کبوترخانه؛ اعجاز معماري ايراني

[* v e n o o s * مهمان]

کبوترخانه؛ اعجاز معماري ايراني

معماران ايراني به دليل نگاه عالمانه به اقليم و علم زيست شناسي، عجايبي حيرت انگيز و ماندگار با عنوان کبوترخانه هاي ايراني خلق کرده اند که حقيقتا سزاوار است به آنها به عنوان آثاري برتر از عجايب هفتگانه عالم نگاه کرد.

کبوترخانه هاي ايراني مانند بسياري از مظاهر هنري ايران ناشناخته مانده اند اين در حالي است که اين برجهاي زيباي کبوتران به عنوان زيرساخت تاسيسات کشاورزي در تمام سراي ايران از کناره هاي شرقي درياچه اروميه گرفته تا کوير يزد و ميبد و برخي روستاهاي نطنز و کاشان و از جنوب خراسان و طبس گرفته تا گوشه و کنار شهرها و آباديهاي اين سرزمين حضوري پيوسته داشته است.

 

تنها در حوالي اصفهان بيش از سه هزار برج زيباي کبوتر وجود داشته است و استان يزد نيز در شهرستان ميبد يکي از زيباترين کبوترخانه ها را در خود جاي داده است.

طراحي و عملکرد کبوترخانه ها بسيار جالب و عالمانه بوده به گونه اي که در جذب کبوتران و خلق زيستگاهي امن براي کبوتر، حيرت برانگيز بوده است.

 

 

[* v e n o o s * مهمان]

کبوترخانه ها مانند دژ نظامي در برابر همه دشمنان کبوتر که کم هم نيستند، مقاوم و نفوذ ناپذير بوده است.

ساختار معماري کبوترخانه به گونه اي بوده که نه تنها در برابر پرندگان شکارچي مانند قوش، جغد و کلاغ فکر و انديشه شده، بلکه هرگز پرندگان مهاجم را نيز درون برجها راهي نبوده است زيرا نحوه ساخت اين کبوترخانه به گونه اي بوده که امنيت همراه با آرامش و آسايش کبوتران را تأمين مي کرده است.

فضاي داخلي کبوترخانه ها گاه محل اجتماع بيش از 25 هزار کبوتر بوده است، دقت در اجراي اين برجهاي کبوتر به حدي بوده است که درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر مي رسانيده زيرا اگر حتي يک مورد پرنده يا حيوان مهاجمي به درون اين کبوترخانه راه مي يافت، هرگز هيچ کبوتري احساس امنيت نمي کرد و کبوترخانه خالي از حضور کبوتران مي شد.

[* v e n o o s * مهمان]

فضاي داخلي کبوترخانه آن چنان امن و مفرح بود که گاهي محل تجمع حدود ۲۵ هزار کبوتر مي شد.

آشيانه ها آنچنان زيبا و منظم با مدولهاي يک شکل و از مصالح کاهگل ساخته شده بود که در تابستان بسيار خنک و به گونه اي بوده است که باد در فضاي آن جاري بوده و برعکس در زمستان گرم و از وزش بادهاي سرد محلي در امان بوده است.

همه اين تمهيدات منجر به خلق اين شاهکارهاي معماري يعني کبوترخانه هاي ايراني شده است. قطر سوراخهاي ورودي کبوتران به داخل برجها به اندازه اي ساخته شده است که تنها کبوتران مي توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند.

 

 

 

عملکرد اقتصادي کبوترخانه ها در گذشته بر کسي پوشيده نيست زيرا اين مکانها زماني کارخانه ساخت مرغوبترين کود جهان شناخته مي شدند. معماري زيباي کبوترخانه هاي ايراني همراه با عملکرد اقتصادي آن يعني کارخانه ساخت مرغوب ترين کود شناخته شده در جهان بر کسي پوشيده نيست.

از علوم ديگر در ساخت برجهاي کبوتر همچون استفاده از دانش فيزيک با توجه به اصل تشديد به منظور توجه و پرواز همزمان دسته جمعي حدود ۱۴ هزار تا ۲۵ هزار کبوتر در اثر برخاستن ناگهاني که ارتعاشات بسيار قوي را به دنبال دارد، عالمانه بهره برده شده است.

هندسه و رياضيات به خاطر به حداکثر رساندن سطح در حجمي ثابت و بهره گيري از اصول زيباشناختي آن چشمگير است.

دانش جانورشناسي و روانشناسي جانوري از ديگر علومي است که در ايجاد تجهيزات دفاعي کبوترخانه و تمهيدات مکانيکي، بيولوژيکي و شيميايي براي مبارزه با دشمنان کبوتر اعمال مي شده است.

معماري داخلي کبوترخانه ها استثنايي است؛ عظمت اين بناها هم به سبب گستردگي و شکوه و هم به سبب تنوع در فرم اعجاب برانگيز است و اين بناها مانند ساير آثار معماري ايراني هم از عملکرد وافر و هم از فرم زيبايي پيروي کرده است.

[* v e n o o s * مهمان]

کبوترخانه ها از تجربيات ارزنده کشاورزي سنتي يزد و اصفهان است و در يزد دو برج کبوترخانه ميبد و کسنويه باقي مانده است

ساخت کبوترخانه يکي از تجربيات ارزنده کشاورزي سنتي يزد و اصفهان است که در استان يزد دو کبوترخانه ميبد و کسنويه باقي مانده است.

برج کبوترخانه ميبد در جنوب شرقي باروي قديم ميبد (محل کنوني فرمانداري ميبد) واقع است و بنا از خارج به صورت برجي مدور و آراسته به نقشهاي ويژه و از داخل داراي سه طبقه و مجهز به هزاران لانه براي جلب و نگهداري پرندگان مهاجر است.

 

برج کبوترخانه هم به لحاظ حمايت از پرندگان بي پناه و هم به جهت استفاده اي که در گذشته از کود آنها براي کشاورزان مي کردند قابل توجه است.

قدمت برج کبوترخانه ميبد به دوران قاجار بر مي گردد و در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است.

 

اين برج به صورت استوانه اي ساخته شده و داراي تزئينات قطاربندي آجري و گچي است که مانع تردد مارها به داخل برج مي شود ولي در برجهاي مکعبي و چند قلو ترفندهاي ديگري مانند ايجاد قوس به داخل انجام شده و زماني که کبوتران احساس خطر مي کنند به طور ناگهاني به پرواز در مي آيند که اين امر موجب ايجاد ارتعاشي داخل برج مي شود و براي رفع اين مشکل، علاوه بر ساختن يک طبقه در ميانه برج، طاق هايي بين استوانه خارجي و داخلي ايجاد کرده اند تا طول برج کاهش يافته تا ضمن استحکام سازه از ارتعاشات نيز جلوگيري مي کند.

 

نوارهاي گچي اطراف ديوار، تله مارگير، گنبد کنگرهاي و طاق بندي با گچبري هاي خاص از ديگر ويژگيهاي برج کبوترخانه ميبد است.

ساخت کبوترخانه، يکي از تجربيات ارزنده کشاورزي سنتي يزد و اصفهان است که در استان يزد دو کبوترخانه ميبد و کسنويه باقي مانده است.

پيش از رواج کودهاي شيميايي کشاورزان مناطق کويري يزد و اصفهان از فضله پرندگان براي افزايش بهره وري خاک استفاده مي کردند و براي اين منظور بناهايي که کبوترخانه ناميده مي شد، در اطراف آباديها مي ساختند.

[* v e n o o s * مهمان]

کبوترخانه ها و سياحان خارجي

 

کبوترخانه هاي ايراني مورد توجه بسياري از سياحان و گردشگران خارجي بوده و ابن بطوطه مراکشي ظاهرا اولين سفرنامه نويسي بوده که درباره کبوترخانه ايراني سخن گفته است.

او در سفر طولاني خود در حدود پنج قرن قبل (۴۷۷ سال پيش) مي گويد: اين کبوترخانه ها را بين راه قريه فيلان و اصفهان ديده است: "قيلان قريه بزرگي است که بر روي رودخانه عظيمي ساخته شده و در کنار آن مسجد زييايي وجود دارد. آن روز تير از وسط باغها و آبها و روستاهاي زيبا که برجهاي کبوتر زيادي داشت به مسير خود ادامه داديم و پسين روز به اصفهان رسيديم...»

علاوه بر ابن بطوطه در قرنهاي بعد نيز سياحان بسياري راجع به برجهاي کبوترخانه اصفهان و يزد مطالب بسياري نوشته اند.

عملکرد پرسود کبوترخانه ها در کشاورزي مغفول مانده است

کبوترخانه در گذشته در اقتصاد کشور نيز تاثيرگذار بوده اند به نحوي که غازان خان مغول در کنار ساير اقداماتي که براي احياي کشاورزي ايران انجام داد، فرمانهايي براي حفظ و بازسازي و نگهداري کبوتران و کبوترخانه ها صادر کرد و بي انصافي است که از اين همه دانش و تحصيل اين آثار بي بهره باشيم و هيچ کاري در خور عظمت آنها انجام ندهيم و هر روز شاهد فروريختن اين مواريث فرهنگي و هنري باشيم.