حيات ادبي ايران در دوران رضا شاه - دوره ي تجربه و آزمايش (دکتر يعقوب آژند)

[sam arch 55879]

ادبيات مشروطه داراي ويژگي برجسته ي سياسي بود و هدف آن در قابل درک کردن مفاهيم براي توده ي مردم قرار داشت و مقام ويژه اي نيز به بيان عفيده ي آزادي خواهان که بعدن به سختي سرکوب شدند، داد. با اين حال اگرچه موج انقلابي براي مدت محدودي اراده ي خود را بر همه ي فعاليت هاي ادبي و هنري تحميل کرد، ولي در برداشت ها و سبک هاي ادبي، عملن تحول عمده اي رخ نداد.

 

در دوره ي جديد، مطيوعات ادبي پيدا شدند، انجمن ها و محافل ادبي پا گرفتند و اعضاي اين محافل برداشت هاي خود را از راهي که ادبيات نو ايران بايستي از پيش مي برد تبليغ کردند.

 

در ميان اين افکار و نظريات دو جريان عمده ي کهنه پرستان و نوگرايان شکل گرفت. به عنوان مثال کهنه پرستان راه حل بيدارسازي و جوان سازي شعر را بازگشت به سبک هاي ساده تر پيش از مغول يافتند و کوشيدند با الگو قراردادن فردوسي و نظامي و سعدي شعر فارسي را زنده سازند. در مقابل آنان، متجددان و نوگرايان تصميم گرفتند از سنت کلاسيک شعر فارسي که به نظز آنان قواعد و قوانينش به قدري مرده بود که از بسط افکار شاعر جلوگيري مي کرد، به طور کامل ببرند و شعر اروپايي را ( به ويژه شعر رمانتيک فرانسوي را که به نظر آنان به دليل قالب دلبخواهي و آساني بيانش براي بيان مسايل دنياي نو به ترين وسيله بود ) الگوي خود قرار دادند.

 

محصولات شعري اين دوره نشان مي دهد که فقط در انتخاب مضمون ها است که نوعي جدايي از قاعده هاي سنتي روي داده است و دروازه ي شعر فارسي بر نظريات جديدي از ملت و وطن و مسايل اجتماعي و رابطه ي ميان انسان و طبيعت باز شده است. مضمون هاي اجتماعي نيز اغلب از همدردي نسبت به رنج ديدگان و سختي و فلاکت سرشار است و با خشمي اخلاقي براي دعوت به اصلاح و بهبود همراه است. ( مانند شعرهاي پروين اعتصامي(

[sam arch 55879]

ولي مضمون هاي نو و بديع به ندرت با نوگرايي بنيادي در قالب، پيوند داشت. الگوها همان الگوهاي وزني و قافيه اي سنتي بود و قالب هاي شعري همان قالب هاي سنتي مانند مثنوي و قصيده و رباعيات و غزليات، قطعه و از اين قبيل بود و حتا شاعراني که متعلق به گروه نوگرايان بودند، هنوز شعرهايي نيز به سبک کلاسيک مي سرودند.

 

مساله ي بنيادي ديگر که موضوع بحث کهنه گرايان و نوگرايان بود، نقش نثر ادبي در ادبيات نو ايران بود. چند رمان، به ويژه رمان هاي تاريخي که تا آن زمان عزضه شده بودند، در حدي نبودند که به حل اين مساله کمکي بکند، زيرا که بر پايه ي واقعيت هاي تاريخي و در واقع در رديف آثار علمي به شمار مي آمدند.

 

نوگرايان از نثر به عنوان يک طبقه ي ادبي دفاع مي کردند. آنان با جسارت ادعا مي کردند که نوشتن يک اثر درست و جسابي و غير مطنطن استعداد فراواني مي خواهد تا سرودن چند شعر قافيه دار، و نثر ملل غربي را مثالي براي ادعاي خود مي آوردند. در اين زمينه حرف قطعي را محمد علي جمال زاده زد. مقاله ي او درباره ي اهميت اجتماعي و فرهنگي و آموزشي نثر ادبي در نخستين کتاب قصه هاي کوتاهش، يعني يکي بود يکي نبود نقل شد که وي با آن نظر خود را ابراز داشت و نسل نويسندگان نثر جديد نيز راه او را در پيش گرفتند. بدين سان "قصه ي کوتاه" در نثر نوين جاي خود را باز کرد ( و با آن که در آغاز از نظر مضمون به ندرت اثر برجسته اي در آن ديده مي شد) به سطحي بالاتر از رمان دست يافت.

ويژگي ملي گرايي افراطي رژيم رضا خان به ميزان زيادي در توجه به ادبيات عامه متبلور شد. در تهران موره ي مردم شناسي ايجاد شد و وزارت فرهنگ مجموعه اي از دوبيتي ها، افساته ها و موسيقي عاميانه را در خود جذب کرد.

[sam arch 55879]

تعدادي از شاعران و نويسندگان برجسته که برخي از آنان خود از نظريه پردازان مهم عرصه ي فولکلور بودند، در کار ادبيات عامه شرکت کردند که از ميان آنان مي توان صادق هدايت را همراه با کتاب نيرنگستان و بررسي هايي درباره ي دوبيتي هاي محلي که وي گرد آورده بود، نام برد.

 

يکي ديگر از گردآورندگان دوبيتي هاي محلي، متون و آهنگ هاي محلي که در اين زمينه استادبود، کوهي کرماني بود.

 

مجموعه ي جامعي نيز از ضرب المثل ها و گفته ها توسط دهخدا محقق چند بُعدي گردآوري شد. يکي ديگر از گردآورندگان کوشاي ضرب المثل ها استاد احمد خان بهمنيار بود. افسانه هاي ايراني نيز گردآوري گرديد و توسط صبحي مهتدي در ارتباط با راديو تهران به چاپ رسيد.

 

ملي گرايي اين دوره، علاوه بر ايجاد انگيزه اي براي مطالعه ي وسيع ادبيات عامه، گرايش هاي متعدد ديگري را نيز رواج داد که نثر ادبي معاصر ايران را تحت تاثير خود قرار داد. از آن جمله بودند: علاقه به تحقيق تاريخ ملي و زبان فارسي و پاکيزه کردن آن و نيز کشفيات وسيع باستان شناسي و غيره.

 

در اين دوره از طريق ترجمه هايي از ادبيات غربي، کمک مهمي در تکوين سبک نو ادبي صورت گرفت، زيرا تعدادي از اديبان اين دوره زبان هاي خارجي را به خوبي مي دانستند و خود دست به ترجمه مي زدند. لذا منتخبي از اثرها ترجمه شد و کيفيت و خصوصيات آن ها در ادب فارسي رسوخ کرد و بدين ترتيب نه تنها اثرهايي از دوماي پدر، ويکتور هوگو و دوده وارد ادبيات ايران شد، بلکه از پلونارک، آناتول فرانس، ولتر، گوته، پوشکين، تولستوي و تعدادي از قصه هاي کوتاه چخوف، موپاسه، آلن پو و اسکار وايلد نيز ترجمه هايي توسط فلسفي، جمال زاده، هدايت، هنري، ياسمي، نفيسي و ديگر بزرگان نثر فارسي وارد ادبيات ايران گرديد.

 

در اين دوره، نشريات روزانه آن اهميتي را که روزنامه هاي دوره ي مشروطيت داشتند، نداشتند و نقش آموزشي به خود گرفتند و انواع مسايل روزمره و سلامت و بهداشت، روابط انساني و برخي مسايل سياسي با روشي نسبتن نو در آن ها مورد تجزيه و تحليل قرار مي گرفتند. مجله هاي زنانه نيز با اهداف آموزشي و محدود به مسايل زنانه ي آن دوره مانند خانه داري و فرزندان انتشار يافتند و از مسايل بنيادي تر زنان ايران و آموزش و تربيت آنان غافل ماندند. مطيوعات اين دوره با وجود بي دادگري سانسور از وضع موجود انتقاد هم مي کردند و گاه عقايد آزادي خواهي و يا جريان هاي اجتماعي را نيز تبليغ مي کردند.

[sam arch 55879]

الف – نشريه هاي ادبي

صحنه ي اصلي نبردهاي ادبي در نشريه ي ماهانه ي ارمغان بود که افراط گرايي هاي نوگرايان را به شدت محدود مي ساخت. نخستين شماره ي اين نشريه در سال 1298ش منتشر شده بود و در سال 130?ش توسط " انجمن ادبي ايران " جان تازه اي گرفت. در راس اين نشريه حسين صنيعي، ميرزا نعيمي و وحيد دستگردي (سردبير نشريه) قرار داشتند. در ارمغان مهم ترين مقالات جدلي درباره ي مسايل زيبايي شناسي، تجربه هايي در زمينه ي شعر و نثر معاصر و ترجمه هاي جالبي به چاپ مي رسيد.

 

در سال 1302ش نشريه ي بهار به سردبيري اعتصام الملک شاعر و روزنامه نگار براي مدت کوتاهي با ارمغان به رقابت برخاست که اگرچه داراي معيار و ارزشي بسيار بالا بود، ولي اثر و نفوذش در تحولات و گسترش ادبي به پاي ارمغان نمي رسيد. شعرهايي که در آن چاپ مي شد از شعرهاي خود سردبير و دخترش پروين اعتصامي و رشيد ياسمي بود. در ميان ترجمه هاي متعددي که در صفحات آن انتشار مي يافت، يکي ترجمه ي کتاب Demon اثر لرمانتوف Lermantov بود.

 

در سال 1302ش شاعر معروف نظام وفا نيز مجله ي خود را با عنوان وفا بيرون داد. اين نشريه برنامه ي قطعي و با نظمي نداشت و محتواي آن از نظر کيفي ترکيبي و مختلط بود. ترجمه هاي اين مجله از زبان هاي فرانسه و آلماني بيش تر از آثار عمده ي فارسي بود و در ميان آثار فارسي آن شعرهاي سردبير ( که بيش تر احساسي و از نظر مضمون به شعرهاي غنايي غربي نزديک بود) قابل توجه بود. ارزش اين شعرها در سادگي و قابل درک بودنشان و زبان سليس شان نهفته بود. وفا شرح حالي نيز با عنوان "مثنوي" به شعر درآورد.

 

نشريه ي پيشرو ديگري که جوانان ايران با اسلوب اروپايي بيرون دادند، نشريه ي ماهانه ي آينده بود که محمود افشار سردبيري آن را به عهده داشت. يکي از با استعدادترين شاعراني که با اين نشريه همکاري مي کرد بديع الزمان بشرويه اي بود که بعدها به بديع الزمان فروزانفر خراساني معروف شد. وي در درجه ي اول به عنوان يک محقق و مولف پيشرو و برجسته ي شعر صوفيانه معروف است و در اين زمينه چندين اثر پر ارزش و يک سلسله بررسي هاي چشم گير به رشته ي تحرير در آورده است.

[sam arch 55879]

نشريه ي سياسي – ادبي ديگري که براي مدت کوتاهي توسط ملک الشعراي بهار منتشر گرديد نوبهار بود که نام آن از نام نشريه اي گرفته شده بود که بهار در دوره ي مشروطه در مشهد منتشر مي کرد.

 

سنت طنز صور اسرافيل را نيز هفته نامه ي ناهيد شش سال بعد به سردبيري ميرزا ابراهيم خان ادامه داد.

 

نشرياتي که عقايد آزادي خواهي جريان هاي اجتماعي را تبليغ مي کردند عمر کوتاهي داشتند، ولي نشريه ي توفان که در سال 1300ش توسط فرخي شاعر معروف منتشر شده بود، با وجود توقيف و سانسور مدت درازي پاييد. شاعران و روزنامه نگاراني که دور اين نشريه گرد آمده بودند، با مقالات نظري خود در زمينه ي اهميت "نثر واقع گرا " کمک بسياري به حل مسايل ادبيات نو ايران کردند و توسط آنان، ادبيات روسيه ( ترجمه هايي از پوشکين، تولستوي، بلينسکي و نويسندگان ديگر) و نمايش نامه نويسي معاصر روسيه در ايران گسترش يافت. ( فرخي خود گزارش ديدارش از اتحاد جماهير شوروي را که در سال 1306ش به مناسبت جشن هاي دهمين سالگرد انقلاب اکتبر انجام داده بود، در سفرنامه ي فرخي منتشر کرد).

 

در سال 1308ش طرفداران "زبان پاک" در تهران چندين نشريه منتشر ساختند که به مسايل زبان پاک پرداخته بود و از آن جمله نشريه ي نمکدان به سردبيري احمد کسروي بود. هدف آنان نه تنها جاي گزيني واژه هاي فارسي به جاي واژه هاي عربي بود، بلکه مي کوشيدند که واژه هاي اروپايي را نيز که همراه با تمدن ماشيني و صنعتي شدن کشور وارد فرهنگ فارسي شده بودند، از آن بيرون بکشند.

 

در اين دوره سه نشريه نيز در خارج از کشور به چاپ مي رسيد که البته چندان اهميتي نداشتند، زيرا مي توانستند آزادانه سخن بگويند. يکي از آن ها نشريه ي ايران شهر در برلين بود که در سال 1301ش پا گرفت و از نظر تاريخي جانشين مجله ي کاوه به شمار مي رفت. سردبير آن کاظم زاده بود و از ياران ديگر او مي توان حسين خان دانش شاعر اصفهاني و نيز غني زاده شاعر معروف ديگر را نام برد. اين نشريه با ايجاد چاپ خانه ي کاوياني يه گسترش فرهنگ فارسي کمک بسياري کرد.

 

نشريه ي دوم نيز ماهنامه ي فرنگستان بود که عده اي از جوانان ايراني آن را در برلين منتشر مي ساختند اين جوانان تا حدي آلمان دوست بار آمده بودند و از برخي لحاظ درباره ي ارزش تمدن غربي مبالغه مي کردند.

 

نشريه ي سوم که پارس نام داشت و هر دو ماه يک بار در مي آمد اگر چه فقط شش يا هفت شماره منتشر شد، ولي داراي ارزش ادبي بسياري بود. سردبيران آن لاهوتي و علي نوروز ( مشهور به حسن خان مقدم ) شاعران معروف بودند و به دو زبان فرانسه و فارسي در استانبول انتشار مي يافت.

[sam arch 55879]

ب – جريان هاي عمده ي شعر در دوره ي فترت

يکي از آخرين شاعران کلاسيک و نخستين شاعران نو گرا ايرج ميرزا جلال الممالک بود.

 

زندگي ايرج ميرزا با آشفتگي ايامي که او در آن زندگي مي کرد تقريبن آشفته نگشت و متفاوت با زندگي معاصرانش بود. او در سال 12?3ش چشم به جهان گشود. پدرش غلام حسبن ميرزا يکي از نبيرگان فتح علي شاه در تربيت منظم و همه جانبه ي او سنگ تمام گداشت. زبان هاي عربي، ترکي، روسي و فرانسوي را ياد گرفت و در همه ي آن ها مبرز شد. در سن کم به خدمت دربار در آمد و در 19سالگي ملک الشعراي مظفرالدين شاه شد. اما او انساني بود متکي بر فکر و انديشه ي خود و از اين رو دربار را ترک گفت و در خدمت حاکم تبريز به دبيري پرداخت. هنگامي که حاکم تبريز صدراعظم شد، همراه او راهي سفر اروپا شد. در دوره ي انقلاب مشروطيت و تسلط ضد انقلاب، وي در وزارت معارف و بعدها در وزارت ماليه مشغول به کار بود. در زمان تحولاتي که پيامد جنگ جهاني اول بود، ايرج ناظر سري هيات مالي امريکايي بود و براي بازرسي هايش سرتاسر ايران را در مسافرت هايش زير پا گذاشت. سپس بيمار به تهران بازگشت و در سال 130?ش در سن جواني درگذشت.

 

با آن که رويدادهاي سياسي آرامش زندگي ايرج ميرزا را آشفته نساخت، ولي به طور غير مستقيم شعر او را تحت تاثير قرار داد. وي به عنوان يک شاه زاده ي قاجار با مسايل روشنفکران بيگانه بود. در ميان مسايل جديدي که در آن زمان مطرح شده بود، مساله ي زنان توجه ايرج ميرزا به خود جلب کرده بود. وي درباره ي مضمون هاي مادري و عشق مادري که از احساس ژرفي آب خورده و با زبان بسيار ساده و بي تکلف شعري بيان شده بود، اشعار متعدد زيبايي سرود که در شعر معاصر بدعتي بود و ديد نو را نسبت به مساله رنج آور وضعيت زنان تحت تاثير قرار داد.

 

افسانه وسيله ي مناسبي براي مشرب فکري و احساسي ايرج ميرزا بود و او افسانه هاي لافونتن را به شعر درآورد و خود چيزهايي نيز به آن ها افزود. موضوع شعرهاي او در عارف نامه مسايل سياسي و اجتماعي بود که داراي طنزهاي گزنده اي درباره ي عارف، شاعر معروف بود. وي همه ي سياستمداران را شارلاتان مي ناميد و از شاعراني چون کمالي، دهخدا و بهار انتقاد مي کرد و آنان را به تقليد در مسايل سياسي متهم مي ساخت. با اين حال هيچ انتقاد موجهي نيز نمي تواند از ارزش و اهميت اين شاعر بکاهد، زيرا وي در کنار اشتباهات خود، در بيان شعري که راه به سوي آينده بگشايد، موفق شده است.

[sam arch 55879]

يکي ديگر از شاعران پيشرو اين دوره ميرزا ابراهيم خان پورداود است. وي در سال 1264ش در رشت چشم به جهان گشود. زبان و ادبيات عربي را در ايران و زبان فرانسه را در بيروت و پاريس ياد گرفت. بعدها به برلين رفت و به تحصيل حقوق پرداخت. در آن جا بود که به رويدادهاي ميهنش علاقه مند شد و سپس با عده اي از يارانش "انجمن ادبي ايران" را در پاريس پي نهاد.

 

در دوران انقلاب مشروطيت در شعر خود از انقلاب دفاع کرد و شعرهايي درباره ي عظمت گذشته ي ايران در جامه ي ميهن پرستي رمانتيک سرود. برخي از شعرهاي او به "زبان پاک" فارسي سروده شد و همه ي واژه هاي عربي را از آن ها بيرون ريختند. ولي او خود نه هوادار پرو پا قرص زبان پاک بود و نه فردي کهنه پرست. بعدها نيز از ياران نشريه هاي کاوه و ايران شهر در برلين شد. پس از بازگشت به ايران مدتي با روزنامه ي رستاخيز همکاري کرد ولي به زودي دوباره به برلين بازگشت و به مطالعه ي دين زردشتي پرداخت و متن هاي اوستا را ترجمه کرد. سپس چند بار به هندوستان رفت و سرانجام در بمبئي در ميان جامعه ي پارسيان ماندگار شد. در آن جا ديواني با شعرهاي ميهن پرستانه به سبک کلاسيک سرود و ديوانش را با عنوان پوراندخت نامه همراه با ترجمه ي انگليسي آن به چاپ رساند.

 

محمد رضا متخلص به عشقي در سال 1273ش در همدان به دنيا آمد. زبان عربي و فرانسه را آموخت و براي مدتي به عنوان کارشناس اقتصادي در همدان کار کرد، ولي به زودي در گردباد حوادث فرو رفت.

مخالفت او با دخالت ابرقدرت ها در طي جنگ جهاني اول او را در رديف ملي گرايان قرار داد. در سال 1294ش در ارتش ملي ايران به جنگ پرداخت و پس از شکست آن از قشون بريتانيا، به استانبول کوچ کرد. پس از پايان جنگ جهاني اول به ايران بازگشت و در جبهه ي ملي گرايان وارد صحنه ي سياست شد. به عنوان مخالف رک گوي قرارداد سال 1298ش روس و انگليس براي مدت کوتاهي به زندان افتاد. در اين دوره بود که شعرهاي پرخاشگر او در صحنه ي ادبيات ظاهر شد و وي در قالب آن ها تنفر خود را از نمايندگان حکومت قاجار ابراز داشت. در طي دوره ي پرآشوب پس از جنگ، به طرف نظريات سيد ضياء کشيده شد و هوادار نشريه ي "قرن بيستم " شد. مدتي نيز سردبير روزنامه ي شفق سرخ شد و اعضاي "مجلس سوم" را با طنزهاي گزنده اي به سخره گرفت و به ويژه ملک الشعراي بهار را به دليل پذيرش کرسي نمايندگي در مجلس سرزنش کرد. هنگامي که هواداران دموکرات رضاخان گمان مي بردند که پيامد کار او برقراري جمهوري خواهد بود، عشقي نيز شعرهايي سرود و احساسات خود را نسبت به آن ابراز کرد و زماني که آشکار شد که رضا خان هواي ديگري در سر دارد، به حبهه ي مخالفان افراطي او پيوست و در سال 1303ش با انتشار کاريکاتورهايي از رضا خان مخالفت خود را با وي آشکار ساخت و طنزي نيز از ديد يک فرد هوادار سلسله ي قاجار در اين باره نوشت. به دنبال اين اقدام روزنامه ي وي توقيف شد و وي چند روز بعد خائنانه به قتل رسيد و شهيد شد.

تشييع جنازه ي او با تشريفات سلطنتي که از سوي دربار قاجار به راه افتاده بود توام بود.

 

در ميان شعرهاي عشقي شعر "کفن سياه" به طور خيالي در ميان خرابه هاي تيسفون اوج مي گيرد و با آواي بلندي انسان ها را به طرفداري از زنان فرا مي خواند. شعر "ايده ال" داستان پدري است که سه فرزند خود را در يک رويداد غم انگيز از دست داده و اکنون به انتظار يک انقلاب اجتماعي نشسته تا وضع مغشوش سياسي و اجتماعي را که موجب بدبختي او شده بهبود بخشد و شعر "نوروزنامه" يکي از لطيف ترين شعرهاي او به شمار مي آيد

 

عشقي داراي طنزهاي سياسي متتعددي است و نمايش نامه اي نيز دارد با عنوان " رستاخيز سلاطين ايراني " ( که خود شاعر در اجراي آن شرکت کرده بود) که براي نخستين اپراي ايراني راه گشا بود. اين نمايش نامه سرشار از نکات آزادي خواهي است و در آخرين صحنه ي آن زردشت پيامبر ظاهر مي شود. اين نمايش نامه هنوز هم اجرا مي گردد.

[sam arch 55879]

پروين اعتصامي معروف ترين شاعره ي اين دوره بود که آثارش عهد انقلاب را درک نکرد. وي دختر روزنامه نگار و شاعر معروف يوسف اعتصام الملک بود. در سال 1289ش چشم به جهان گشود و در کالج امريکايي دختران تهران از تعليم و تربيت نو و نيز تعليم و تربيت سنتي و بالاتر از همه از آموزش شعرهاي فارسي و عربي در خانه توسط پدرش برخوردار گرديد. شعرهاي او نخستين بار دز شماره ي دوم نشريه ي بهار اعتصام الملک به چاپ رسيد.

ديوان پروين در سال 1344ش در تهران چاپ شد و آشکارا نشان داد که شاعره کاملن از جدل هاي نظري و قالب هاي مورد بحث شعر فارسي به دور است. او شعرهاي خود را بر طبق قواعد شعر کهن سرود و مانند نويسندگان کلاسيک از مضمون هاي فلسفي و اخلاقي سود جست. وي حتا در شعرهاي اجتماعي اش هم از مسايل زودگذر سطحي تغذيه کرد. موضوع آن ها را از ميان زندگي پابرهنه ها و فقرا و طبقات پايين انتخاب کرد و نسبت به آنان احساس دل سوزي کرد. با اين وجود براي يافتن درماني براي اين دردها نکوشيد و عميقن در مسايل اجتماعي فرو نرفت و در نوعي ماليخولياي احساساتي غرق شد.

با اين حال تازگي مضمون هاي شعر پروين غير قابل بحث است و مي توان گفت که اگر عمر بيش تري مي کرد و در سي سالگي در نمي گذشت، مي توانست در کار خود از آن چه که در دور و بر او مي گذشت، احساس و فلسفه ي عميقي به دست آورد.

 

ميرزا محمد فرخي يزدي شاعر و روزنامه نگار که در سال 1268ش به دنيا آمد، از نظر ثبات عقيده درست نقطه ي مقابل عشقي بود. او از همان آغاز ستيزهاي انقلابي در جبهه ي چپ سوسياليست هاي دموکرات قرار گرفت. هنوز در مدرسه بود که آغاز به سرودن شعر کرد. در پانزده سالگي يک مسمط انقلابي و ميهني سرود و آن را در جشن عيد نوروز حزب دموکرات يزد بازخواني کرد، دستگير شد و به زندان افتاد و به عنوان تنبيه دهانش دوخته شد. پس از مدتي از زندان فرار کرد و در تهران در نشزيات انقلابي با ديگر شاعران آزادي خواه به کار پرداخت. نظريات او گرايش شديدي به سوسياليسم داشت و حتا در دوره ي جنگ اول جهاني هم که خطر در کمين بود نظراتش را پنهان نکرد و از انقلاب اکتبر روسيه در شعرهاي بسيار احساسي تجليل کرد. وي حتا در زمان وکالت مجلسش در سال 10- 1309ش همچنان يک سوسياليست باقي ماند و سرانجام در نتيجه ي فشار سياسي مجبور به مهاجرت به برلين شد و به زودي جزو هيئت نويسندگان نشريه ي پيکار شد که در آن جا به راه افتاده بود. پس از مدتي زسمن به او اجازه داده شد تا به تهران بازگردد، ولي کمي بعد به اتهام توهين به خانواده ي سلطنتي دستگير شد و به زندان افتاد و سرانجام در سال 1318ش در بيمارستان زندان درگذشت.

« در قلب من عشق ديگري جز آزادي ايران راه ندارد». اين شعار نتيجه ي يک عمر زندگي پر تلاطم فرخي است. او که رزمنده ي بي باکي براي عدالت و آزادي اجتماعي بود، در اشعارش هرگز در خيزاندن ملت عليه تمام نيروهايي که مردم را در استثمار داشتند، فروگذاري نکرد و معتقد بود که ايران بدون کمک خارجي توان رهاسازي خود را دارد.

فرخي از نظر قالب شعري هوادار شعر کلاسيک بود و در اين زمينه از کهنه گرايان به شمار مي آمد و اين بي ترديد يکي از دلايل محکم شهرت يافتن شعرهاي او است.

[sam arch 55879]

زشيد ياسمي به جز شاعري، يکي از به ترين مورخان ادبي است و تک پژوهش هاي وي درباره ي ابن يمين و سلمان ساوجي شهرت دارد. از قلم او ترجمه ي جلد چهارم "تاريخ ادبيات ايزان" نوشته ي براون و نيز برخي از آثار ادبي جهان مانند "شاگرد بورژه" و "سرگذشت ورتر گوته" و ترجمه هاي ديگري از شعر فرانسوي تراوش کرده است. وي يکي از جوان ترين بانيان نخستين قلمرو نوگراي ادبي يعتي "جرگه ي دانشوري" بود، ولي غزليات او که به ترين بخش شعرهاي او بود، در محدوده ي قلمرو کلاسيک باقي ماند.

 

بديع الزمان بشرويه اي ( بعدها فروزانفر) يکي از نمونه هاي جرياني است که در قالب کلاسيک درباره ي مسايل عمده ي آن روز شعر سرود. وي مورخ ادبيات و در دانشکده ي ادبيات تهران صاحب کرسي بود. وي از پيشروان مراجع شعر عرفاني به شمار مي رفت.

 

يکي از شاعراني که به دليل شعرهايش مورد تعقيب قرار گرفت و جهت گيري انتقادي – اجتماعي روشني از نظريات سياسي داشت، ميرزا يحيي خان ريحان بود. احمد خان بهمنيار اسلام دوست معروف از نقطه نظر عقايدش در قطب مخالف قرار داشت و از تخلص "دهقان" سود مي جست. وي استاد دانشگاه تهران بود و در زمينه ي هنر مردمي مطالعات زيادي کرد. سيد صادق خان فقيه از مريدان ايرج ميرزا به شمار مي رفت. شعرهاي ميرزا لطف علي خان صورتگر و ميرزا عبدالقاسم خان اعتصام زاده نيازي سردبير روزنامه ي دو زباني "ستاره ي ايران" با سبک نو غير سنتي و قالب هاي اروپايي سرشته شده بودند. هاشم ميرزا شيخ الرييس نايب رييس مجلس که براي مدتي هم رييس " انجمن ادبي " بود، براي شعرهاي آموزشي اش که چاشني طنز هم دارند معروف است. غزليات لطيف جنت شاعره و مينياتوريست معروف اين دوره از شيريني خاصي برخوردار بود.

 

در ميان متفکران ايران که متعلق به گروه ها و دسته هاي گوناگون اجتماعي بودند، مساله ي پرداختن به هنر شعر، افتخاري به شمار مي رفت. اين دوستاري همه جانبه که عمدتن داراي وبژگي کهنه گرايي بود، محيطي فراهم آورد که مخالف با رواج تلقينات نو بود. بايد اعتراف کرد که هيچ يک از آثار ادبي شعر فارسي اين دوره ( که سنگ بناي سبک جديد هم بودند) در خارج از کشور نسبت به داخل، هيچ نوع شهرتي به دست نياورد و شعر ايران در اين دوره راهي را در پيش گرفت که از ملتي نظير ايرانيان که داراي نبوغ استثنايي شعري بودند، انتظار نمي رفت.

[sam arch 55879]

ج – نثر فارسي و ظهور قصه نويسي نو در دوره ي فترت

يکي از رويدادهاي ادبي که در گسنرش نثر نو فارسي اهميت تاريخي داشت، چاپ کتاب کم حجمي از قصه هاي کوتاه با عنوان يکي بود يکي نبود بود که در سال 1300ش در برلين به قلم مورخ و نويسنده ي جوان محمد علي جمال زاده در نشريه ي کاوه منتشر شد. هنگامي که اين قصه ها براي نخستين بار به ايران رسيد، با سردي برگزار شد، تظاهراتي نيز عليه نويسنده که جرات کرده بود از هموطنان خود انتقاد بکند به راه افتاد و حتا در برخي از نواحي اين کتاب به آتش کشيده شد. همه ي اين کارها دليلي بود بر اين که قصه هاي جمال زاده در حد خود يک انقلاب ادبي به راه انداخته است. گسترش عظيم نثر در آينده و نقش قصه ي کوتاه در اين گسترش، اين نظريه را تاييد مي کند.

سيد محمد علي جمال زاده پسر سيد محمد اصفهاني يکي از واعظان معروف و روزنامه نگاران عهد مشروطه و يکي از قربانيان غم انگيز افکار آزادي خواهي، در اصفهان به دنيا آمد. تعليم و تربيت جمال زاده اصلن تعليم و تربيتي اروپايي بود. در دبيرستان فرانسوي بيروت و سپس دانشکده ي حقوق لوزان و ديژن درس خواند و پس از پايان جنگ جهاني اول براي مدتي در برلين زندگي کرد و در شمار نويسندگان نشريه ي کاوه به نويسندگان مترقي آن کمک کرد و در آن جا بود که نخستين قصه هاي وي از جمله چندين اثر علمي درباره ي تاريخ و جامعه شناسي انتشار يافت.

 

جمال زاده با شش قصه ي نخستين کتابش سنگ بناي نثر طنزآميز فارسي را پي نهاد. اين قصه ها نوعي تلقي تازه و ستيزه جويي بي محابا با مبالغه ي شعر را روي دايره ريخت. نويسنده که به عنوان مورخ و جامعه شناس تربيت يافته بود، مسايل و روابطي را در شکل گسترده اي مطرح کرد. وي نه تنها از سياسيون فاسد، شکارچيان بي چشم و رو و متظاهر صحبت کرد، بلکه از نظام و اوضاع اجتماعي نيز سخن به ميان آورد و هرچند در طنز استثنايي وي هنوز سوسويي از انسانيت سعدي احساس مي شود، ولي شيوه ي نويسندگي، سبک و طرز بيان او کاملن نو است. بيان فلسفي اش به زبان محاوره اي نزديک شده و با اصطلاحات عاميانه زنده شده است.

مقدمه ي کتاب نيز که نويسنده بر قصه هايش نوشته است، از اهميتي بنيادي برخوردار است. وي در اين مقدمه نقش نثر را در ادبيات مورد بررسي قرار داده است و آن را به عنوان آزادترين طبقه ي ادبي ناميده و بر اهميت هنري آن به عنوان يکي از زسانه هاي آموزشي و روشنگري پاي فشرده است و بدين ترتيب بود که جمال زاده در برابر کهنه گرايان که نثر را تنها يک هنر به شمار مي آوردند، در ميان پيشروان ادبيات نو جاي خود را باز کرد.

[sam arch 55879]

جمال زاده البته فعاليت هاي ادبي خود را در کسوت يک نويسنده ي قصه هاي کوتاه ادامه داد و در سال 1321ش هفت قصه ي ديگر نيز با عنوان عمو حسين علي که بيش ترشان به طور پراکنده در نشريات ادواري ظاهر شده بود، منتشر ساخت، وليکن رمان هاي او بخش بزرگ تر حيات ادبي او را به خود اختصاص داده است. اين رمان ها عبارت بودند از:

• - دارالمجانين در سال 1320ش
  
• - قصه قصه ها
  
• - صحراي محشر که رماني خيالي است که با طنز آميخته است و در آن آزادي مطلق انسان ها درخواست شده است که يادآور راديکاليسم اسماعيلي است.
  
• - راه آب نامه که مضمون آن پايان غم بار نيرنگ و حرص و آز انسان و داستان کوتاهي است از کوچه ي کوچکي در تهران
  
• - قلتشن ديوان يکي از به ترين رمان هاي جمال زاده است که تهران را در دو دهه ي نخست سده ي بيستم با مهارت نقاشي کرده است. او در اين قصه داستان يک شکارچي را بازگو مي کند که جامعه براي همه ي کلاشي ها و کلاه برداري هايش پاداشش مي دهد.
  
• - آخرين آثار دوره ي جواني جمال زاده در سر و ته يک کرباس و اصفهان نامه رخ مي نمايد که در آن او به مملکتش روي مي آورد و با خردسالي خود خلوت مي کند.
  

ترجمه هاي جمال زاده از زبان هاي فرانسوي، انگليسي و آلماني نيز در نثر نو ايران از اهميت بسياري بر خوردار است. وي آثاري از برنارد دوسن پير، دوده، آناتول فرانس، اسکاروايلد و شيلر ترجمه کرده است و آثار تاريخي، اجتماعي – سياسي و اقتصادي نيز از کارهاي مهم او بود که از "مزدک " آغاز شد و به "بررسي وضع اجتماعي و اقتصادي " ايران پايان يافت.

 

از سال هاي بيست به بعد نويسندگان ايراني که پيروان جمال زاده بودند، در رمان هاي خود به نقادي اجتماعي پرداختند. يکي از مضمون هاي اجتماعي که همراه با شناخت نظريات غربي وارد ايران شده بود، مساله ي زنان ايران و وضع اجتماعي آنان بود. برخي از نويسندگان نيز الگوهاي خود را از ميان نويسندگان احساساتي و اخلاق گراي سده ي نوزدهم فرانسه يافتند که الکساندر دوماي پدر از پيشروان آن بود.

[sam arch 55879]

نخستين اثر از اين نوع با عنوان تهران مخوف بود که در سال 1303ش به صورت کتابي منتشر گرديد. نويسنده ي آن شاعر جوان مرتضي مشفق کاظمي بود که از ياران نشريات برلين يعني "ايزان شهر" و "فزنگستان" بود که بعد ها به نشريه ي "ايران جوان" پيوست و در آن ترجمه هايي از زبان فرانسوي را به چاپ رساند و اين مساله سبک نويسندگي او را به شدت تحت تاثير قرار داده بود. رمان تهران مخوف وضع نامساعد زنان ايران و جامعه ي فاسد و اوضاع اجتماعي آن را که زنان را وادار مي ساخت تا به پست ترين مراحل اجتماعي يعني به فاحشه خانه ها سقوط کنند، به طرزي واقعي توصيف مي کند و خواننده از طريق صحبت در فاحشه خانه ها با داستان زندگي تعدادي از اين زنان و دلايلي که آنان را به سقوط کشانيده است آشنا مي شود. مضمون اصلي اين داستان، عشق ناميمون قهرمان جوان قصه يعني فرخ با مهين، معشوقه ي او است و در واقع داستان رمانتيکي است که يادآور قطعاتي از کنت مونت کريستو دوما است. اهميت اين اثر در اين است که با اين شکل، توجه جامعه ي آن روز ايران را به ضرورت يافتن راه حلي براي مساله ي زنان معطوف داشت.

 

عباس خليلي يکي از روزنامه نگاران معروف نيز مضمون هاي مشابهي را در رمان هاي خود با نام هاي روزگار سياه، اسرار شب، انتقام و انسان به کار گرفت، ولي او نوعي محيط اجتماعي را توصيف کرد که ادبيات فارسي درکش نمي کرد، زيرا آن چه را که تعريف مي کرد شباهت زيادي با قصه هاي دوما داشت که از محيط ديگري بود. وي که بدبيني مايوسانه اي در توصيف وضعيت اسفناک زنان داشت هيچ نوع راه حلي نيز ارايه نکرد.

در اين دوره، براي نثر نويسان، موضوعات تاريخي هنوز از جاذبه ي زيادي برخوردار بود. آنان با يادآوري جلال و شوکت گذشته، به جز اهداف هنري، آتش احساسات ميهني را نيز در ملت تيز مي کردند.

 

از مهم ترين اين نوع قصه نويسي، رمان هاي تاريخي حسن خان نصرت الوزاره بديع است که با صراحت نشان داد که رمان فارسي به تدريج از زير نفوذ رمان فرانسوي خارج شده و به قالب هاي خود دست يافته است. بديع در سال 1299ش رمان داستان باستان ( يا سرگذشت کوروش ) و مدتي بعد رمان شمس الدين و قمر را منتشر کرد. قصه ي داستان باستان، مانند رمان هاي شيخ موسي در زمان هخامنشيان رخ مي دهد و با استفاده از دانش مورخان اروپايي به ندرت رويدادهاي تاريخي را پس و پيش کرده است. تنها نقطه ي مشترک بديع و شيخ موسي در اين نکته است که هر دو از طريق اين رمان ها احساس ميهن پرستي را در خواننده تحريک مي کنند. اثر بديع داراي ماجراهاي احساسي نيست که شيخ موسي از طريق آن اتکاي خود را بر دوما به اثبات رساند. رمان او خوب جا افتاده و براي نخستين بار شخصيت ها با طرز صحبت شان مشخص شده اند.

[sam arch 55879]

يکي ديگر از آثاري که آشکارا تاثيرات اروپايي را دور مي ريزد، کتاب خون بهاي ايران نوشته ي علي اصغر شريف است که در سال 130?ش در تهران چاپ شد. داستان در جنگ جهاني اول رخ مي دهد و اشغال مملکت، ايجاد ارتش ملي، جنگ هاي ياس برانگيز و سقوط کامل سياسي را توصيف مي کند. شخصيت هاي اصلي قصه دو ميهن پرست جوان، دو عاشق يعني ايرج و مهرانگيز هستند و در کنار آنان شخصيت هاي فرعي نيز خوب ترسيم شده اند. شريف رمان موفق ديگري نيز با نام مکتب عشق دارد و چون داراي احساسات عميق مذهب تشيع بود، اين امر همراه با ملت گرايي شديد و دور ريزي خرده ريزهاي سبک قصه نويسي اروپايي در اين داستان او نفوذ کرده است. وي از مخالفان اروپايي شدن مملکت بود.

 

اثر ادبي رحيم زاده صفوي با نام داستان شهربانو صداقت تحقيقي يک زبان شناس و مورخ را آشکار مي کند. در اين اثر که موضوع آن از دوره ي زوال شاهنشاهي ساساني گرفته شده است، مي توان تحولي را که مضمون رمان در زمان او کرده است مشاهده کرد و به همين دليل نيز هست که ده سال بعد صنعتي زاده يکي از نويسندگان ديگر، همان مضمون را به کار گرفت. اين رمان بر پايه ي حقايق تاريخي قابل اعتماد و بر اساس ساخت اجتماعي و وضعيت زنان در جامعه ي عصر ساساني و متکي بر آثار معماري و آداب و رسوم آن زمان نوشته شده است. در اين رمان، شهربانو دختر زيباي ساساني با حسين ابن علي ازدواج مي کند و بدين ترتيب بر روي خرابه هاي دولت ايران، گذشته با شکوه يا آينده ي پر نويد به هم مي پيوندد. نويسنده که در علم تاريخ اشتهار دارد، قدرت بقاي فرهنگ ايران را که در تاريخ ديرپاي خود هميشه برتري خود را بر مهاجمان به اثبات زسانده است، به خوبي نشان مي دهد.

 

شاعر معروف حيدر علي کمالي نيز دو رمان نوشته است. وي که کارگر کارهاي دستي بود و تا 23سالگي سواد نداشت، خود به خواندن و نوشتن پرداخت و به زودي ابياتي سرود که با پذيرش زيادي رو به رو شد. وي پيش از مشروطه به تهران رفت و به تجارت پرداخت و سپس قهوه خانه اي به راه انداخت که پاتوق اديبان و روزنامه نگاران تهران شد. وي به عنوان فردي آزادي خواه سپس وارد زندگي سياسي زمان خود شد.

او در سال 1300ش در استانبول ديوان خود را منتشر ساخت که نتوانست در رديف آثار برجسته قرار بگيرد، زيرا از سبک ها و الگوهاي گوناگوني تقليد کرده بود. ولي در سال 1309ش رماني با نام مظالم ترکان خاتون در تهران منتشر ساخت که نام معروف ترين ملکه ي زمان تهاجم مغول بود. اين رمان داراي سبکي زيبا و طرحي مهيج بود که به خوبي در احساسات غم انگيز جا افتاده بود. دومين رمان او لازيکا نام داشت که داستان آن در زمان جنگ هاي ساسانيان و روميان در ايالت لازيکا در ساحل درياي سياه اتفاق افتاده بود. جهت تاريخي آن کاملن با واقعيت وفق مي داد و در عين حال نوعي ويژگي کاملن جديد در ساخت رمان ديده مي شد، زيرا در پيش نماي آن نه دربار شاه و درباريان، آن گونه که هميشه رسم بود، بلکه نجيب زادگان ميهن پرست قرار گرفته بودند، که البته در وطن پرستي کاملن ستيزگر آنان خط تمايز ميان ميهن پرستي و شوونيسم با دقت زياد ترسيم نشده است.

[sam arch 55879]

يکي ديگر از نثر نويسان خوب اين دوره زين العابدين موتمن با رمان تاريخي آشيانه ي عقاب است. اين اثر پس از سال 1312ش نوشته شده است و رقابت ميان نظام الملک وزير سلجوقيان و حسن صباح را توصيف مي کند. نويسنده از نظر ايدئولوژي در جبهه ي مظلومان فرار داشت و ضرورت آزادي طبقات دربند کشيده شده ي جامعه را اعلام مي کرد. موتمن نخستين کسي بود که در تاريخ رمان نويسي فارسي راضي به توصيف دربار و درباريان نشد، بلکه آن ها در چارچوب کل ساخت جامعه بررسي کرد.

 

يکي ديگر از تجربه هاي ادبي با ويژگي کاملن بي نظير رمان عشق و ادب است که در آن ميرزا علي محمد خان آزاد رييس انجمن ادبي همدان کوشيد شرح حالي از شاعر معروف فردوسي را در قالب داستان بريزد. اين اثر در سال 1313ش انتشار يافت ( که ده سال بعد ميرزا سالور با استفاده از همان موضوع، رمان معروف خود جفت پاک را نوشت).

در طي اين دوره ي تجربه و آزمايش، آثاري نيز تاليف يافتند که هيچ نوع ارزش و تحقيق هنري بر آن ها مترتب نيست.

 

پيشرفت عمده ي ادبيات فارسي در اين دوره هر چه بيش تر در قالب ها و قصه ها و داستان هاي کوتاه متبلور شد و بايستي آينده نشان مي داد که آيا اين پيشرفت با قالب هاي کوتاه ادبيات جهاني رابطه خواهد داشت يا آن که يک پديده ي کاملن اصيل ايراني خواهد شد.

 

پس از آثار موفقيت آميز جمال زاده، در دوره ي بعدي از تاريخ ادبيات معاصر، صادق هدايت، همراه با قصه هاي خيالي و درونگرايش و بزرگ علوي که عشق هاي غم انگيزش از نظر روان کاوي فرويد قابل توجه است، به عرصه رسيدند و سپس نوبت به صادق چوبک و ديگران رسيد و آنان نيز در آثارشان از جريان هاي نو نثز فارسي پيروي کردند که ما بررسي کار اين جريان را که عمدتن پس از پايان جنگ جهاني دوم بر ادبيات فارسي تاثير داشته است، به نوشته ي ديگري واگذار مي کنيم.

[sam arch 55879]

یعقوب آژند نویسنده، مترجم، محقق، مولف، داستان نویس و پژوهشگر ایرانی به سال 1328 هجری شمسی در میاندوآب چشم به جهان گشود.

لیسانس تاریخ را از دانشگاه تبریز گرفت و برای ادامه تحصیل به تهران رفت. دوره فوق لیسانس را در پژوهشکده فرهنگ ایران گذراند و به سال 1363 دکترای تاریخ را از دانشگاه تهران گرفت.

وی هم اکنون استاد درس های هنر در تاریخ، هنر و تمدن اسلامی، آشنایی با فرهنگ و ادب ایران، آشنایی با ادبیات معاصر ایران و جهان و روش تحقیق در هنر در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران است و به تهیه کنندگی در صدای ایران می پردازد.

آژند ترجمه و تالیف ده ها کتاب در زمینه های هنر و ادبیات را در کارنامه خود دارد که شماری از آن ها در دانشگاه ها تدریس می شود. آثار او گاه با نام مستعار ی. میاندوآبی به چاپ رسیده است.

از آثار او است:

ادبیات داستانی در ایران و ممالک اسلامی، 1373، تهران: آرمین، 189 ص / 1378، تهران: روزگار، 189 ص.

ادبیات در زمان سلجوقیان و مغولان.

ادبیات نوین ایران: از مشروطیت تا انقلاب اسلامی، 1363، تهران: امیر کبیر، 420ص.

ادبیات نوین ترکیه، 1364، تهران: امیرکبیر، 315 ص.

[sam arch 55879]

آژند در شورای علمی خدمات مدیریت و اطلاع رسانی و اداره کل آرشیو، اسناد و موزه دفتر رئیس جمهوری عضویت داشت که با همکاری شورای نظارت یعنس مهندس میرحسین موسوی، هادی خانیکی و احمد مسجدجامعی این کتاب ها را به چاپ رساند:

دولت های ایران از میرزا نصرالله خان مشیرالدوله تا میرحسین موسوی اعضای کابینه ها، شرح حال، عکس، نمونه امضا و دست خط نخست وزیران، وزیران و معاونین نخست وزیر بر اساس دفتر ثبت کابینه های نخست وزیری، بازنویسان و مصححان علیرضا اسماعیلی، روح الله بهرامی و علی اکبر علی اکبری بایگی، ویرایش دوم 1379، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ست + 567 ص.

اسنادی از اختلافات و دعاوی بانک ایران (بانک استقراضی سابق)، به کوشش علیرضا اسماعیلی، 1380، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بیست و دو + 408 ص.

اسنادی از ارز و انحصار تجارت خارجی در دوره رضا شاه (1311 - 1305ش)، بازنویسی و تدوین احمد گل محمدی، 1379، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بیست و هشت + 374 ص.

اسنادی از امتیاز نفت شمال (1303 - 1300ش)، بازنویسان و مصححان علیرضا اسماعیلی، حسن شفیعی و بهنام صدری، 1379، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سی و پنج + 281 ص.

اسنادی از انتخابات مجلس شورای ملی در دوره پهلوی اول، 1378، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 249 ص.

اسنادی از انجمن ها و مجامع مذهبی در دوره پهلوی، به کوشش حجت فلاح توتکار، رضا مختاری اصفهانی، 1381، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، پانزده + 530 ص.

اسنادی از باستان شناسی در ایران (حفریات، عتیقات و بناهای تاریخی)، به کوشش روح الله بهرامی و عیسی عبدی، 1380، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 579 ص.

اسنادی از تاریخچه رادیو در ایران (1345 - 1318ش)، بازنویسی و تدوین علیرضا اسماعیلی، علی عاشوری، علی اکبر بایگی، 1379، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چهل و دو + 666 ص.

اسنادی از جنبش دانشجویی در ایران (1357 - 1329 ش)، به کوشش علیرضا اسماعیلی، عیسی عبدی، 1380، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 3ج.

اسنادی از صنعت جهانگردی در ایران (1357 - 1301ش)، به کوشش ایرج محمدی، 1380، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 3 ج.

اسنادی از مدارس ایرانی در خارج و مدارس خارجی در ایران (1317 - 1301ش)، به کوشش عیسی عبدی، 1381، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 397 ص.

اسنادی از مطبوعات و احزاب در دوره رضاشاه، به کوشش علیرضا اسماعیلی، 1380، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بیست و شش + 423 ص.

اسنادی از موسیقی، تئاتر و سینما در ایران (1300 - 1357 ش)، تصحیح و تدوین علی اکبر علی اکبری بایگی و ایرج محمدی، 1379، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 3 ج. (1572 ص).

انواع ادبی در ایران امروز، 1381، تهران: شهاب ثاقب، 182 ص.

تاریخ اجتماعی - اقتصادی ایران در دوره مغول نوشته ا. پ. پطروشفسکی، کارل یان، جان ماسون اسمیت، 1366، تهران: اطلاعات، 193 ص.

[sam arch 55879]

حافظ در غربت، 1373، تهران: آرمین، 197 ص / چاپ دوم 1374 / 1378، تهران: روزگار، 197 ص.

حروفیه در تاریخ، 1369، تهران: نی، سیزده + 193 ص.

خانه سفید، 1369، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 99 ص.

خروج و عروج سربداران.

داستان جغاتو.

داستان حدیث بودن.

درآمدی بر تاریخ فراماسونری در ایران

سیمای سلطان محمد نقاش و مکتب نگارگری تبریز، قزوین - مشهد.

قیام تنباکو، 1367، تهران: امیرکبیر، کتابهای شکوفه، برای نوجوانان، 188 ص.

قیام زنگیان، 1364، تهران: امیرکبیر، کتابهای شکوفه، 119 ص.

قیام سربداران، 1365، تهران: امیرکبیر، کتابهای شکوفه، 115 ص.

قیام شیعی سربداران، 1363، تهران: گستره، 386 ص.

قیام مرعشیان، 1365، تهران: امیرکبیر، کتابهای شکوفه، 147 ص.

قیامهای مردمی در قرن هفتم و هشتم هجری، 1365، تهران: امیرکبیر، کتابهای شکوفه، 118 ص. شرح قیامهای تارابی، سربداران سمرقند، سربداران کرمان و مردم اصفهان علیه تاتارها.

کتابشناسی ادبیات داستانی ایران از آغاز تا سال 1370 ش، 1373، تهران: نشر آرمین، 212 ص / چاپ دوم 1374 / 1378، تهران: روزگار.

گزیده ادبیات معاصر: مجموعه داستان، 1378، تهران: کتاب نیستان، 103 ص.

نفت در دوره رضاشاه: اسنادی از تجدیدنظر در امتیاز نامه دارسی (قرارداد 1993) تهیه و تنظیم اداره کل آرشیو اسناد و موزه دفتر رئیس جمهور زیرنظر شورای علمی یعقوب آژند و دیگران، 1378، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سی و پنج + 580 ص.

[sam arch 55879]

نمایشنامه نویسی در ایران: (از آغاز تا 1320 ش)، 1373، تهران: نی، 270 ص.

شماری از ترجمه های یعقوب آژند:

ادبیات اسلامی هند، نوشته آنه ماری شیمل، 1373، تهران: امیرکبیر، ب + 114 ص.

ادبیات ایران از آغاز تا امروز، نوشته جرج موریسن و دیگران، 1380، تهران: گستره، 502 ص.

ادبیات ایران در زمان سلجوقیان و مغولان، اثر یان ریپکا، 1364، تهران: گستره، 177 ص. فصلی از جلد پنجم تاریخ ایران کمبریج است.

ادبیات نوین عرب، نوشته هامیلتون گیپ، 1366، تهران: اطلاعات، 132 ص.

اسماعیلیان در تاریخ، نوشته برنارد لویس و دیگران، 1363، تهران: مولی، پانزده + 492 ص. به همراه: دولت قرامطه، نوشته لوئی ماسینیون، دولت فاطمیان، نوشته عباس صمدانی، دولت اسماعیلیه (نزاریان ایران) نوشته هاجسن، اسماعیلیان سوریه، نوشته برنارد لویس، اسماعیلیه هند، نوشته آصف فیضی و آ. یوسفعلی، ناصرخسرو و اسماعیلیان، نوشته و. ایوانف.

اماکن هنری ایران اثر جیان روبرتو اسکارچیا، 1376، تهران: مولی، 144 ص.

بلال، نوشته ه. آ. کرگ، 1362، تهران: امیرکبیر، 130 ص.

پیدایش دولت صفوی، اثر میشل م. مزاوی، 1363، تهران: گستره، 234، 13 ص.

تاریخ اقتصادی ایران: عصر قاجار، 1332 - 11215ق، ویراستار چارلز فیلیپ عیسوی، 1362، تهران: گستره، بیست + 653 ص.

تاریخ ایران دوره تیموریان، جلد ششم از کتاب تاریخ ایران پژوهش دانشگاه کمبریج، 1379، تهران: جامی، 467 ص.

تاریخ ایران (دوره صفویان)، پژوهش در دانشگاه کمبریج، 1379، تهران: جامی، 696 ص. جلد ششم از کتاب تاریخ ایران کمبریج است.

تاریخ تمدن: تحلیلی از تاریخ جهان از آغاز تا عصر حاضر، نوشته آرنولد توین بی، 1366، تهران: مولی، بیست و دو + 747 ص / چاپ چهارم 1378.

تاریخچه زیبائی شناسی و نقد هنر از دایره المعارف هنر جهان، نوشته ریچارد اتینگهاوزن و دیگران، 1374، تهران: مولی، 244 ص.

تاریخ رضا عباسی، اصلاح گر سرکش نوشته شیلا کنبی.

تاریخنگاری در اسلام، نوشته هامیلتون الکساندر راسکین گیب و دیگران، یعقوب آژند، 1361، تهران: گستره، 307 ص.

تاریخ نگاری در ایران، تالیف برتولد اشپولر و دیگران، 1380، تهران: گستره، 347 ص.

درآمدی بر آئین تصوف، نوشته تیتوس بورکهارت (ابراهیم عزالدین)، 1374، تهران: مولی، ده + 166ص.

درآمدی بر ادبیات عرب، تالیف هامیلتون الکساندر گیپ، 1362، تهران: امیرکبیر، 194 ص / چاپ دوم 1381.

دوازده رخ: یادنگاری دوازده نقاش نادره کار ایران: احمد موسی و شمس الدین پیراحمد باغشمالی، محمد اسماعیل اصفهانی و...، نوشته اریک شرویدر، 1377، تهران: مولی، ده + 381 ص.

دیوانسالاری در عهد سلجوقی: وزارت در عهد سلجوقی، نوشته کارلا کلوزنر، 1363، تهران: امیرکبیر، 172 ص / چاپ دوم 1381.

سیر و صور نقاشی ایران، زیرنظر آرتور اپهام پوپ نوشته آرتور اپهام پوپ و تامس آرنولد و دیگران به ویرایش مهناز رییس زاده، 1377، تهران: مولی، یازده + 610 ص.

سیری در تاریخ ایران بعد از اسلام، نوشته آن کاترین سواین فورد، 1363، تهران: امیرکبیر، 336 ص / چاپ دوم 1381.

فلسفه هنر و زیبایی شناسی، تالیف جان هاسپرز، راجر اسکراتن 1379، تهران: دانشگاه تهران، 144 ص.

کتاب هنر، ویرایش هربرت رید، 1367، تهران: مولی، بیست و چهار + 634 ص.

معماری جهان اسلام (تاریخ و مفهوم اجتماعی آن)، نوشته ارنست گروبه و دیگران، ویراستار جرج میشل، 1380، تهران: مولی، 294 ص.

نقاشی و نقاشان دوره قاجار، نوشته ویلم فلور، پیتر چلکووسکی، مریم اختیار، 1381، تهران: ایل شاهسون بغدادی، چهار + 154 ص.

نگرشی بر تاریخ نوین ایران.

[sam arch 55879]

نهضت قرامطه، 1368، تهران: مطالعات و انتشارات تاریخی میراث ملل، 116 ص. قرامطه و اسماعیلیان نوشته ساموئل میکلوس استرن. قرمطی نوشته ویلفرد مادگونت. قرمطیان / نوشته م. ی. دخویه. قرامطه نوشته لوئی ماسینیون.

سلجوقیان اثر کلیفورد ادموند بازورث و دیگران، 1380، تهران: مولی، سیزده + 402 ص.

صفویان نوشته امین بنانی، 1380، تهران: مولی، دوازده + 376 ص.

هنر اسلامی اثر ارنست کونل، 1376، تهران: مولی، ده + 161 ص / چاپ دوم 1380.

هنر اموی و عباسی، نوشته الگ گرابر، ریچارد اتینگهاوزن، 1376، تهران: مولی، ده + 131 ص. ترجمه بخشی از دایره المعارف هنر جهان است.

هنر ایلخانی و تیموری نوشته امبرتو شراتو، و ارنست گروبه، 1376، تهران: مولی، ده + 115 ص. ترجمه بخشی از دایره المعارف هنر جهان است.

هنر پارتی و ساسانی اثر ماریو بوسایلی و امبرتو شراتو، 1376، تهران: مولی، ده + 181 ص. ترجمه بخشی از دایره المعارف هنر جهان است.

هنر سلجوقی و خوارزمی، نوشته مارگریتا کاتلی و لوئی هامبی، 1376، تهران: مولی، ده + 135 ص. ترجمه بخشی از دایره المعارف هنر جهان است.

هنر صفوی، زند، قاجاریان نوشته روبرتو اسکارچیا، 1376، تهران: مولی، ده + 108 ص. ترجمه بخشی از دایره المعارف هنر جهان است.

هنر مانوی و زردشتی، نوشته لوئی هامبی، مونره دو ویلار، گئو ویدن گرن، 1376، تهران: مولی، ده + 103 ص. ترجمه بخشی از دایره المعارف هنر جهان است.

هنر نگارگری ایران (1313 - 751 / 1896 - 1350)، نوشته بزیل ویلیام رابینسن، 1376، تهران: مولی، ده + 165 ص.

هنر و معماری اسلامی، نوشته ریچارد اتینگهاوزن و الگ گرابر، 1378، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، دوازده + 620 ص.

هنر و معماری اسلامی (2) (1800 - 1250)، نوشته شیلابلر و جاناتان بلوم، 1381، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت): فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، شانزده + 883 ص.

هنر هند و ایرانی - هند و اسلامی، اثر مادلین هالاید و هرمان گوتس، 1376، تهران: مولی، ده + 152 ص. ترجمه بخشی از دائره المعارف هنر جهان است.

شعر دوره مشروطه، نوشته منیب الرحمن، 1378، تهران: روزگار، 196 ص.

فرهنگهای هنری ایران: ماقبل تاریخ، هنر مادی، هنر هخامنشی، هنر پارتی، اثر رومان گیرشمن، 1376، تهران: مولی، 172 ص.

هنر سامانی و هنر غزنوی، نوشته اتینگهاوزن، شراتو، بمباچی، 1376، تهران: مولی، دوازده + 158 ص. ترجمه بخشی از دایره المعارف هنر جهان است.

مقالات در مجله کتابداری، قلمرو، فصلنامه هنر، هنرنامه، کتاب ماه هنر و مجله دانشکده و ادبیات علوم انسانی.

شماری از مقالات آژند در مجله علمی و پژوهشی هنرهای زیبا:

کارگاه هنری سلطان حسین بایقرا.

شیوه استاد شاگردی در نقاشی ایران.

علیقلی بیک جباردار - کتابدار.

مکتب نگارگری تبریز - بغداد آل جلایر.

نقاشان اروپایی در دوره صفوی.

تاثیر نقشمایه های چینی در هنر ایران.

رضا، آقارضا و رضا عباسی - سه اسم و رقم در قالب یک قلم.

 

فهرست منابع

روزنامه ایران، ش 3576، اول اسفند 1385، ص 24.

حافظ پژوهان و حافظ پژوهی، ابوالقاسم رادفر، ص 1 تا 2.

کتابشناسی ملی ایران.

فهرست مستند اسامی مشاهیر و مولفان.

کتاب هفته.

مطبوعات کتاب گزار، سیدفرید قاسمی، تهران: خانه کتاب، چاپ اول.