زباله هاي الکترونيکي ( e-waste)

[!Hooman 10133]

به مجموعه اي از قطعات سخت افزاري مانند CPU و ديگر اجزاي رايانه اي و RAM , MAIN BOARD شبکه اي ، تلفن همراه و همچنين اجزاي برخي وسايل مانند مايکروويو و ماشين لباسشويي و... ، اطلاق مي شود که به دلايلي غيرقابل استفاده شده است و امروزه به عنوان سريع ترين منبع توليد زباله دراتحاديه اروپا شناخته شده اند.

عمر کوتاه تجهيزات کامپيوتري از يک طرف و تنوع طلبي مردم به استفاده از تجهيزات الکترونيکي جديد سبب شده است که رفته رفته بحث زباله هاي الکترونيکي به مشکل بزرگ دنيا تبديل شود؛ مشکلي که کشورهاي پيشرفته و بزرگ براي آن راه حلي يافته اند و با تصويب قانون خاص مربوط به آن و موظف شناساندن توليدکنندگان به بازيافت محصولات توليد شده خود اين مشکل را تا حدودي حل کرده اند.

بر اساس گزارش سازمان ملل بين 20 تا 50 ميليون تن زباله الکترونيکي در سال دفع شده و کشور آمريکا بزرگترين توليد کننده اين زباله ها در جهان محسوب مي شود.

بر اساس قوانين جهاني کنوانسيون زباله هاي الکترونيکي و الکتريکي ( WEE ) بازيافت اين نوع زباله ها به ميزان چهار کيلوگرم به ازاي هر نفر الزامي است . به موجب اين قانون توليدکنندگان موظفند بودجه طرح هاي بازيافت را تامين کنند و خرده فروشان خدمات بازپس گيري را در اختيار مشتريان قرار دهند طبق قراردادي از سوي سازمان ملل در سال 1989 براي کنترل زباله هاي خطرناک که از کشورهاي ثروتمند به کشورهاي فقير وارد مي شود، هر کشوري ميتواند بصورت يک جانبه واردات اين زباله ها را ممنوع کند، و صادر کنندگان نيز قبل از فرستادن زباله بايد موافقت کشور مقصد را کسب کند. اما آمريکا که مهمترين منبع توليد زباله ديجيتال و سمي محسوب مي شود، هرگز اين قرارداد را امضا نکرد و کشورهايي مانند چين نيز بخاطر پول، مقادير زيادي از اين ضايعات را وارد مي کنند. هم اکنون ??درصد کامپيوترها و موبايل هاي جهان در چين بازيافت مي‌شود هر رايانه روميزي داراي 32 درصد پلاستيک، نزديک به 7 درصد سرب، 41 درصد آلومينيوم، 0016/0درصد طلا، 20 درصد آهن، 189/0درصد نقره و مقاديري فلزات سنگين و خطرناک مانند کادميوم، جيوه و آرسنيک است

****

طبق يک تحقيق انجام شده گفته مي‌شود براي ساخت يک مانيتور ساده علاوه بر مواد اوليهء مورد نياز در حدود ??? کيلوگرم سوخت،?? کيلوگرم مواد شيميايي، ???? ليتر آب نياز است و با توجه به اين مساله به نظر مي‌رسد استفادهء مجدد از وسايل کامپيوتري مي‌تواند تا حد زيادي در مصرف مواد طبيعي صرفه‌جويي به وجود آورد‌.

***

در ايران بيش از 4 ميليون رايانه از دور خارج شده وجود دارد

***

عمر مفيد رايانه ها در دنيا 3 سال است.

***

زباله هاي الکترونيکي سومين منبع بزرگ توليد سرب درزباله هاي جامد شهري است.

گر چه زباله هاي الکترونيکي تنها 2 درصد از حجم کل زباله هاي جمع آوري شده در کشورهاي مختلف را تشکيل مي دهد؛ اما اين حجم ناچيز شامل 70 درصد زباله هاي حاوي مواد سمي است مانيتور رايانه بين 4 تا 8 پوند و يک تلويزيون رنگي 72 اينچي به طور متوسط 8 پوند سرب دارد که ازجمله زيان هاي آن، ايجاد آسيب هاي مغزي در کودکان است. Cpu نيز شامل مقاديري جيوه و کادميوم است عنصر سمي از جمله "کادميوم” عنصري سرطان زا محسوب مي شود، "آرسنيک" مي تواند به مسموميت هاي شديد يا حتي مرگ منجر شود، "سرب” مشکلاتي همچون کند ذهني، کم خوني و مسموميت به دنبال دارد .کروم مي تواند زمينه بروز فشار خون بالا، کمبود آهن، بيماري هاي کبدي و آسيب هاي مغزي و عصبي را فراهم کند و در کنار همه اينها " جيوه " که تاثير مخربي بر سيستم ايمني بدن دارد و آنزيم ها و ژن ها را تغيير مي دهد و موجب آسيب ديدن سيستم عصبي از جمله وارد آمدن صدماتي به حس چشايي، بينايي و لامسه مي شود، همه اين موارد موجب شده است تا نهادهاي مسئول در کشورهاي مختلف جهان براي دفع اين نوع از زباله ها به صورت جدي اقدام کنند بعضي شرکت هاي بزرگ خود موظف به بازيافت کالاهاي توليدي شان شده اند. مثلاً در ژاپن شرکت HP هنگام فروش کالا مبلغي را نيز به عنوان بازيافت مي گيرد تا بعد از اسقاطي شدن کالاي الکترونيکي، آن را بار ديگر وارد چرخه بهره وري کند فرآيند جداسازي قطعات الکترونيکي براي بازيافت کار پيچيده اي مي باشد به طوري که در اروپا 2 مرکز در سوئد و انگلستان براي انجام اين کار احداث شده است و بقيه کشورها کالاهاي الکترونيکي خود را براي بازيافت به اين 2 کشور مي فرستند.

بسياري از قطعات دستگاههاي رايانه اي "الکترومگنتيک" هستند اگر به صورت درست و کارشناسانه دفع نشوند با تشعشعاتي که از خود بروز مي دهند سلامتي انسانها را با خطر جدي روبرو خواهند کرد. در قطعات "الکترومگنتيک" امواج به صورت عمود بر هم منتشر مي شود که براي انسانها بسيار خطرناک است. درست مانند کاري که دستگاههاي مايکروويو انجام مي دهند و مواد غذايي را از درون مي پزند اين تشعشعات نيز مي توانند تاثيرات خطرناک و مخرب ژنتيکي بر بدن انسانها گذاشته و علاوه بر آسيب رساندن به اندامهاي داخلي بدن موجب متولد شدن کودکان ناقص الخلقه نيز شوند.

از سال1371رايانه وارد ايران شده و اولين محموله تقريباً شامل 10 هزار رايانه بوده است، طبق برآوردها طي چند سال اخير هر ساله يک ميليون و 200هزار تا يک ميليون و 500 هزار رايانه در ايران مونتاژ شده است.

زباله هاي رايانه اي هر چند به خاطر داشتن بعضي فلزات گران بها مثل طلا و پلاتين ارزشمند است، ولي بازيافت آن به علت وجود فلزات سنگين و سمي مثل سرب و کادميوم نياز به فناوري پيشرفته اي دارد.

بنابراين در ايران انجام اين کار اقتصادي نيست و فقط قطعات پلاستيکي و بعضي از فلزات آن مانند آلومينيوم و آهن توسط زباله جمع کن ها جداسازي و براي استفاده مجدد فروخته مي شود ولي قطعات مداري پس از چندين بار استفاده دور انداخته و با بقيه زباله ها دفن مي شود.

دفن يا سوزاندن اين زباله ها سبب ورود عناصر سنگين به آب هاي زيرزميني و گازهاي سمي به محيط زيست مي شود.

در کشور ما براساس ماده 11 قانون مديريت پسماند، سازمان محيط زيست موظف است آيين نامه اجرايي مديريت پسماند را با همکاري دستگاه هاي ذي ربط تهيه کند تا نحوه برخورد با تمام پسماندها از جمله زباله هاي الکترونيکي مشخص شود.

طبق قانون مديريت پسماندها، مسئوليت اجرايي پسماندهاي ويژه و صنعتي بر عهده توليدکنندگان آنها است و در واقع عرضه کنندگان اينگونه خدمات بايد جنبه هاي مديريت پسماندها ي توليداتشان را هم ارائه دهند. ولي متاسفانه نه سازمان بازيافت و نه محيط زيست هنوز هيچ برنامه اي براي جمع آوري و بازيافت زباله هاي الکترونيکي نينديشيده اند.

[!Hooman 10133]

حال بايستي با اين زباله هاي خطرناک چه کرد؟

 

مسلماً دفن يا سوزاندن اين مواد که به طور وسيعي انجام مي شود راه حل مناسبي نيست يا حداقل آخرين راه حلي است که بايد بدان انديشيد. زيرا با دفن اين زباله ها يا تلنبار کردنشان در محيط خرد و شکسته مي شوند و بنابراين مواد سمي موجود در آنها راه خود را به سفره هاي آب زيرزميني مي يابد و سوزاندن آنها نيز تنها گازهاي سمي خطرناک وارد محيط زيست مي سازد.

بنابراين بهتر آن است که در قدم اول تلاش کنيم تا اين وسايل هر چه ديرتر به زباله تبديل شوند. با خريد تجهيزاتي که قابل ترقي دادن هستند مي توان عمر محصول را تا حد ممکن افزايش داد. يا مثلاً مانيتور کامپيوتر را براي استفاده نگه داشت و تنها بخش پردازندة مرکزي ( CPU ) را تعويض نمود. مي توان با اضافه کردن حافظه به يک کامپيوتر يا ترفيع دادن نرم افزاري از آن همچنان استفاده کرد. اين نه تنها مقرون به صرفه است بلکه به نفع محيط زيست نيز مي باشد. کامپيوترهاي کار کرده را همچنين مي توان به خيريه ها يا مدارس اهدا نمود يا آنها را به افراد، سازمانها يا مؤسسات ديگر فروخت.

بازيافت بهترين راه براي کامپيوترهاي بسيار قديمي که ديگر قابل ترفيع دادن نيستند يا بخصوص مانيتورهايي است که شکسته اند. تقريباً کل يک کامپيوتر مي تواند بازيافت شود، از شيشة مانيتور گرفته تا پلاستيک کيس، مس موجود در منبع تغذيه، فلزات گران قيمت به کار رفته در مدارات، مودم يا منابع تغذيه. اما عملاً صرف هزينه هاي زيادي براي بازيافت ايمن اين مواد به گونه اي که هيچ مشکل آلودگي براي محيط و کارکنان در اين زمينه ايجاد نکنند لازم است.

 

راه حل ديگر براي مشکل زبالة الکترونيکي آن است که شرکتهاي توليد کننده مسؤوليت سيل عظيم ابتکاراتي را که توليد مي کنند بر عهده بگيرند. در واقع محصولات کهنه را از مشتريان پس بگيرند. ترفيع و بازيافت يک محصول بلا استفاده براي شرکت توليد کننده آسان تر است. همچنين اين وظيفه مي تواند شرکتهاي توليد کننده را وادار سازد محصولاتشان را به گونه اي طراحي کنند که آسانتر قابل بازيافت باشد.

اما آيا تجزية بيولوژيکي مي تواند راه حل مقرون به صرفة ديگري باشد؟ آيا مي توان با روشهاي بيولوژيکي با استفاده از ميکروارگانيسمهاي خاص فلزات سنگين را بازيافت نمود و اينگونه از صرف روشهاي هزينه بر و خطرناک شيميايي رهايي جست يا با روشهاي بيولوژيکي به محصولات ارزشمند ديگري دست يافت؟ آيا راه حل اساسي ديگر مي تواند جايگزين کردن مواد سازندة وسايل الکترونيکي با موادي باشد که قابليت فروپاشي زيستي را داشته باشند؟ اين راه حل غريبي نيست. چنانچه يک شرکت ژاپني ( Fujitsu ) با به کار بردن مواد قابل تجزية زيستي با پاية گياهي به جاي پلي استايرن، نوارهاي انتقالي ساخته است که براي بسته بندي تراشه هاي مقياس بزرگ هنگام انتقال استفاده مي شوند. اين ماده از اسيد پلي لاکتيک مشتق شده از ذرت ساخته شده است که هم از نظر زيستي قابل تجزيه است و هم هنگام سوزانده شدن گازهاي سمي توليد نمي کند.

حال اگر بتوانيم مواد ديگري در خود تراشه ها يا ديگر اجزاي داخلي وسايل الکترونيکي به کار ببريم که از نظر زيستي قابل تجزيه باشند، آيا قدمي ديگر به نفع خودمان برنداشته ايم؟

در صورتي که پسماندهاي رايانه هاي و الکترونيکي با روش اصولي بازيافت شود مي توان فلزات متعددي را از آنها استخراج کرد به نحوي که از يک تن زباله موبايل مي توان 150 تا 300 گرم طلا به دست آورد.همين وزن گوشي تلفن همراه علاوه بر طلا حدود 100 کيلوگرم مس و سه کيلوگرم نقره را در کنار فلزهاي ديگر در خود جاي داده است.

ضمن اينکه پلاتين و نقره نيز از ديگر فلزات گرانبهايي است که در بازيافت اصولي مي توان به دست آورد و اين در حالي است که در معادن طلايي که اقتصادي به حساب مي آيد در هر تن سنگ معدن بين 20 تا 30 گرم طلا يافت مي شود. از همين روي حضور شرکت هاي خصوصي براي کسب درآمد حائز اهميت خواهدبود.

بازيافت قطعات الکترونيکي در ژاپن

بازيافت قطعات الکترونيکي در ژاپن که منابع طبيعي کمي دارد کار عقلاني به نظر مي رسد. صنعت الکترونيک اين کشور بالغ بر ميلياردها دلار است و سالانه بيش از ده ميليون گوشي همراه قديمي در اين کشور از رده خارج مي شود. نوزومو ياماناکا مدير اکوسيستم کارخانه بازيافت مواد که در آن هزاران گوشي تلفن همراه بازيافت و ذوب مي شوند،.

مي گويد :«براي بسياري گوشي هاي همراه انبار شده در کارخانه ما تنها يک توده فلزي و پلاستيکي به درد نخور هستند اما همين تپه هاي بي ارزش براي ما حکم معدن طلا را دارد.))

در کارخانه هانيو در 80 کيلومتري جنوب غربي توکيو استخراج طلا و نقره از داخل گوشي هاي همراه حسابي رونق دارد.

در اين کارخانه مدارهاي الکترونيکي در داخل کوره هايي قرار مي گيرند و طلاي آن در اثر حرارت آب شده و از سوراخي در زير کوره خارج مي شود. قيمت سه کيلو طلاي به دست آمده از اين روش حدود 90 هزار دلار است. اين طلاهاي مذاب پس از خروج از کوره به صورت شمش هاي طلا قالب گيري مي شوند.

اين کارخانه که 20 سال پيش فعاليت خود را در نزديکي توکيوآغاز کرد، ماهانه بين 200 تا 300 کيلو شمش طلا با خلوصي معادل 99/99 درصد توليد مي کند که قيمت آن حدود 8/8 ميليون دلار است. ميزان توليد طلاي اين کارخانه تقريبا برابر ميزان توليد طلايي است که از کارخانجات استخراج طلا از سنگ معدن به دست مي آيد. اين کارخانه همچنين از کابل ها و جوهرهاي سياه که حاوي پلاديوم و نقره هستند و کارت هاي حافظه قديمي انواع فلزها را استخراج مي کند. به رغم اينکه دولت توجه خاصي به فعاليت اين کارخانه و اهميت آن در اقتصاد کشور مبذول داشته، اين کارخانه با کمبود گوشي هاي قديمي موبايل روبه رو است.

128 ميليون جمعيت ژاپن به طور متوسط از هر گوشي تلفن همراه دو سال و هشت ماه استفاده مي کنند. اين بدان معني است که سالانه تعداد زيادي گوشي همراه از استفاده ساقط مي شوند. مشکل کار اينجا است که تنها 10 تا 20 درصد از آنها بازيافت مي شوند زيرا مردم اغلب گوشي هاي خود را در کمد خانه هايشان نگه مي دارند زيرا نگرانند که مبادا اطلاعات شخصي در آنها باشد که ممکن باشد در آينده به آنها نياز پيدا کنند. در مارس 2007 تنها 558 تن گوشي قديمي تلفن همراه براي بازيافت جمع آوري شد که ميزان آن يک سوم ميزان گوشي هاي همراه از رده خارج شده يي بود که در سه سال گذشته دور انداخته شده بودند.