دریافت و حافظ هم می گوید: از قیل و قال مدرسه حالی دلم گرفت یک چند نیز خدمت معشوق می کنم نیز: از خلاف آمد عادت بطلب کام که من کسب جمعیّت از آن زلف پریشان کردم در زمان مولانا نیز چون زمان حافظ، ریاورزی بر جامعه غلبه دارد. از یک سو متولّیان تشرّع هستند که عوام را هم پشتیبان خود دارند، و از سوی دیگر، عرفان گرایان که هواداران مولوی در میان آنهایند. رواج زرق و تزویر به گونه ای است که سالها بعد، هلاکو برای توجیه خونریزی های خود، مردم زمانه را «مسلمانان نامسلمان» می خواندند و خود را دارای مأموریّت آسمانی برای زدودن آنها از زمین می شناسد! مولانا بارها، از اصالت باطن در برابر ظاهر حرف می زند، می گوید: ما درون را بنگریم و حال را نی برون را بنگریم و قال را اگر ما به خود اجازه دادیم که وجه مقارنه ای میان غزلسرایی مولوی و سوررئالیسم بیابیم، برای آن است که هر دو از نظم ناهنجار زمان به تنگ آمده، و در پی آنند که راه بیرون شدی برای آن بیابند. دو دهة اوّل قرن بیستم که سوررئالیسم از آن سربرآورد، با همة بُعد مکان و زمان، یادآوری زمینه هایی می شود که حملة مغول را به ایران پیش آورد. این دوران زایندة دو جنگ بزرگ جهانی است که از قلب اروپا سر برآوردند. زایندة یک جوّ پول پرستی، استیلای صنعت بر زندگی، از یک سو توانایی بشر در کشف، و از سوی دیگر به همریختگی بافت زندگی که طیّ هزاران سال آهنگ خود را نگاه داشته بود. بشر می بایست به ناگهان عادت بکند که فاصله ها و زمانها در هم بشکند، از این روست که کسانی از قلمزنان در پی آن برآمدند که هم اندیشه و احساس را با دستاوردهای تکنیکی هماورد بسازند و هم واکنشی در برابر آن نشان دهند. سوررئالیسم و مولانا، هردو از وارونگی انتظار بهبود دارند. مولوی می گوید: آب کم جو، تشنگی آور به دست تا بجوشد آبت از بالا و پست و سوررئالیسم ـ چنان که اسمش می نمایدـ آن سوی واقعیّت را می جوید؛ عقیده دارد که واقعیّت سوداندیش است، فریبکار است. باید آن را نهاد و از ناکجا آباد زمین، از غریزه و رؤیا و وجدان ناخودآگاه حرف شنوی داشت. نوعی طغیان در برابر تمدّن شکست خوردة موجود است. دو دهة اول قرن بیستم، پدید آورندة دو واقعة بی نظیر شد که یکی جنگ جهانی ۱۹۱۴ ـ ۱۹۱۸ و دیگری انقلاب روسیّه بود که منجر به نظام کمونیستی گردید. مارکس و فروید، بشر را به بازاندیشی در وضع جامعه و سرشت خود دعوت کردند. در بطن تو چون سوررئالیسم، همان اندیشه نهفته بود که ۸۰۰ سال پیش از آن، عرفان ایران صلایش را در می داد و عقل را معزول و شکست خورده می انگاشت. هنر و شعر جدید در این اندیشه بود که وضع زمانه را در خــود بــازتاباند. نوسرایان به جای اینکه راه تازه ای بیاورند، دگرگونی را پیش آوردند که گاه سر به وارونگی می زد. در آن چپ روی با نوعی آنارشیسم همراه شده بود. مارکسیسم و بعد فرویدیسم نداهای تازه ای در دنیا در دادند که از برابری انسانها و کاوش در درون آدمی حرف پیش می آورد. چشم اندازهای تازه ای در برابر قرار گرفته بود. هنر جدید و از جمله شعر، راه تازه ای می جست که جواب دهنده به دنیای امروز باشد. در نقّاشی، بنیاد هزاران ساله ای که اصل تشابه باشد، کنده می شد؛ همین گونه بود موسیقی و رقص. در موسیقی صداهای تند جای آهنگ موزون گذشته را می گرفت و در رقص، حرکات لطیف جای خود را به پایکوبی های شوریده وار می داد. در شعر نیز آزمایشهای گوناگون به کار افتاد و سبکهای تازه تحت نامهایی چون: سوررئالیسم (فراواقعیّت)، فوتوریسم (آینده اندیش)، لتریسم (حرف گرایی)، دادائیسم (بیهودگی)، هریک برای خود داعیه ای پیش آوردند. در همة آنها یک طرز متفاوت با گذشته خودنمایی می کرد. در نقّاشی، پیکاسو و سالوادور دالی پیشگام تحوّل بودند. در شعر، آندره بروتون، الوار و آراگون و تا اندازه ای ژاک پرور... با در کنار هم نهادن غزلیّات مولانا و سوررئالیسم اروپایی، آیا می توان به این نظر رسید که بنیادهای زندگی بشری وجه مشترکی با هم دارند که با گذشت زمان زدوده نمی شود؟ حافظ هم گفته است: «بُعد منزل نبود در سفر روحانی»! نیز با همة زرق و برق های دوران جدید، آیا می شود گفت تا زمانی که جنگ از میان برنخاسته، نمی توان پنداشت که زندگی انسان تغییر اساسی کرده، و آنگاه سؤال دیگر: اگر جنگ از میان برخیزد، تمدّن چه جهتی را در پیش خواهد گرفت؟ اینک چند نمونه: از پل الوار ما دو تن دست یکدیگر را می گیریم چنان می کنیم که همه جا خانة ماست در زیر درخت آرام، در زیر آسمان تیره در زیر همة سقف ها، در کنار آتش اجاق درگوشة خلوت، در زیر تابش آفتاب در زیر نگاههای مبهم جمعیّت در کنار عاقلان و دیوانگان در میان کودکان و بزرگسالان عشق چیز پنهان کردنی در خود ندارد ما آشکار آشکاریم عاشقان همه جا را آشیانة خود می دانند یادآور این بیت حافظ: در نظربازی ما بی خبران حیرانند من چنینم که نمودم، دگر ایشان دانند از ژاک پرِوِر چه روزی از ماه هستیم؟ ما همة روزها هستیم دوست من ما همة زندگی هستیم، دلدار من یکدیگر را دوست داریم و زندگی می کنیم زندگی می کنیم و یکدیگر را دوست داریم و نمی دانیم که زندگی چیست و نمی دانیم که روز چیست و نمی دانیم که عشق چیست! شعر بی خودانه که در ادب عرفانی ایران نظیرش زیاد دیده می شود. از ژاک پرور شما درختهای جنگل را می کنید ابله ها درختهای جنگل را می کنید درختهای جوان را با تیشه آنها را می افکنید ابله ها. و درختهای پیر، با ریشه های پیر آنها را نگه می دارید آنگاه یک اعلان به آنها می آویزید: درخت خوبی، درخت بدی درخت پیروزی درخت آزادی و جنگل خالی است، و بیشه ویران شده و آنگاه پرندگان می روند و شما می مانید به آواز خواندن و آنجا می مانید ابله ها / به آواز خواندن از گیوم اپولیز من دنبال حاشیه می گردم، شما دنبال نظم من در جستجوی یک سرزمین عجیب هستم، می خواهم گل رمز بچینم رحم بر ما که در مرز نامحدود و آینده نبرد می کنیم چیزهای بسیاری هست که من جرأت ندارم به شما بگویم چیزهایی هست که به من اجازه نمی دهید بگویم. اپولیز نوجویی را در مقابل سنّت می گذارد، یک پهنة بی انتها که آن را ناگفتنی و منطق شعله ور می خواند. شعری دیگر از زبان یک زن اینم که هستم/ اینم که هستم این طوری خلق شده ام وقتی میل به خندیدن دارم قاه قاه می خندم کسی را دوست می دارم که مرا دوست بدارد مرا چه تقصیر، اگر او همان کسی نیست که من هر دفعه دوست می دارم؟ اینم که هستم غیر از این چه می خواهید؟ از من چه انتظار دارید؟ من خلق شده ام برای آنکه دیگران را خوش آیم دست خودم نیست که خود را عوض کنم پاشنه های کفشم خیلی بلند است قدّم خدنگی است سینه ام محکم و چشمانم حلقوی و از همه چیز گذشته به شما چه مربوط است؟ من اینم که هستم هر کس از من خوشش می آید، بیاید چه ربطی به شما دارد که چه بر سر من می آید؟ آری، من کسی را دوست داشته ام آری، کسی مرا دوست داشته مثل بچّه هایی که همدیگر را دوست بدارند خیلی ساده، آنها می دانند که چگونه دوست بدارند دوست بدارند، دوست بدارند چرا مرا سؤال پیچ می کنید؟ من آن طوری خلق شده ام که دیگران را خوش آیم و نمی توانم چیزی را عوض کنم. از غزلیّات دیوان شمس: وارونه بینی: آن نفسی که با خودی همچو خزان فسرده ای و آن نفسی که بی خودی، دی چو بهار آیدت عاشق جور یار شو، عاشق مهر یار نی تا که نگار رازگر عاشق زار آیدت * دل من گرد جهان گشت و نیابید مثالش به که ماند، به که ماند، به که ماند به که ماند؟ هله خاموش که می گفت از این می همگان را بچشاند، بچشاند، بچشاند، بچشاند * ای هوسهای دلم بیا بیا، بیا بیا ای مراد و حاصلم، بیا بیا، بیا بیا مشکل و شوریده ام چون زلف تو، چون زلف تو ای گشاد مشکلم، بیا بیا، بیا بیا از ره منزل مگو، دیگر مگو، دیگر مگو ای تو راه و منزلم، بیا بیا، بیا بیا * هر که ز حور بپرسدت، رخ بنما که همچنین هر که ز ماه گویدت، بام برآ که همچنین هر که پری طلب کند، چهرة خود بدو نما هر که ز مشک دم زند، زلف گشا که همچنین گر ز مسیح پرسدت، مرده چگونه زنده شد؟ بوسه بده به پیش او بر لب ما که همچنین * زهی عشق زهی عشق، که ماراست خدایا چه نغز است، چه خوب است، چه زیباست خدایا چه گرمیم، چه گرمیم از این عشق چو خورشید چه پنهان و چه پنهان، چه پیداست خدایا چو سیلیم و چو جوییم، همه سوی تو پوییم که منزلگه هر سیل، به دریاست خدایا و سرانجام دربارة سخن: سخن به نزد سخندان بزرگوار بود ز آسمان سخن آمد، سخن چه خوار بود سخن چو نیک نگویی هزار نیست یکی سخن چو نیکو گویی، یکی هزار بود [/TD] [/TR] [/TABLE] [/TD] [/TR] [TR] [TD=width: 100%, colspan: 3][TABLE] [TR] [TD=width: 50][/TD] [TD=width: 100][/TD] [TD=width: 100%][/TD] [/TR] [TR] [TD=width: 100][/TD] [TD=width: 100%][/TD] [/TR] [/TABLE] [/TD] [/TR] [/TABLE] [/TD] [TD=width: 15][/TD] [/TR] [/TABLE] [/TD] [/TR] [TR] [TD][/TD] [/TR] [TR] [TD=class: abstractnews, width: 100%][TABLE] [TR] [TD=colspan: 5][/TD] [/TR] [TR] [TD=width: 40][/TD] [TD=width: 1][/TD] [TD=width: 10][/TD] [TD=class: abstractnews, width: 100%]دکتر محمد علی اسلامی ندوشن[/TD] [/TR] [/TABLE] [/TD] [/TR] [/TABLE] 1 لینک به دیدگاه
ارسال های توصیه شده