مقاله:اژدها در شاه نامه ی فردوسی

[sam arch 55,878]

منبع: نشریه رودکی (شماره 67 و 68) - حمید ایاز، دانش جوی کارشناسی ارشد دانش گاه فیروزآباد/ دکتر احمد طحان، عضو هیات علمی دانش گاه فیروزآباد و سایت تبیان

 

چکیده:

 

اژدها در شاه نامه ی فردوسی موجودی دو بعدی ست؛ از یک سو مظهر پلیدی ها ست و از سوی دیگر نماد قدرت مندی و جسارت. شناخت جای گاه این جانور در شاه نامه و ابعاد دوگانه ی آن اهمیت بسزایی در فهم بخشی از فرهنگ ایرانی خواهد داشت، نویسنده بر آن است که در این مقاله به این سوالات پاسخ دهد:

 

واژه ی اژدها از چه ریشه یی گرفته شده است؟

چرا نقش اژدها بر پرچم ها بسته می شود؟

کدام الگو پهلوانان را به رزم با این هیولای عظیم می کشاند؟

 

این مقاله به دنبال این است که اژدها را در شاه نامه ی فردوسی از جنبه های مختلف مورد بررسی قرار دهد و جای گاه آن را در نظر مردمان باستان تبیین نماید.

 

مقدمه:

 

بررسی جای گاه اژدها در شاه نامه ی فردوسی ما را با دید مردمان باستان نسبت به این جانور آشنا خواهد کرد و بی گمان شناخت دیدگاه آن ها در فهم معانی و مفاهیم نمادین این جانور اهمیت نام دارد. در این مقاله ابتدا به بررسی لغوی واژه ی اژدها پرداخته می شود؛ آن گاه مفهوم نمادین این جانور در اسطوره و فرهنگی ایرانی مشخص می گردد؛ سپس دلیل نقش بستن تصویر این جانور بر درفش برخی پهلوانان می آید؛ به دنبال به نکاتی در مورد مقابله با این موجود اهریمنی و کشتن این پرداخته می شود؛ بررسی صفات و خصوصیات اژدها بحث بعدی این مقاله است؛ در بخش دیگری از این مقاله به پیکر گردانی فریدون در هیات اژدها و دلیل این پیکر پرداخته می شود و سرانجام بحث مفصلی در زمینه ی کاربرد اژدها در صورت خیال موجود در شاه نامه خواهد آمد در پایان نیز نتیجه ی مقاله بیان می گردد.

[sam arch 55,878]

1بررسی لغوی واژه ی اژدها

واژه اژدها از ترکیب اژی و دهاک ساخته شده است؛ اژی به معنی مار می‌باشد؛ چه بسا از اژی یک جانور اهریمنی اراده شده است، درست به همان معنایی که امروز از کلمه اژدها با اژدر فارسی بر می‌آید. (پور داوود) اژی در اسطوره های هند به صورت آهی به کار رفته است و همین معنی را می‌رساند) سلطانی گرد فرامرزی، 1386)

 

در مورد بخش دوم واژه آژی دهاک نیز نظریاتی وجود دارد: برخی، بخش دوم واژه (= دهاک) را اسم خاص گرفته‌اند) بهار، 1386) دکتر سلطانی گرد فرامرزی به نقل از دو کتاب « سنی ملوک الارض » و « مجمل التواریخ و القصص » بیان داشته‌اند که بخش دوم واژه اژی دهاک یعنی دهاک به معنی ده عیب است؛ زیرا اک در زبان فارسی به معنی عیب، ند و آفت به کار رفته است؛ دلیل که می‌آورند، این است که ضحاک ده آفت و پلیدی و عیب در جهان آورده است. ( سلطانی گرد فرامرزی 1386)

 

اژدها جانوری است تنومند، بزرگ و بسیار قوی. در شاه نامه بسیار خطرناک و آسیب رسان معرفی شده است؛ به طوری که یک اژدها به تنهایی می‌تواند مایه گزند عده زیادی از مردمان شود؛ به همین سبب بیش از نیمی از (حدود 175 مورد) کاربرد آن در شاهنامه در مبارزه پهلوانان دلیری چون گرشاسب، گشتاسب، رستم، اسفندیار، بهرام و... با این جانور تنومند خطرناک بر می‌گردد.

 

در بقیه موارد استفاده فردوسی از اژدها، این جانور یا مشبه به بزرگی است یا استعاره از پهلوانی قدر یا جانوری قوی یا چیزی چون آسمان و آز می‌باشد که آدمی در مقابل آن‌ها سخت ناتوان است.

به بزم اندرون آسمان وفا ست

به رزم اندرون تیزچنگ اژدهاست

فردوسی، ج1، 1385: 67

 

کشتن این جانور همواره مایه شادمانی مردمان بوده است؛ آن‌ها بر این عقیده بوده‌اند که با کشتن اژدها ناپاکی از جهان رخت خواهد بست:

ببرم پی اژدها را ز خاک

بشویم جهان را ز ناپاک، پاک

فردوسی، ج 1، 1385: 52

 

در شاه نامه از اژدهای هفت سر نیز سخن به میان آمده است:

 

سرش هفت، هم چون سر اژدها

تو گفتی ز بند آمده ستی رها

همان، ج4، 1385: 24

در این کتاب گاهی مار و اژدها به جای هم به کار می‌روند: مثلاً در بیت زیر مارهایی را که بر دوش ضحاک روییده است، اژدها نامیده می‌شود.

سر بابت از مغز پرداختند

مو آن اژدها را، خورش ساختند

همان، ج1، 1385: 45

 

 

[sam arch 55,878]

2 اژدها و نقش آن بر پرچم ها

پهلوانان بزرگ اسطوره های ایران و جهان در جنگ‌ها پرچم‌هایی همراه خود دارند که نشان ویژه آن‌ها است؛ این پرچم‌ها که به درفش نیز موسوم هستند، دارای رنگ‌ها و نقش‌های مختلف می‌باشند؛ گاهی منقش به تصویر خورشید و ماه است، گاهی نیز تصویر جانوری نیرومند بر خود دارد؛ یکی از این تصاویر نقش اژدها است؛ درفش رستم و پسر او فرامرز به این نقش آراسته است؛ بر فراز درفش رستم، که مزین به نقش اژدها ست، نیزه یی است با نشان شیر:

 

درفشی دگر اژدها پیکرش

پدید آمد و شیر زرین سرش

همان، ج 4، 1385: 112

درفش فرامرز با نشان اژدهای هفت سر می‌باشد.

 

درفشی چو آن دلاور پدر

که کس را نبودی ز رستم گذر

همان، ج 4، 1385: 24

 

از اساطیر ایران این چنین استنباط می‌شود که بستن نقش جانورانی مثل شیر، فیل و اژدها بر ابزار و آلات جنگی از نظر روحی و روانی بر جنگ جویان و پهلوانان تأثیر مثبت داشته است؛ برای آنان دلیری افزا و مایه قوت بوده است و این ناشی از عظمت و توانایی بیش از حد این جانور است.

 

2- 1مفهوم نقش اژدها بر درفش رستم

 

رستم فرزند رودابه، دختر مهراب کابلی ست و مهراب کابلی از نژاد ضحاک (همان است کز گوهر اژدهاست/ و گر چند بر تازیان پادشا ست)

 

در تحلیل نقش اژدها بر درفش رستم به دو نکته اشاره می‌کنیم:

 

نکته اول رستم در لغت به معنی « رودخانه یی که به خارج جاری می‌باشد » و واژه های رودابه و مهراب نیز هر دو از نظر لغوی با آب ارتباط دارند؛ علت به تصویر کشیدن نقش اژدها بر درفش رستم وقتی مشخص می‌شود که بدانیم اژدها نیز در اسطوره‌ها با آب در ارتباط است.

 

نکته دوم، باید گفت که خانواده مادری رستم با ضحاک مار دوش ارتباط نسبی دارند و این هم دلیل دوم که رستم که «مادر سالاری » بر جامعه زمان او حاکم است، نقش نیای مادری خود را بر درفشش به تصویر کشد و آن نقش توتم خانوادگی او گردد ) بهار، 1373: 248- 247)

 

در دوره های مختلف اساطیری و تاریخی، پهلوانان برای رسیدن به هدف‌هایشان باید موانعی را از سر راه خود بر می‌داشتند؛ این موانع گاه طبیعی بوده‌اند؛ مانند خوان دوم رستم که به بیابانی گرم و سوزان می‌رسد یا خوان ششم اسفندیار که به سرزمینی پر برف بر می‌خورد یا خوان هفتم وی که با رودی عظیم مواجه می‌شود. گاهی این موانع انسانی بوده‌اند؛ مانند خوان پنج رستم که با اولاد و سپاهش رو به رو می‌شود. گاه موجودات جادویی؛ مانند مبارزه رستم با ارژنگ دیو و دیو سپید که در خوان ششم و هفتم به ترتیب با آن‌ها مواجه می‌شود و گاه این موانع حیوانی بوده‌اند؛ مانند مبارزه پهلوانان با حیواناتی از قبیل شیر، گرگ و اژدها. در این جا به بحث پیرامون مبارزه انسان با اژدها و غلبه بر آن پرداخته می‌شود.

[sam arch 55,878]

3- ریشه یابی اسطوره یی نبرد پهلوانان با اژدها

حال یک سوال مطرح است:

کدام الگو پهلوانان را به رزم با این هیولای عظیم می کشاند؟

به عبارت دیگر هدف از کشتن چیست؟

 

کزازی در کتاب جستارهای چند در فرهنگ ایران بر این عقیده است که:

« در اساتیر هند و ایرانی، آیندرا خدای جنگاور و برکت بخشنده، اژدهایی به نام ورترا که آورنده ی خشکی ست، می کشد، در پی این الگوی نخستین، شاهان و پهلوانان هم همین کار را تکرار می کنند؛ گرشاسب، رستم و اکثر پادشاهان حتی اردشیر بابکان که کرم هفتواد را می کشد، باید اژدها کشی کنند تا در جو ازلی قرار گیرند که ایندرا ایجاد کرده و جهان را پر برکت و مردم را سعادت مند گردانیده است. » (بهرامی، 1385)

 

در اساطیر هند و ایرانی، اژدها با دیو مظهر آشفتگی و پدید آورنده ی خشکی ست و خیر و برکت و حاصل خیزی را از زمین می گیرد؛ پهلوانان برای این که این آشفتگی را از بین ببرند و سعادت و برکت را به وجود آورند، به نبرد با اژدها و سرانجام از بین بردن آن همت می گمارند. (بهرامی- 1385)

 

اژدها نیز هم چون شیران و فیلان دارای نیرویی بس عظیم بوده اند و قدرتی مثال زدنی داشته اند و همین عامل در کنار عوامل دیگری چون مخرب بودن و اهریمنی بودن این هیولای عظیم باعث شده است که پهلوانان اسطوره یی که دارای قوای قوی بشری بوده اند، برای اثبات عظمت خود اقدام به مبارزه با این موجود اهریمنی کنند و اژدها را که عالمی را زبون خود می ساخته اند از پای در آورند و نام خود را در ردیف اژدها کشان ثبت نمایند و بدین گونه در تاریخ اسطوره جاودان بمانند.

 

یا حقی در تحلیل جنگ میان پهلوانان و اژدها می گوید: « نبرد میان قهرمان و اژدها در واقع تعبیر [ی] ... است از کشمکش انسان ابتدایی برای نیل به خودآگاهی» (یا حقی، 1385)

 

جدول زیر پهلوانانی را نشان می دهد که به مبارزه با اژدها و نابود ساختن آن پرداخته اند؛ مبارزه های پهلوانان اهورایی و آرمانی ایران با این جانور خود دلیلی واضح بر اهریمنی بودن این موجود در اندیشه ی ایرانی می باشد. اژدها کشان و به بند کشان اژدها در شاه نامه

 

دوره ی اساطیری

 

1- فریدون ماردوش شاه نامه یا اژی دهاک اوستا

2- گرشاب اژدهای شاخدار

3- گرشاسب اژدهای گندرو

4- سام اژدهای کشف رود

5- گشتاسب اژدهایی در سرزمین روم

6- رستم اژدهای هفت خوان

7- اسفند یار اژدهای هفت خوان

 

دوره ی تاریخی

 

8- اردشیر بابکان کرم پیل پیکر هفتواد

9- بهرام چوبینه شیر اژدر کپی

10- آذربرزین (پسر فرامرز) اژدهای خورنده ی بهمن

[sam arch 55,878]

برای این که با عظمت کار پهلوانان در مبارزه با اژدها، این هیولای عظیم جثه آشنا شویم و به دنبال آن به دلیری و عظمت پهلوانان این مرز و بوم پی ببریم، نمونه هایی از این مبارزات را بیان می کنیم:

 

3-1-1 سام و کشتن اژدها و گرفتن لقب یک زخم

بر اساس روایت شاه نامه اژدهایی از زود « کشف » بیرون می آید که متصف به این صفات است: بسیار بزرگ و بلند، مایه ی هراس مردمان، پرنده خوار، نابود کننده ی درندگان، دارنده ی دم آتشین و سوزنده ی پر کرکس در هوا، نهنگ خوار، مردم او بار و به طور کلی از هجوم او:

 

زمین گشت پی مردم و چارپای

جهانی مر او را سپردند جای

 

هیچ پهلوانی را یارای ایستادگی در برابر او نیست؛ سام گرز گاو پیکر بر می دارد، بر سمند خود می نشیند. هم چون نهنگی تیز چنگال، به سوی او می تازد، مانند شیر بر او می خروشد؛ تبری الماس پیکان در کمان می گذارد؛ آن چنان بر دهان اش می زند که زبان اش با فاصله ی دور از او می افتد، تیر دوم نیز بر دهان اش می کوبد و سومین را همین طور؛ چنان که خون از جگر اژدها سرازیر می شود؛ به او نزدیک می شود؛ با گرز گاوپیکر خود سرش را می کوبد و نابودش می سازد و بدین گونه ملقب به سام یک زخم می شود. (فردوسی، ج 1، 1385 )

دکتر سرکاراتی در تحلیل مبارزه ی پهلوانان با اژدها گوید:

 

«بدین ترتیب، اسطوره ی رویارویی پهلوان و اژدها می تواند تعبیری از تقابل و رویارویی هزاران واقعیت متضاد زندگی و گیتی و ذهن آدمی باشد؛ تقابل روشنی و تاریکی، سیری و گرسنگی، جوانی و پیری، داد و بی داد، مردمی و ددمنشی، آزادی و بندگی و بالاخره، شکوه مندترین پهلوان پهلوان ها و مخوف ترین اژدهایان، یعنی زندگی و مرگ.» (سلطانی گرد فرامرزی. 1386 )

 

اسطوره ی رویارویی پهلوان و اژدها می تواند تعبیری از تقابل و رویارویی هزاران واقعیت متضاد زندگی و گیتی و ذهن آدمی باشد؛

 

3- 1- 2خوان سوم رستم و مبارزه با اژدها.

 

بر اساس روایت شاه نامه، رستم در خوان سوم خود با اژدهایی رو به رو می شود، خشم گین و آتشین دم. شب است و رستم در خواب شیرین؛ اژدها این موجود اهریمنی، که با شب و تاریکی و ظلمت ارتباطی تنگاتنگ دارد، به خواب گاه رستم نزدیک می شود؛ رخش متوجه او می گردد و با زدن سم بر زمین رستم را می آگاهاند؛ رستم بلند می شود؛ نگاهی به اطراف می کند و چیزی نمی بیند؛ باز به خواب می رود؛ بار دوم اژدها می آید و باز اسب به طرف رستم می آید و او را بیدار می کند؛ رستم دوباره به اطراف می نگرد و چیزی جز تاریکی را حس نمی کند. رخش را مورد عتاب قرار می دهد که چرا مدام مرا بیدار می کنی؟ و باز سر بر بالین می گذارد؛ اژدها برای بار سوم ظاهر می شود؛ رخش از یک سو می ترسد که رستم را بیدار کند و از سوی دیگر نگران جان اوست، ولی چاره یی ندارد. به همین سبب آن چنان سم بر زمین می کوبد که رستم بیدار می شود و ناگهان در آن تاریکی آن اژدهای مهیب را می بیند. از نام و نشان اش می پرسد.

 

چنین گفت: دژخیم نر اژدها

که از جنگ من کس نباید رها

رستم ضمن معرفی خود، با او رو به رو می شود؛ شمشیر می زند و سر از تن او جدا می کند؛ به طوری که خون او بر زمین جاری می شود. ( فردوسی، ج 2، 1385 )

 

این جاست که عظمت رستم نموده می شود؛ چرا که هیولایی که وی به نبرد با آن می پردازد، همه ی ویژگی های یک موجود اهریمنی را در خود دارد؛ آتشین دم، دارای اندامی مهیب و هم چون دیوان توانا در مخفی کردن خود.

[sam arch 55,878]

4- صفات اژدها در شاه نامه

آتشین دم:

ز نقش همی پر کر گس بسوخت

زمین زیر زهرش همی بر فروخت

فردوسی، ج 1، 1385

 

بلعنده:

بزد یک دم آن اژدهای پلید

تنی چند از ایشان به دم در کشید

فردوسی، 1379

 

بلند موی:

رسیدم ش دیدم چو کوه بلند

کشان موی سر بر زمین چون کمند

فردوسی، ج 1 1385

 

خونین چشم:

چو دو آب گیرش پر از خون دو چشم

مرا دید و غرید و آمد به خشم

همان: 136

 

فردوسی در بیت اخیر چشمان اژدهایی را که به دست سام کشته می شود، هم چون حوضی پر از خون توصیف می کند؛ وی در بیتی دیگر چشمان اژدهایی را که اسفندیار در هفت خوان به مبارزه با آن پرداخت، هم چون دو چشمه یی تابان می داند:

دو چشم اش چو دو چشم تابان ز خون

همی آتش آمد ز کام اش برون

همان، ج 6، 1384

دارای زبانی دراز و سیاه:

زبانش به شان درختی سیاه

زفر باز کرده فکنده به راه

همان، ج 1، 1385

 

سخن گو:

برخی از اژدرهای شاه نامه سخن گو معرفی شده اند. اژدهایی که رستم در خوان سوم به مبارزه با آن می پردازد، این ویژگی دارد؛ به طوری که وقتی رستم او را مورد خطاب قرار می دهد و از هویت اش می پرسد:

 

چنین گفت: « دژخیم » نر اژدها

که: از چنگ من، کس نباید رها

همان، ج 2، 1385

 

و به دنبال اژدها از رستم می پرسد:

 

بگفت این و پس گفت: نام تو چیست؟

که زاینده را بر تو باید گریست

(همان)

[sam arch 55,878]

آیا صفاتی چون آتشین دم بودن، بلعنده ی آدمیان و جانوران بودن و خونین چشم بودن برای نشان دادن پلیدی اژدها کافی نیست؟

و آیا پیکر گردانی او در هیات یک آدمی و هم چون آدمیان سخن گفتن، دیو سیرتی او را به تر نشان نمی دهد؟

 

5- پیکر گردانی فریدون در هیات اژدها

به روایت شاه نامه، فریدون از دختران شاه یمن برای پسرانش خواستگاری کرده بود؛ پسران وی بنا به درخواست شاه یمن به آن دیار ره سپار می شوند که مورد آزمایش قرار گیرند و شاه میزان آگاهی و توانایی آنان را بسنجد این ملاقات انجام می پذیرد.

 

در مسیر بازگشت، فریدون که تا این زمان، نامی برای فرزندان خود انتخاب نکرده است، در پیکر اژدهایی که از دهان اش آتش بیرون می آید، بر آنان ظاهر می شود تا با توجه به میزان جرات و جسارت آنان نامی برایشان برگزید؛ ابتدا به طرف پسر بزرگ اش می آید؛ ولی او می ترسد و خرد، وی را از مبارزه با این اژدهای رمان باز می دارد؛ به سوی پسر میانی می رود، وی نیز ابتدا آماده ی رزم می شود؛ ولی در نهایت می ترسد؛ سرانجام پسر کوچک تر به سوی اژدها روی می آورد و

بدو گفت: کز پیش ما باز شو

نهنگی تو: بر راه شیران مرو

 

ما فرزندان فریدون هستیم. اگر از سر راه ما کنار نروی، روزگارت را سیاه می کنیم. ناگهان فریدون اژدها پیکر ناپدید می شود و در نهایت متناسب با ویژگی های آنان نامی برایشان بر می گزیند. ( همان، ج1، 1385) اگر بخواهیم دلیلی بر این که چرا فریدون خود را در هیات یک اژدها ظاهر می کند؟بیان کنیم، بی گمان باید بگوییم وی می خواهد خود را هر چه کر به تر و مهیب تر به پسرانش بنمایاند تا بدین گونه آن ها را به تر بشناسد و به توانایی های درونی و بیرونی آن ها پی ببرد.

[sam arch 55,878]

6- 1اژدها در تشبیهات:

 

یکی از مهمترین هدف های یک تشبیه ملموس ساختن و عینی کردن یک توصیف است.

چنان که در بیت زیر اندازه ی زبان اژدهای مورد توصیف فردوسی به کمک تشبیه برای خواننده ملموس تر شده است:

 

زبانش به سان درختی سیاه

ز فر باز کرده؛ فکنده به راه

همان: 135

 

اندازه ی اژدهای کشف رود و بلندی موی آن نیز به کمک همین صورت خیالی برای شنونده و خواننده شاه نامه آشکارتر شده است.

رسیدمش؛ دیدم چو کوه بلند

کشان موی سر بر زمین، چون کمند

همان

 

اژدها در شاه نامه مشبه به تنومندی و بزرگی قرار می گیرد:

 

یکی گرگ بد هم چو پیلی به دشت

که قیصر نبارست از آن سو گذشت

همان، ج 6، 1384

فردوسی در بیت زیر بخت نامساعد را به اژدهایی خشم گین تشبیه کرده است و بدین گونه بدی، زشتی و پلشتی آن را به تصویر کشیده است:

که: بخت بد است اژدهایی دژم

به دام آورد شیر شرزه، به دم

همان، ج 5، 1384

 

ادامه دارد...

[sam arch 55,878]

6- 2اژدها در کاربردهای استعاری

 

اژدها موجودی ست اهریمنی؛ همین، سبب شده است تا فردوسی گاه در شاه نامه، شاهان بدکردار و بد ذات و دیوان و نیروهای اهریمنی را اژدها بنامد. ضحاک که خود بد ذاتی اهریمنی است. بارها با لفظ اژدها از او نام برده می شود.

در آن محضر اژدها ناگزیر

گواهی نبشتند برنا و پیر

همان، ج1، 1385

 

استعاره از افراسیاب:

 

ز تنگی چو خواهی که یابی رها،

وز این نامور ترک نر اژدها

همان، ج 3، 1386

 

برای پلاشان نورانی:

 

سبک، بیژن گیو بر پای جست

میان، کشتن اژدها را، بست

همان، ج 4، 1385

از اسطورها چنین بر می آید که همواره پیوندی ناگسستنی بین انسان و حیوانات وجود داشته است. مثلاً می بینیم قومی یک حیوان را به عنوان تونم خانوادگی خود بر می گزیند و بر این است که این تونم در برابر هجوم دشمنان، محافظ قوم خواهد بود.

 

فردوسی نه تنها از بدکاران و نیروهای اهریمنی با لفظ استعاره یاد می کند، بل که آن گاه که می خواهد قدرت، جسارت و خشونت پهلوانی ایرانی را به تصویر بکشد، از این جانور که نماد قدرت مندی بست، بهره می گیرد. مثلاً در بیت زیر

اژدها استعاره از گیو است:

 

بدو گفت کاین اژدهای دژم

که مرغ از هوا اندر آرد به دم

همان)

 

منظور از اژدهای بیت زیر دیو سپید است.

که شاه جهان در دم اژدها ست

بر ایرانیان بر، چه مایه بلاست

همان، ج 2، 1385

اژدها در معنی اسب:

 

سپهبد عنان اژدها را سپرد

به خشم، از هوا روشنایی ببرد

همان، ج 2، 1385

اژدها استعاره از شیر:

 

نخستین، به شمشیر، شیر افگن ایم

همان اژدهای دلیر افگن ایم

همان، ج 7، 1385

اژدها در معنی از:

بترسم که در چنگ این اژدها

روان باید از کالبدتان رها

همان، ج1، 1385

اژدها استعاره از آسمان: آسمانی که همه را در کام خود فرو می برد و هیچ کس، حتا پهلوانان قدرت مند و خردمندان تیزهوش را یارای رهایی از چنگال اش نیست:

 

از این بر شده تیز چنگ اژدها

به مردی و دانش که باید رها

همان، ج 6، 1384

 

اژدها استعاره از سلاح جنگی (خنجر(

 

سکندر چو دید آن تن پیل مست

یکی کوه زیر اژدهایی به دست

همان، ج 7، 1385

[sam arch 55,878]

6- 3اژدها در عبارت های کنایی:

 

در دم اژدها بودن: کنایه از در سختی افتادن، در خطر قرار گرفتن.

 

کنون جای سخنی و جای بلاست

که ایران کنون در دم اژدهاست

همان، ج 2، 1385

 

دقت در صور خیال ساخته شده با واژه ی اژدها در شاه نامه ی فردوسی ما را با ماهیت این جانور و مفاهیم و ویژگی های آن بیش تر آشنا می کند.

 

نتیجه گیری

از اسطورها چنین بر می آید که همواره پیوندی ناگسستنی بین انسان و حیوانات وجود داشته است. مثلاً می بینیم قومی یک حیوان را به عنوان تونم خانوادگی خود بر می گزیند و بر این است که این تونم در برابر هجوم دشمنان، محافظ قوم خواهد بود. تحقیق در زمینه ی حیوانات ما را با این پیوند آشنا می کند و در سایه ی همین مطالعات است که به اندیشه های ساکنان گذشته ی این مرز و بوم آشنا می شویم و به این نتیجه می رسیم که بر خلاف اوستا و متون پهلوی که با صراحت بیان می کند یک جانور اهورایی ست یا اهریمنی، در شاه نامه یک جانور با توجه به ویژگی های مختلف می تواند بیان گر دو یا چند مفهوم متفاوت باشد؛ به عبارت واضح تر هم می تواند مفهومی نیک را با خود همراه داشته باشد، هم در مفهومی منفی به کار رود. اژدها نیز در شاه نامه چنین وضعی دارد؛ چنان که در ریشه یابی و اژه ی اژدها بیان شد، اژدها از نظر لغوی بیان گر موجودی اهریمنی و در اندیشه ی ایرانی مظهر خوی شیطانی ست؛ بر همین اساس فردوسی اغلب، پدیده های پلشتی چون دیو و آز و دشمنان زشت سیرتی چون افراسیاب و پلاشان توراتی را در این لفظ به کار می گیرد؛ ولی گاه نیز پهلوانان قدر ایرانی را به واسطه ی دلیری و جسارت شان با عاریه گرفتن لفظ اژدها اراده می کند.