کبوتر خانه ها، رازهای ناشناخته

[zahra22 19501]

ای کبوتر با من مسکین سفر کنتا که شاید بر سر برجینشینم

معرفی کبوترخانه ها

 

کبوتر خان یا کبوتر خانه محلی است که کبوتر در آن آشیانه می سازد. برج کبوتر چنین تعریف شده است: " در ایران رسم است که عمارت بلند چشمه چشمه در صحرا می سازند و آن خاصه برای کبوتران است. موسوم به برج کبوتر" _{ساخت کبوترخانه را می توان به نوعی شاهکاری هنری دانست .کبوتر خانه ها را در مناطقی بنیان می نهادند که از اقلیمی کویری بهره مند بود مصالح و متد ساخت نیز متاثر از شرایط محیطی. چون بافت معماری که گل رس و کاه و نمک بنیادش را بانی بودند و مقاوم در برابر سرما و گرما و عایقی حرارتی و در عین حال صوتیتا آرامش کبوتران اندرون کبوتر خانه را تامین نماید .غالب کبوتر خانه هابه واسطه بهره گیری از حد اکثر فضا به شکلی استوانه مانند ساخته می شدندتا لانه های بیشتری را در خود جای دهند . طراحی ورودی به اندازه ای بود تا کبوتران را به داخل پذیرا باشد و میهمانان نا خوانده را به اندرونی راهی نباشد و در عین حال بدنهکاهگلی مانع از زاد و ولد حشرات موذی چون ساس و کنه می گردید به جهت استحکام هر چه بیشتر درون را با تیرچه های متقاطع مسلح می نمودند و سطح بیرونی راساروج اندود تا مانع از فرسایش محیطی گردد . در بخش میان تهی بالای کبوتر خانه نیز دریچه هایی به جهت تبادل حرارتی و آمد و شد جریان هوا به داخل کبوتر خانه که قرابتی بسیار با بادگیرها استانهای کویری ایران دارد و در میان کبوتر خانه نیزحفر چاهی به جهت تامین آب شرب کبوتران در صورت نزدیک نبودن آبگیر و جوی و رودخانه حفر می کردند.}

.

[zahra22 19501]

_{صاحبان کبوتر خانه ها به ۳ ماه به یک بار برای جمع آوری فضولات به داخل کبوتر خانه ها وارد می گشتند و کود حاصل را جمع آوری می نمودندکه از برای صیفی جات و میوه های جالیزی بسیار مفید می بود حال باید در نظر آورد میزان کود استحصال گشته را بر مبنای آمار کبوتران موجود در کبوتر خانه که گاهی به بیش از ۷۰۰۰هزار جفت را بالغ می گردید و رقم ۷۰.۰۰۰ کیلوگرم در سال که عایدی ارزشمندی را از برای کشاورزان به همراه داشت .}

کبوترخانه‌ها ظاهراً برجهايي هستند که کبوتران در آنها خانه مي‌کنند. من هم همين‌قدر بيشتر درباره‌ي اين پديده نمي‌دانستم تا اين‌که تازگي مطلبي خواندم و فهميدم که نه، انگار ماجرا خيلي جدي‌تر از اين حرفهاست! در آنجا ضمن شرح و توصيف اين «بناهاي سترگ و شکوهمند» نوشته بود: «معمار ايراني به دليل نگاه عالمانه به اقليم و علم زيست شناسي، عجايبي حيرت برانگيز و ماندگار را در اين سياره خاكي تحت عنوان كبوترخانه هاي ايراني خلق كرده و چه زيبا، اين هماهنگي برجهاي به رنگ خاك (برخلاف برجهاي به رنگ آب[با سياره خاكي ]که دو سومش هم آب است) در وحدت از روزگاران پيش به يادگار مانده است، كه حقيقتاً سزاوار است به آنها برتر از عجايب هفتگانه عالم نگاه كرد.» قطر سوراخهاي ورودي كبوتران (هر کبوتر يک سوراخ ورودي دارد و يک سوراخ خروجي!) به داخل برجها به اندازه اي ساخته شده است كه تنها كبوتران مي توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند. جالب توجه اين كه براي دقت يك اندازه بودن قطر سوراخهاي كبوتر بويژه در كبوترخانه هاي سبك گلپايگان و خمين از تنوشه (لوله هاي سفالي) استفاده مي شده تا سوراخها يكسان اجرا شود...

[zahra22 19501]

و براي اين که خيال نکنيد مردم ما بدون بهره گيري از علوم زمانه و حتی علوم زمانهاي بعد همينطور ديمي کبوترخانه مي‌ساختند بدانيد که براي ساختن اين بناهاي عجيب غير از علم «دفع دشمنان کبوتر» « از علوم ديگر در ساخت برجهاي كبوتر همچون استفاده از دانش فيزيك با توجه به اصل تشديد ( رزنانس) به منظور توجه و پرواز همزمان دسته جمعي حدود ۱۴ هزار تا ۲۵ هزار كبوتر در اثر برخاستن ناگهاني كه ارتعاشات بسيار قوي را به دنبال دارد، عالمانه بهره برده شده است. هندسه و رياضيات به خاطر به حداكثر رساندن سطح در حجمي ثابت و بهره گيري از اصول زيباشناختي آن چشم گير است. دانش جانورشناسي و روانشناسي جانوري از ديگر علومي است كه در ايجاد تجهيزات دفاعي كبوترخانه و نيز تمهيدات مكانيكي، بيولوژيكي و شيميايي براي مبارزه با دشمنان كبوتر اعمال مي شده. همچنين از علوم آب و هواشناسي، گياه شناسي و ساير علوم بهره برده شده است.»! شاردن سياح بزرگ فرانسوي در قسمتي از سفرنامه خود مي نويسد:«كبوترخانه هاي عظيم ايران شش بار بزرگتر از بزرگترين پرورشگاههاي ماست.»! و «ايران مملكتي است كه بهترين كبوترخانه‌هاي جهان در آنجا ساخته مي شود.»! مجموعه ی کبوتر خانه های اطراف اصفهان ، که شاردن تعداد آنها را 3000 بر شمرده است هم اکنون در حال نابودی است . ( به دلایل نابودی آنها اشاره خواهد شد. ) طبق آمارهایی که در سال 1365 از کبوتر خانه های موجود تهیه شده است تعداد انها فقط 606 عدد، اعم از فعال و مخروبه بوده است. وضعیت کبوتر خانه های مناطق دیگر ایران ، قمشه ، نجف آباد ،

[zahra22 19501]

خوانسار ،خمین و گلپایگان و بازمانده های آن در استان آذربایجان و یزد از این هم بدتر است. گفتنی است از نظرتاریخ علم و معماری نیز این بناها قابل مطالعه و تأمل هستند. در این بناها که زیبایی و کارآمدی آنها چنان به هم آمیخته است که جدایی ناپذیر به نظر می آیند،ازعلومی همچون فیزیک ، ریاضیات جانورشناسی، روانشناسی جانوری و آب و هواشناسی و غیره استفاده شده است. این کبوتر خانه ها به خاطر تنوع بسیار در شکل و اندازه و تکرار موزون آنها و هماهنگی آنها با طبیعت و زیبایی های اطراف و به ویژه بافت و فضاهای اعجاب آور و هماهنگ درونی آنها می تواند یکی از جاذبه های نادیده انگاشته ی جهانگردی در اصفهان به شمار آید. جمع آوری فضولات کبوتران به عنوان کود ، دور کردن کبوتران از مزارع جهت جلوگیری کردن از آسیب رساندن به مزارع و شکار کردن کبوتران و استفاده کردن از گوشت آنها از اهداف احداث این بناهاست. قسمت عمده ی این فضولات د ر حاصلخیزی زمینهای زراعتی و مقدار کمی هم در د باغی به مصرف می رسیده است. این فضولات در زندگی اقتصادی زارعان محلی نقش مؤثری داشته . به همین علت مهم کبوتران نزد آنها کم و بیش مقدس بوده اند.

با مروری بر نوشته های مستشرقین و جهانگردان در طی سه قرن گذشته می توان نتیجه گرفت که قدمت این برج ها به درستی معلوم نیست. ولی آنچه مسلم است از حدود 700 سال قبل ، برج های کبوتر در اصفهان خرید و فروش می شده و حتی

[zahra22 19501]

صاحبان آنها به علت در آمد قابل توجهی که از این برج ها عایدشان می گردیده همه ساله مبلغی به عنوان مالیات به دولت های وقت پرداخت می کردندبررسي برج هاي كبوتربرج هاي كبوتر در پهنه ي دشتهاي سر سبز يا گوشه ي باغهاي اصفهان خود نمايي مي كنند. در ساختمان اين برج ها غالباً از خشت خام ( خاك رس ) كه در منطقه به وفور يافت مي شود ‎‏‍، چنان با مهارت استفاده شده كه شگفتي بيننده را برمي انگيزد( البته نقش آب و هوا را در انتخاب اين نوع مصالح نبايد فراموش كرد.‌ ) در داخل اين برج ها مقياس ها به طور اصولي درك ميشود و نسبتهاي دقيق و آرايش بسيار جالب لانه هاي كبوتران بيننده را به كنجكاوي وا مي دارد. الف: موقعيت

 

موقعيت برج بايد طوري باشد كه از هر نظر امنيت كبوتران را تأمين نموده و دسترسي به آب و دانه به سهولت امكان پذير باشد.

 

ب:سبك

 

در طرح هر برج به سه مسئله توجه شده: به كار بردن حداقل مصالح ساختماني با ايجاد حداكثر لانه هاي كبوتر و فضاهاي ارتباطي. اگر توجه كنيم مصالح ساختماني مصرفي در برجها غالباً از خشت خام مي باشد و خشتها فقط فشار را تحمل مي كنند و تحمل آنها در برابر نيروهاي كششي و پيچشي حداقل است . بنابراين مي توان به اهميت طرحها و

[zahra22 19501]

مهارتي كه در كاربرد خشت به كار رفته است پي برد. [h=4]ج: تهويه [/h] مسئله ي تهويه در داخل برج حائز اهميت مي باشد. داخل برج در طول سال بايد از حرارت مطبوعي برخوردار باشد تا كبوتران بتوانند در شرايط مساعدي تخمگذاري كنند.

[h=4]د: روشنايي [/h] با توجه به اينكه كبوتران در تاريكي ديد كافي ندارد از اين جهت بايد روشنايي داخل برج به نحوي تأمين باشد كه كبوتران به آساني بتوانند لانه هاي خود را پيدا كنندو ورود و خروجشان به سهولت امكان پذير باشد. [h=4]ه: ورود و خروج كبوتران [/h] پنجره ها و برجك هاي مشبك در برج بايد به نحوي تعبيه شده باشد، كه كبوتران براي ورود و خروج ، دچار مشكل نشوند ومجبور نشوند براي يافتن لانه هايشان ذاخل برج را دور بزنند.

اینک بررسی چند نمونه از برجهای موجود

برج های صحرای دستگرد

[zahra22 19501]

برج امام خمینی

 

 

اين برج در ابتدای خيابان امام خمينی اصفهان قرار دارد . نمای خارجی آن از گچ و کاهگل و نمای داخلی آن از آجر و کاهگل ساخته شده است . ارتفاع اين برج 25/11 متر است و قطر استوانه ی بزرگ آن 70/6 متر می باشد

 

برج گورت

 

 

[TABLE=class: MsoNormalTable, width: 594]

[TR]

[TD] اين برج در روستای گورت قرار دارد ، گورت روستايی از دهستان قهاب، خش مرکزی شهرستان اصفهان است. در گورت ومزارع آن بيشترين تراکم برجهای کبوتر به چشم می خورد . اين برج دارای دو استوانه ی داخلی وخارجی است که استوانه ی خارجی آن جهت پايداری بيشتر کمی متمايل تر ساخته شده است و با 9 عدد جرز به استوانه ی داخلی متصل گرديده و پله های آن داخل جرز ها تعبيه شده و از پايين شروع و تا پشت بام ادامه دارد و در پشت بام 9 عدد برجک به صورت آجر کاری مشبک قرار دارد که عبور کبوتران ، تهويه و نورگيری را ميسر می کنند . ارتفاع اين برج متر وقطر استوانه ی بزرگ آن 60/6 متر است .

[/TD]

[/TR]

[/TABLE]

 

 

 

[zahra22 19501]

برج ردان

 

اين برج در 3 کيلومتری جنوب شرقی اصفهان در کنار کانال آب در قريه ی ردان قرار دارد واز نوع استوانه ای است. پلان طبقه ی همکف و اول آن مشابه بوده و در بام آن 10نور گير وجود دارد که يک در ميان مربع ودايره هستند ابعاد آجرهای آن 4×24×24 سانتی متر است. قطر برج 30/13 متر و ارتفاع استوانه ی بزرگ 20/10 متر می باشد

 

 

برج های هزار جریب

[TABLE=class: MsoNormalTable, width: 405]

[TR]

[TD] از اين برجها دو برج باقی مانده است .يکی واقع در دانشگاه اصفهان و ديگری در امتداد جنوبی خيابان شيخ صدوق اين دو برج از لحاظ ساخت پيشرفته ترين برجها هستند و دارای لانه کبوترهای بيشتری هستند .

[/TD]

[/TR]

[/TABLE]

 

[zahra22 19501]

[h=4]برج دانشگاه اصفهان : [/h]

اين برج باارتفاع استوانه ی بزرگ آن از زمين 30/13 متر است و ارتفاع کل برج 70/16 متر می باشد ابعاد آجرهای آن 4×24×24 سانتی متر و ابعاد لانه های آن 25×17×17 سانتی متر می باشد .

از اين برجها دو برج باقی مانده است .يکی واقع در دانشگاه اصفهان و ديگری در امتداد جنوبی خيابان شيخ صدوق اين دو برج از لحاظ ساخت پيشرفته ترين برجها هستند و دارای لانه کبوترهای بيشتری هستند

[zahra22 19501]

برج هزار جريب ( شيخ صدوق )

 

اين برج مجموعه ای از هشت استوانه ی کوچک در اطراف يک استوانه ی بزرگ مرکزی می باشد ، اتصالات استوانه های خارجی وداخلی سختی سازه را افزايش داده و پرواز ناگهانی چند هزار کبوتر به پايداری برج آسيبی نمی رساند .

ارتفاع استوانه ی بزرگ آن از زمين 20/13 متر و قطر آن 50/13 متر است

 

[h=4]برج صحرای دستگرد (1) : [/h] این برج از نوع استوانه ای است و دارای 4 جرز است که نگهدارنده ی سقف هستند . پلان آن يک طبقه است و راهروهای بسيار باريکی دارد .

برج صحرای دستگرد (2) :

 

اين برج در صحرای دستگرد واقع در جاده ی فرودگاه شهيد بهشتی اصفهان قرار دارد .

 

[zahra22 19501]

امنیت کبوترخانه ها

 

هر کبوتر خانه مانند يک دژ نظامی بايد در برابر همه ی دشمنان کبوتر که تعداد آنها کم هم نيستند مقاوم ونفوذ ناپذير باشد . اين نفوذ ناپذيری نه تنها بايد قوش ، قرقی ، جغد ، کلاغ ، گربه و روباه و تا حدی آدميزاد را در بر می گيرد ، بلکه مار و موش را نيز شامل گردد . موش اگر چه مستقيماً دشمن کبوتر نيست اما با عمل کانال سازی خود در زير پی ها می تواند از طريق زير زمين راه را برای ورود مار به داخل کبوترخانه ها فراهم آورد . برای پيشگيری از ورود پرندگان مزاحم و مهاجم به کبوترخان در کبوترخانه های ايران به ويژه نمونه های گلپايگان و خمين لانه های ورودی کبوتر ( کبوتر رو ) کاملاً حساب شده وگاه بوسيله تنبوشه هايی استاندارد بنا شده اند . چنانچه کبوتررو کمی بزرگتر باشد ساير پرندگان شکاری و مزاحم به آن رخنه می کنند و اگر کوچکتر باشد کبوتران بزرگتر قادر به ورود به آن نيستند .برای جلوگيری از بالارفتن گربه ومار در برجهای مدور به شيوه ی اصفهان از نوار و يا نوارهايی از گچ در کمر برج و در نمونه های خمين و گلپايگان و خوانسار علاوه بر اين نوار از فرورفتگيهايی در نبشهای مکعب مستطيلی کبوترخانه ها و گاه تسهيلات ديگر استفاده می کنند . رنگ سفيد نوار و نوارهای گچی علاوه بر زيبايی به جلب کبوتران کمک می نموده است .

احياناً کبوتران چاهی به مرور نسبت به اين رنگ بازتاب شديدی از خود نشان داده اند . نصب تله ی مارگير که خود به تنهايی ابداع خلاقانه ای می باشد در کبوترخانه های

خمين ، گلپايگان و خوانسار نيز رايج بوده است .

امروزه در فن آوری های کشاورزی استفاده از بو وهورمون برای راندن و یا به دام انداختن حشرات مطرح می باشد .

در گذشته از اين فکر برای فراری دادن برخی دشمنان کبوتر استفاده می شده است برای مثال در کبوتر خانه ها از بوی برخی جانوران مانند گرگ ،کفتار وبوی برخی گياهان مانند کندر وسراب استفاده می شده است . در برخی روستاهای گلپايگان وخمين سر گرگ وکفتار را در کبوترخانه ها می گذاشتند

 

 

[zahra22 19501]

علل خرابی وانهدام برجها:

 

 

علل گوناگوني كه باعث از بين رفتن برجها شده اند را ميتوان به صورت زير خلاصه نمود:

1 - با بررسي كه در برج هاي اصفهان و حومه به عمل آمده ، معلوم گرديد كه برج ها نسل اندر نسل ، از پدر به فرزند رسيده و بيشتر آنها متعلق به ورثه ي مالكين قبلي مي باشد. در موقعي كه بين مالكين اختلاف بروز مي نمود هر يك از شركا بنا به مصالح خود برج را رها كرده و بدين ترتيب تعميرات برج به موقع انجام نمي شد. عدم رسيدگي به كبوتران به ويژه دانه ريزي در فصل زمستان، باعث مهاجرت كبوتران و از فعاليت افتادن تدريجي برج مي شد.

 

2 - درانتخاب محل برج بايد دقت شود كه اطراف آن سروصداي زيادي نبوده و صحرا براي دانه خوردن وجود داشته باشد.در يك قرن اخير به علت گسترش شهرها و دهات و ازدياد جمعيت و سروصداي وسايط نقليه، تعداد زيادي از اين برجها به علت مهاجرت كبوتران از فعاليت باز مانده اند. در اين مورد مي توان برجهايي كه در اطراف جاده هاي جديد الاحداث قرار گرفته اند، نام برد.

 

 

3 - به علت ترقي بي رويه ي قيمت زمينها و تبديل زمينهاي زراعتي به مسكوني، ايجاد واحدهاي صنعتي و مسكوني ، بهره برداري تعدادي از برج ها را غير ممكن ساخته ، حتي در بعضي موارد ديده شده كه برجهايي را به علت فوق تخريب كرده اند.

 

 

4 - با اينكه تيراندازي در محدوده ي 500 متري برج ها ممنوع مي باشد ، باز هم شكارچيان خطر بزرگي محسوب مي شوند و عامل فرار كبوتر ها و متروك شدن برج ها مي شوند.

 

 

5 - برج بايستي در زمستان كه دانه و غذا براي كبوتران پيدا نمي شود ، دانه ريزي شود. اين از وظايف مالك است كه فراموش شده است و باز عاملي براي مهاجرت كبوتران مي شود.

 

 

6 - ساختمان برج به ويژه فضاي داخلي لانه هاي كبوتران بايد به نحوي باشد كه كبوتران با كمال آرامش در آن به توليد نسل بپردازند . هواي داخلي برج مرطوب بوده و گرماي لازم را جهت سكونت كبوتران داشته باشد. به تجربه ثابت گرديده ، برج هايي كه سرد هستند به ندرت كبوتر به خود جذب مي كنند.

 

 

7- برجها را بايد حتي الامكان از آفت حفظ نمود. آفت اكثر برجها مار، شاهين ، باز، بوف، نوعي موش و خانه ي لك لك مي باشد. مارها در بيشتر برجها رخنه مي نمايند و براي جلوگيري از ورود آنها به داخل برج ، از كمربند گچي كه به اصطلاح محلي ، شال گچي نام دارد بايد استفاده شود و اين كمربند در تمام برجها ديده مي شود . چنانچه مار بخواهد از آن عبور كند به علت صافي سطح گچ به پايين مي افتد. ولي اگر سوراخي در برج وجود داشته باشد مار به داخل برج نفوذ مي كند و در مدت كوتاهي باعث از بين رفتن تعداد زيادي كبوتر مي شود. دراين مورد تدبيري وجود داشته، به اين صورت كه درظرفي مسطح كه لبه ي آن هم سطح كف بوده ، شير مي ريخته اند واطراف آن را به صورت حلقه اي، پودر آهك. مار به خاطر علاقه ي زياد به شير از روي آهك رد مي شود . ماليده شدن آهك به بدنش باعث مرگ او خواهد شد.

 

 

 

8 - درحال حاضر به علت وجود كودهاي شيميايي و ديگر كودها استفاده از كود كبوتر خانه ها با توجه به هزينه ي گزاف آن مقرون به صرفه نبوده و از اين جهت مالكين و يا كشاورزان حاضر به نگهداري و آباداني و حتي تعمير برجها نمي باشد.

 

 

9- يكي ديگر از علل خرابي برجها عدم رسيدگي به تعميرات برجها، نفوذ آب از صحراهاي اطراف به پي برجها و برف و باران و نداشتن شيب مناسب و ناودانهاي مربوط به بام برج مي باشد.

[zahra22 19501]

کبوتر خانه امام خمینی.

 

برج های هزار جریب

 

 

 

 

 

 

 

 

[ooraman 22216]

مقدمه

كبوترخانه‌ها از لحاظ تاريخي، هنر، معماري، سازه، داشتن زراعت و اقتصاد كشاورزي داراي اهميت فراوان هستند. در اين بناها از علومي چون فيزيك، رياضيات، سازه، معماري، جانورشناسي، آب، هواشناسي و غيره استفاده شده است. افزايش فوق‌العاده سطح نسبت به حجم از رياضيات و توان مهندسي بالاي معماران آن صحبت مي‌كند. بكار گرفتن روش‌هاي مختلف براي مبارزه با دشمنان كبوتران، آگاهي از پديدة فيزكي تشديد (رزونانس) و خنثي كردن آن براي جلوگيري از فروپاشي كبوترخانه در اثر پرواز و بال زدن همزمان گاه بيش از يازده هزار كبوتر و ديگر موارد، بيانگر دانش و تجربه سازندگان آن مي‌باشد.

كبوترخانه‌ها بخاطر تنوع در شكل و اندازه و هماهنگي آنها با طبيعت و فضاهاي اعجاب‌آور درون آنها مي‌تواند به عنوان يكي از جاذبه‌های جهانگردي ايران مطرح شود. در حاليكه متروك شده و غربيانه رو به نابودي مي‌روند.

اين بناها علاوه بر علومي كه ذكر شد (فيزيك، رياضي، سازه، معماري و...) از علومي مانند فرهنگ مردم‌شناسي (در شناسايي و مطالعة قوانين اجتماعي و مدني حاكم بر اداره بهره‌برداري و مالكيت كبوترخانه‌ها)، جانورشناسي (در كشف روانشناسي جانوري و ارتباط ويژه انساني ـ جانوري)، محيط‌شناسي (در بررسي كيفي و كمي نقش كبوترخانه‌ها در فعال كردن چرخه‌ها و اكوسيستمهاي محيط)، نتايج تاريخ‌شناسي (در شناخت قدمت، پيشينه و جايگاه فرهنگي، اجتماعي كبوترخانه‌ها در مقاطع مختلف تاريخي)، ادبيات (در پي‌گيري نقش كبوترخانه‌ها در فرهنگ ادبي و محاوره‌اي و سنتها و صنعتهاي ادبي) و مهمتر از همه اقتصاد كشاورزي (در شيوه امين مهمترين نياز كشاورزي پس از آب.. كود و نحوه بهره‌برداري از كبوتران براي تأمين اين مهم) نيز بهره برده‌اند.

تعريف

كبوتر: پرنده‌اي است منزوي كه چند قسمت از آن اهلي مي‌باشد و كمتر و كبتر را به تازي حمام گويند (فرهنگ نفيسي) اين پرنده در همه جا جز نواحي بسيار سرد زندگي مي‌كند.

كبوتر (به فتح اول و نيز به كسر اول و فتح چهارم) «كبود» (آبي) كفتر، كبوك، در هندي باستان kapota(كبوتر خاكستري)، پهلويkapotar ، ارمني (كبود) kapolt، افغاني kewuik، kavok kotir، بلوچي keutor kavntarخوانده مي‌شود.

كبوتر در دين و هنر نماد صلح و آرامش دارد. مشهورترين كبوتران جهان كبوتران ونيز ايتاليا هستند. انواع كبوتر عبارتند از: 1ـ كبوتر حرم 2ـ كبوتر شلواري يا پرپا 3ـ كبوتر نامه‌‌بر 4ـ كبوتر ياهو 5ـ كبوتر سفيد 6ـ كبوتر طوقي 7ـ كبوتر صحرايي (چاهي)

كبوترخانه: برج كبوتر يا كبوترهاي يا كبوترخانه محلي است كه كبوتر در آن آشيانه مي‌سازد. كبوترخانه‌ها به نام برجهاي كبوتر، ورده، برج حمام و كفترخان نيز خوانده شده‌اند.

برج كبوتر چنين تعريف شده است: در ايران رسم است كه عمارت بلند چشمه چشمه در صحرا سازند و آن خاصه براي كبوتران است موسوم به برج كبوتر، چون پنجال كبوتران به كار رنگرزان مي‌آيد و محصول كار برج كبوتر در سركار شاهي ضبط مي‌شود.

در فرهنگ مهرازي آمده:

كبوترخانه: كبوترخان. برج كبوتر

ساختماني بيشتر گِردبسته (برج مانند) كه در ديوارهاي دروني آن روزن‌هايي با آجركاري درآورده شده تا كبوتران بتوانند در آنها لانه بكنند. از اين ساختمانها كه بيشتر در زمينهاي كشاورزي پيرامون اِسپهان (اصفهان) ديده مي‌شود براي گردآوري سرگين كبوتران كه كود خاك مي‌شوند بهره مي‌برند.

پيشينه

پيشنة كبوترخانه‌ها هنوز روشن نیست و اينكه نخستين كبوترخانه به عنوان يك كارخانه كودسازي در چه تاريخ و در چه مكاني از جهان ابداع شده است. اما شواهدي در دست است كه بر اساس اين مدارك و شواهد موجود كبوترخانه‌ها در قرن چهارم هجري وجود داشته و ساخته مي‌شده‌اند. البته شایان ذكر است كه ساخت اين بناها قبل از قرن چهارم هجري آغاز شده بود ليكن بر اساس مدارك موجود پيشينه آنها براي ما 1200 ـ 1100 سال پيش مي‌باشد. كه در منابع زير مي‌توان به آن دسترسی پيدا كرد. 1- كبوتر خانه در فرهنگ لغات فارسي 2- كبوترخانه‌ در متون ادبي و اشعار 3- كبوترخانه در متون تاريخي 4- كبوترخانه در آثار سياحان غير ايراني 5- كبوترخانه در متون تاريخي كشاورزي و تاريخچه جغرافيايي.

در غيات‌اللغات چنين آمده: در ايران رسم است كه عمارت بلند چشمه چشمه در صحرا سازند و آن خاصه براي كبوتران است. در لغت نامه دهخدا برج كبوتر را محل فرود آمدن كبوتران نامه بر و كبوترخانه معرفي كرده است. در اشعار شاعراني مانند منجيك ترمذي (نيمه دوم قرن چهارده) و خاقاني شرواني، نظامي و مولوي مي‌توان واژه كبوترخانه را ديد و اين خود نشانه وجود اين بناها در آشنايي مستقيم با آنها و يا حداقل آشنايي غير مستقيم مي‌باشد.

مورخان و سياحان غيرايراني نيز در مورد كبوترخانه‌ها مطالبي را ذكر نموده‌اند چرا كه اين بناها همواره باعث شگفتي و تحسين آنها شده است. تعداد زيادي از سياهان، كه از زمان صفويه به بعد به اصفهان آمده‌اند. در نوشته‌هاي خود از كبوترخانه‌ها ياد كرده و در مورد مشخصات، محل، ‌تعداد و ويژگيهاي آنها صحبت كرده‌اند و بعضاً آنها را طراحي كرده‌اند. كهنترين سفرنامه‌اي كه در آن از برجهاي كبوتر اصفهان ياد شده است. سفرنامه ابن بطوطه است. ابن بطوطه در اوايل قرن هشتم هجري از برجهاي كبوتر در مسير اصفهان صحبت كرده است كه در واسط باغها قرار دارند.

حدود دو قرن بعد (شاردن فرانسوي) با دقت فراواني به موضوع كبوترخانه‌هاي ايراني مي‌پردازد. او يك جلد از ده جلد سياحتنامه خود را به اصفهان پايتخت آن روز ايران اختصاص داده است و همان طور كه خود گفته اصفهان را بهتر از پاريس مي‌شناخته است. او درباره كبوترخانه‌هاي ايران مي‌نويسد: «من عقيده دارم كه ايران مملكتي است كه بهترين كبوترخانه‌هاي جهان در آنجا ساخته مي‌شود. همه اينها براي به دست آوردن كود ساخته شده است و نه براي پرورش و تغذيه كبوتران». او مي‌نويسد: «ايرانيان، فضله اين پرنده را «چلغور» مي‌نامند كه به معني محرك و مقوي است كه ميوه‌هاي پررنگ و بو و خوشمزه ايران و اصفهان مديون اين كبوترخانه‌هاست».

توماس هربرت درباره اصفهان و كبوترخانه‌هاي آن مي‌نويسد: « اگر چه خانه‌هاي ايرانيان نظيف بود، ولي به هيچ وجه قابل قياس با خانه كبوترانشان (برجهاي كبوتر) كه ظاهري عجيب دارند، نبود».

اوژن فلاندن مي‌نويسد: «مابين جلفا و خرابه‌ها، چندين برج كبوتر يافت مي‌شود. اين برجها انسان را به خود جلب مي‌كند... خيلي بزرگ، محكم و قشنگند».

اليزابت بيزلي جهانگرد انگليسي مي‌گويد:‌ «احتمال دارد پيشنهاد ساخت اين برج‌ها به وسيله معماران ارمني جلفاي آذربايجان به شاه عباس داده شده باشد».

كبوترخانه‌ها چنان پر اهميت بودند كه در دوران صفويه نه تنها امتياز ساختن آنها به بيگانگان كه حتي به ايرانيان غيرشيعه نيز داده نمي‌شد.

ساختار معماری

ماده اصلي ساختمان برجهاي كبوتر خشت خام بوده كه روي آنرا با گل اندود مي‌كرده‌اند. طرح معماري بنا بنحوي بوده كه حداكثر تعداد لانه‌هاي كبوتر با حداقل مواد و مصالح ساخته مي‌شده است و عمارتي بلند و ميان تهي اما محكم و فشرده پديد مي‌آورده است.

فرم ظاهري كبوترخانه‌ها در مناطق مختلف استاني متفاوت است بطور كلي مي‌توان گفت كه برجهاي شهري و نواحي شمال و شرق و جنوب استان عمدتاً بر پايه طرحي مدور با ارتفاع و تزئينات مشكب متغيير ساخته مي‌شده‌اند. اما چنانچه از منطقه فريدن بگذريم و به خوانسار و گلپايگان برسيم شاهد برجهاي عظيم مكعب شكل خواهيم بود كه در ابعاد متفاوت بصورت مجتمع يا پراكنده در كشتزارها سر برافراشته‌اند. از اينگونه كبوترخانه‌ها مي‌توان از چهار برج سالم روستاي وسيت در 5 كيلومتري خوانسار روبروي برجهاي كبوتران و آدگون و صحراي دارميان را نيز مي‌توان در اين دسته برشمرد. مشخصات فيزيكي ارتفاع برجها معمولا متفاوت است و به 10 تا 20 متر و قطرشان از 5 تا 10 متر مي‌رسد. ساختمان داخلي آنها بنحوي طراحي شده كه داراي حداكثر لانه كبوتر باشد در يك برج بزرگ تعداد 5000 لانه شمارش گرديد و ابعاد هر لانه 30×25× 20سانتي‌متر بود.

انواع

برجها را مي‌توان بر حسب موقعيت قرارگيري و ابعاد و اندازه به 3 دسته تقسيم كرد: 1- نوع استانداردي كه در اطراف اصفهان واقع شده‌اند و هنوز پابرجا هستند 2- نوع دوم كه با فاصله‌اي از خانه‌هاي مسكوني ساخته ‌شده‌اند ظرفيت و ابعادشان نسبت به نوع اول كمتر است. 3- نوع سوم كه مستطيل شكل است و در اطراف گلپايگان در 180 كيلومتري شمال غربي اصفهان يافت مي‌شود. (در اطراف كابل برجهاي نوع سوم يافت نشده) ارزش برجهاي شخصي بخاطر نگهداري بهتر، بيشتر از برجهاي مشترك يا عمومي مي‌باشد.

كبوترخانه‌ها را از لحاظ شكل و نوع هم مي‌توان به سه دسته كلي تقسيم نمود كه عبارتند از 1- كبوترخانه‌هاي استوانه‌اي 2- كبوترخانه‌هاي مكعبي 3- كبوترخانه‌هاي چندقول (صندوقه‌اي).

[ooraman 22216]

- كبوترخانه‌هاي استوانه‌اي: اين برجها به تعداد زيادي در مناطق مختلف استان اصفهان وجود دارند. از جمله در اصفهان، گورن، شهرضا، نجف‌آباد، تهدريجان و برجها از يك استوانه خارجي تشكيل شده‌اند كه براي پايداري بيشتر متمايل ساخته شده‌اند (سطح مقطع بالاي برج كمتر از سطح مقطع پايين برج مي‌باشد) و از داخل بوسيله تكيه‌گاههايي به استوانه داخلي متصل گشته‌اند. استوانه داخلي تقريبا به اندازه 2/1 تا 5/1 برابر استوانه خارجي ارتفاع پيدا مي‌كند. ارتفاع كل اين برجها 11 تا 16 متر، قطر آنها 8 تا 15 متر وضخامت آنها 8/0 تا 5/1 متر مي‌باشد.

استوانه اصلي (خارجي) در جهت عمودي توسط راهروهايي به چند طبقه (‌تا 3 طبقه) تقسيم مي‌شود. يك راه‌پله دوار راهروها را به هم متصل مي‌كند. ادامه اين راه‌پله به بام كبوترخانه‌ها، منتهي مي‌شود. راهروها بر روي طاقهاي هلالي و گنبدهاي نعلبكي شكل قرار گرفته‌اند پوشش سقف كبوترخانه‌گنبدي شکل مي‌باشد. گنبدها سوراخ شده‌اند تا پرندگان بتوانند به پايين، بالا و خارج كبوترخانه‌پرواز كنند. كبوترها از مقطع استوانه‌هاي كوچك گنبددار، فلفل‌دانه‌ها (با سوراخهايي در بدنه استوانه كوچك نه در سقف آن) كه در سطح بام با آجر چيني خانه زنبوري بنا شده وارد مي‌شوند يكي از اينها (برجهاي كوچك) بر روي استوانه داخلي سوار است و بقيه حلقه‌وار روي بام استوانه‌اي خارج قرار گرفته‌اند. تعداد آنها بستگي به پلان برج دارد.

 

دو برج هزار جريب (اصفهان، خ آزادگان و كوي دانشگاه) كه مربوط به زمان صفويه مي‌باشند. داراي يك ديوار موجدار خارجي هستند كه پايداري اين برجهاي بزرگ را بدون اضافه نمودن ضخامت ديوار افزايش مي‌دهد. اين دو برج مجموعه‌اي از 8 استوانه كوچك در اطراف يك استوانه بزرگ مركزي مي‌باشند. در نتيجه سطح خارجي و تعداد وروديها زياد شده‌اند.

فضای شگفت‌آور داخل برجها از تكرار سوراخهاي كبوترخانه 25×16×16 cmروي ديوار عمودي، اعم از اينكه در پلان انحنا داشته و يا نداشته باشد، يا نشيمنگاه گلي آن بوجود مي‌آيد. هر يك از نشيمنگاههاي گلي بصورت هرمي غير متقارن با چهار وجه غير مساوي ساخته شده است كه قاعده مربع شكل آن به سطح عمودي زير سوراخ چسبانده شده است.

تزئينات خارجي بستگي به اندازه برج دارد ولي حتي در چشمگيرترين انواع آن، احتمالا دو عمل راه دادن كبوترها به داخل و ممانعت از ورود مارها مد نظر بوده است. نوارهاي اندود گچ كه گاهي با آهك با گل اخري رنگ شده‌اند براي اين منظور مي‌باشند زيرا ممكن است مارها روي ديوار استوانه خارج با استفاده از سطح زير كاهگل به بالا بخزند قطاربندي‌هاي آجري و گچ‌بريهاي زير آن علاوه بر ايجاد پوشش تزئين روي ديوار پيش‌آمدگي‌هايي بوجود آورده‌اند كه مارها غالباً نمي‌توانند از آنها عبور كنند.

بطور كلي آجركاري ‌خانه‌خانه‌ای‌كه كبوترها اجازه ورود از طريق برجکهاي گنبددار را مي‌دهد خود يك عامل تزئيني است و معمولاً دور تا دور استوانه خارجي و داخلي بصورت نرده‌اي ساخته شده و محلي براي نشستن پرندگان مي‌باشد كنگره‌هايي مشبك دور برج نيز يكي از اجزاء تزئيني مي‌باشد لانه‌هاي كبوتران بصورت شطرنجي مي‌باشد. (براي لانه‌سازي)

[ooraman 22216]

- كبوترخانه‌هاي مكعبي: كبوترخانه‌هاي مكعبي داراي پلان مستطيل شكل هستند كه در مواردي بصورت دوقلو ساخته شده‌اند. اين كبوترخانه‌ها كلاً ساده‌تر از كبوترخانه‌هاي استوانه‌اي بوده و داراي 12 تا 17 متر طول 4 تا 8 متر عرض و 8 تا10 متر ارتفاع مي‌باشند.

كبوترخانه‌هاي مكعبي كه عمدتا در گلپايگان، خوانسار و خمين قرار دارند. شبيه يك اتاق بزرگ هستند. كه در بدنة داخلي آن لانة كبوترها ساخته شده است. كبوترخانه‌هاي مذكور برخلاف ساير كبوترخانه‌ها فاقد نشيمنگاه جلوي لانه كبوتران هستند.

براي ايجاد محلي جهت نشستن كبوتران از چوبهاي كلاف كه دو ديوار طولي را به هم متصل كرده‌اند استفاده مي‌شود يعني كبوتران روي چوبهاي كلاف بين رو ديوار طولي مي‌نشينند. ضخامت ديوارها 80 سانتيمتر تا يك متر مي‌باشد. كبوترخانه‌هاي مكعبي داراي دو دريچه مي‌باشند، يكي در بالا روي بدنه كبوترخانه ‌و يكي در پايين در بالایي به منظور بازرسي، برف روبي، ورود جهت جمع‌آوري كود و در مواردی همچون زمستانهاي سخت جهت رساندن دانه به كبوترها مي‌باشد. دريچه‌هاي پائين به منظور جمع‌آوري كودهاي توليد شده تعبيه شده كه مانند همه كبوترخانه‌هاي ديگر با گل يا گچ و آجر و سنگ بسته و مهر مي‌شود.

تفاوتهاي برجهاي استوانه‌اي و مكعبي: برجهاي استوانه‌اي براي مناطق گرم و برجهاي مكعبي مخصوص مناطق سردسير است. در كبوترخانه‌هاي مكعبي برخلاف برجهاي كبوتر استوانه‌اي، روي بام برجكهاي ورد و خروج كبوتر وجود ندارد و ورود و خروج كبوترها از بدنه برج صورت مي‌گيرد. براي نيل به اين منظور در قسمتهاي بالايي بدنة برج استوانه‌هاي كوچك سفالي قرار داده شده است و كبوتران از طريق سوراخ اين تنپوشه‌ها به كبوترخان رفت و آمد مي‌كنند.

براي تسهيل در ورود و خروج كبوتران در بدنه خارجي برج چوبهايي نزديك تنپوشه‌ها تعبيه شده است. كبوترها ابتدا روي آنها نشسته و سپس از طريق سوراخهاي تنپوشه وارد كبوترخانه مي شود. در اينگونه كبوترخانه‌ها براي افزايش استحكام كبوترخانه‌ دو ديوار طولي را كه بيشتر در معرض خرابي حاصل از نيروي وارده هستند. توسط نيروهاي چوبي بصورت عرضی كلاف كشي كرده و دو ديوار را در نقاط متعددي به هم متصل نموده‌اند.

در كبوترخانه‌هاي مذكور بر خلاف برجهاي كبوتر استوانه‌اي ورودي كبوتران از جدارهاي اطراف است نه از برجكهاي سقفي (برجهاي مكعبي ورودي از بالا ندارد). در كمر برج يك نوار به ضخامت حدوداً يك متر از جنس گچ با آهك و گل اخري كشده شده است كه هم از بالا رفتن مارها جلوگير مي‌كند و هم جنبه تزئيني دارد. گوشه‌هاي بيروني برجها انحنا دارد كه گچ اندود است، در اين مورد نيز مسئله تزئين و حفاظت مد نظر بوده است. نماكاریهاي مشبك در بدنه خارجي و كنگره‌هاي بالاي برجها جنبه تزئيني دارد. نصب شاخ قوچ به بدنه برج هم جنبه تزئيني داشته و هم بر اساس اعتقادات محلي براي جلوگيري از چشم زخم مي‌باشد. لانه‌هاي كبوتران در كبوترخانه‌هاي مكعبي همانند كبوترخانه‌هاي استوانه‌اي بصورت يك در ميان و شطرنجي مي‌باشد.

قسمتهاي بيروني برج كبوتر مكعبي عبارتند از: 1- دريچه برف روبي 2- نوار بيروني براي جلوگيري از عبور مارها 3- سوراخهاي تنپوشه‌ها براي ورود كبوترها 4- كنگره‌هاي بالاي كبوترخان 5- دربي براي خارج كردن كود كبوتران 6- تيرك چوبي برای نشستن كبوترها 7- نوار گچي (تزئيني ـ حفاظتي).

[ooraman 22216]

- كبوترخانه‌هاي چند قلو: برجهاي چند قلو در روستاي اخگر، سهرو و فيروزان در منطقه دلیجان وجود دارند. كبوترخانه‌هاي چند قلو از چند استوانه (كندو) تشكيل شده‌اند كه روي فضاي بين هر چند استوانه يك استوانه كوچكتر در بالا قرار گرفته است. برجهاي فوق‌الذكر بصورت 4، 8 ،10 و12 قلو بوده و قطر هر كندو حدود 5/2 متر و ارتفاع برج حدود 10 متر مي‌باشد.

در كبوترخانه‌هاي چند قلو كندوهاي مجزا توسط ديوارهايي در طول و عرض كبوترخانه به هم متصل شده‌اند و مجموعاً يك كبوترخانه‌ را ايجاد مي‌كند. برخلاف كبوترخانه‌هاي استوانه‌اي، سطح مقطع هر استوانه این كبوترخانه‌ها در ارتفاع ثابت مي‌باشد و فقط در بالا از جايي كه پوشش گنبدي استوانه‌ها شروع مي‌شود. سطح مقطع مقداري افزايش مي‌يابد (برخلاف كبوترخانه‌هاي استوانه‌اي كه سطح مقطع در بالا كاهش مي‌يابد) ضخامت ديواره كبوترخانه‌هاي چند قلو با احتساب 2 سانتي‌متر اندود كاهگل 26 سانتي‌متر مي‌باشد در صورتي كه در كبوترخانه‌هاي معكبي و استوانه‌اي اين ضخامت 80 الي 150 سانتي‌متر است. اين موضوع بيانگر سبكي چشم‌گير كبوترخانه‌هاي چندقلو و صرفه‌جويي قابل ملاحظه‌اي در مصالح مي‌باشد.

كندوها توسط كلافهاي چوبي (كشهاي چوبي) در ميانه و بالاي برج در دو جهت طولي و عرضي به هم دوخته شده‌اند. استوانه‌هاي كوچك بالايي كه روي فضاي بين هر چهار كندو قرار گرفته‌اند توسط كشهاي مشابه كشهاي گفته شده به هم دوخته شده‌اند. همچنين در مقاطعي درون ديواره‌هاي بين كندوها از كلاف چوبي به منظور اتصال بيشتر استفاده شده است. درون كندوها لانه‌هاي كبوتران قرار دارد.

برخلاف كبوترخانه‌هاي ديگر كه لانه‌ها بصورت يك در ميان و شطرنجی هستند در اين كبوترخانه‌ها لانه‌ها پهلوي يكديگر قرار گرفته‌اند. لانه‌ها با ابعاد 24× 16×20 سانتي‌متر هستند در جلوي هر لانه يك نشيمنگاه هرمي از جنس كاهگل ساخته شده است كه براي كبوترها محل نشستن جلوي لانه را فراهم مي‌كند. آن سمت از بدنه خارجي هر كندو كه دیواره راهروي مياني كبوترخانه را تشكيل مي‌دهد فاقد لانه كبوتر مي‌باشد. ليكن ديواره‌هاي اتصال بين كندوها در داخل كبوترخانه داراي لانه مي‌باشند.

برجهاي فوق‌الذكر داراي يك ورودي هستند كه همانند انواع ديگر كبوترخانه‌ها با سنگ و خشت و گل بسته و مهر مي‌شود. هر يك از كندوها نيز داراي يك ورودي كوچك مي‌باشند (اين وروديها هميشه بازند) از طريق ورودي‌هاي كوچك به داخل كندوها رفته و كودها را خارج مي كنند و سپس از طريق ورودي برج كودها را بيرون مي‌برند. روي هر يك از كندوها و استوانه‌هاي کوچك بالايي، يك برج مشبك وجود دارد. كبوتران از طريق سوراخهاي اين برجكها به كبوترخانه رفت و آمد مي‌كنند. استوانه‌هاي كوچك بالايي همانند كندوها داراي لانه كبوتر مي‌باشد كه كيفيت ساخت و ابعاد لانه‌ها دقيقا مشابه به لانه‌هاي كندوها مي‌باشند. پوشش سقف كندوها و استوانه‌هاي بالايي بصورت گنبد نعلبكي شكل مي‌باشد و از آنجا ساخته شده‌اند. روي بام نيز آجر فرش شده است. نوارگچي روي برجهاي چند قلو همانند تمامي انواع برجهاي كبوترخانه در كمر برج كشيده شده است.

برجهاي چند قلو در عين ظرفيت و سبكي از سادگي‌خاص نيز برخوردار هستند و تقريباً هيچگونه حالت تزئيني در آنها بكار نرفته است. در این برجها قطار‌بندي آجري و گچي كنگره‌هاي مشبك و موارد تزئيني ديگر وجود ندارد. مي‌توان گفت تنها حالت تزئيني منحصراً نوار گچي در كمر برج و افزايش پله‌پله‌اي سطح مقطع در بالاي كندوها مي‌باشند.

[ooraman 22216]

سازه‌

طرح اصلي برجهاي مدور، متقارن و منظم است كه عموما از يك استوانه خارجي تشكيل مي‌شده كه از درون بوسيله تكيه‌گاه‌هائي به استوانه داخلي متصل مي‌گشته. اين امر به منظور استقامت بيشتر برج و جلوگيري از سقوط آن رعايت مي‌شده است. استوانه داخلي تقريبا يك ونيم برابر ديواره‌هاي اصلی ارتفاع دارد. استوانه‌هاي داخلي و خارجي بوسيله طاقهايي بهم ارتباط مي‌يابند.

پي ‌برجها بستگي دارد به نوع و ابعاد ديواره‌ها و مصالح ساختاني كه در دسترس بوده است. قسمت داخلي غالباً خشت و قسمتهاي بيروني، پي‌، ديواره خارجي و برجكهاي فوقاني (محل ورود و خروج كبوتران) از آجر ساخته شده‌اند. مع‌ذلك لايه‌هاي خارجي به علت نفوذ باران غالبا آسيب ديده‌اند.

مصالح اصلي ساختمان كبوترخانه‌ها خشت خام، گل و كاهگل مي‌باشد. از آجر براي برجكهاي مشبك، طاق زني و آجرفرش بام استفاده شده است و از گچ براي ساختمان قطار بندي‌ها و نوار گچي استفاده كرده‌اند. در پي‌ها از سنگ لاشه و آهك استفاده شده است.. مصالح ساخت برج: گل و خشت +آجر+ آهك + گچ + كاهگل.

در مصالح اصلي كبوترخانه‌ها گاهي از چوب نيز استفاده شده است، استفاده از چوب هم براي كلاف‌كشي و هم محلي است براي نشستن كبوترها در كبوترخانه‌هايي كه فاقد نشيمنگاه جلوي لانه هستند. از تنبوشته‌هاي سفالي براي سوراخهاي ورودي استفاده مي‌شود.

شهرهاي گلپايگان، خوانسان و خمين جزء مناطق سردسير بوده و نزولات جوي بشتر بصورت برف مي‌باشد در نتيجه پوشش سقف كبوترخانه‌ها همانند خانه‌هاي روستايي اين مناطق از تيرهاي چوبي تشكيل شده‌اند كه روي آنها را با پوشال و شاخ و برگ ريخته و با كاهگل مي‌پوشانند.

مسئله‌اي كه به علت پرواز دسته جمعی کبوتران ممکن است به وجود آید رزنانسی است که در اثر پرواز 11 هزار کبوتر به طور همزمان به وجود می‌آید. زمانی که این پرندگان به پرواز درآيند در اثر پرواز و بال و پر زدن آنها هوا متراكم شده و به بدنه برج برخورد مي‌كند، باز مي‌گردد و دوباره به بدنه برج برخورد مي‌كند. برخوردهاي پي در پي هوا به بدنه برج باعث ايجاد ارتعاشات جديدي مي‌شود. چنانچه ارتعاشات ياد شد با ارتعاشات خود برج هم دامنه شود باعث تقويت ارتعاشات سازه برج مي‌شود كه به اين پديده تشديد گفته مي‌شود.

در حالت تشديد برج با دامنة بزرگتري ارتعاش خواهد كرد. با توجه به اينكه مصالح برج عمدتاً از خشت و گل مي‌باشد با افزايش دامنه ارتعاش پايداري برج به خطر خواهد افتاد براي جلوگيري از حالت تشديد و ممانعت از افزايش دامنه ارتعاشات بدين گونه عمل شده كه: بوسیله بام، استوانه داخلي وخارجي به هم متصل شده‌اند. علاوه بر آن با ساختن يك طبقه در ميان برج و همچنين ساختن طاقهايي بين استوانه داخلي و خارجي (دستك بين دو استوانه) نقاط مختلف استوانه‌ها را به هم متصل كرده‌اند، اتصالات مذكور باعث شده كه طول مؤثر طره موجود كاهش يافته و سختي سازه افزايش يابد. با كاهش طول موثر و افزايش سختي سازه دامنه ارتعاشات برج نيز بطور قابل ملاحظه‌اي كاهش خواهد يافت در نتيجه چنانچه ارتعاشات حاصل از پرواز كبوترها با ارتعاشات برج هم دامنه بشود. تغیير و افزايش دامنه ارتعاشات برج چندان زياد نخواهد بود و از آثار مخرب پديده تشديد جلوگيري خواهد شد.

طراحي و انتخاب سايت‌هاي دايره‌اي براي ساخت كبوترخانه با فضاهاي تو درتو در مقاومت بالاي آن نقش داشته است. نقل شده است كه مارها قادر به بالا رفتن از سطوح منحني مانند استوانه نيستند، سياح بزرگ فرانسوي در قسمتي از سفرنامه خود مي‌نويسد: «كبوترخانه هاي عظيم ايران شش بار بزرگتر از بزرگترين پرورشگاههاي ماست .اين برجها را از آجر بنا مي كنند و رويش را گچ و آهك مي كشند و در تمام سطوح داخلي ديواره برج از بالا به پايين سوراخهايي تعبيه شده تا كبوتران در آنها آشيانه كنند.

توجه به ابعاد طرح توسعه افقي و عمودي و ساخت كبوترخانه‌هاي پلكاني و طبقه طبقه بودن بنا، راحتي بازسازي و مرمت را به دنبال داشته است. در مناطق گرم و خشك كه حضور آب جاري امكان پذير نبوده، با احداث چاه و ايجاد جايگاههاي «آبشخور» امكان استفاده كبوتران از آب را فراهم مي ساختند. همچنين ساختمان برج‌هاي كبوتر حالتي متراكم و بهم فشرده‌ دارد.

[ooraman 22216]

آسيب‌شناسي كبوترخانه‌ها

با تغييرات زندگي انسان‌ها طي صد سال گذشته كم‌كم كبوترخانه‌ها نيز جايگاه پيشين خود را از دست دادند، مالكيت اين برج‌ها كه بيشتر موروثي و برخي متعلق به حاكم بود با تغييرات ايجاد شده در وضعيت كشت و كار بي‌معني شد، زماني برج‌ها خريد و فروش مي‌شدند اما با ورود كودهاي شيميايي ارزان‌تر و سهل‌الوصول‌تر ديگر جايي براي كبوترخانه‌ها و تحمل زحمت جمع‌آوري فضله و تهيه كود از آنها باقي نمي‌ماند، گسترش شهرها باعث شد اطراف كبوترخانه‌ها مسكوني شود كه اين مساله باعث فراري شدن كبوترها و عدم رغبت آنها به آشيانه‌سازي در برج‌ها شد. زمين‌هاي زراعي كه مسكوني شدند، كبوترها نيز مهاجرت كردند يا طعمه شكارچيان شدند در اواخر دوره قاجاريه شكار بي‌رويه كبوتر و يكي از تفريحات حاكم اصفهان بود ه اين خود از عوامل كاهش تعداد كبوتر بود.

ارنست هولستر نيز در كتاب خود به قحطي سال 1870 ـ 1869 در اصفهان اشاره مي‌كند كه باعث شد عده‌ زيادي كبوتر كشته و پراكنده شوند، او مي‌گويد: «بسياري از كبوترخانه‌ها نيز در اثر اهمال در همي ريختند و خراب شدند.»‌

با توجه به مسائل ياد شده شايد بتوان عوامل اصلي كه باعث از بين رفتن اين برجها شده‌اند را بصورت زير خلاصه نمود:

1- با بررسي كه در برجهاي اصفهان و حومه به عمل آمد، معلوم گرديد كه برجها نسل اندر نسل از پدر به فرزند رسيده و بيشتر آنها متعلق به ورثه مالكین قبلي مي‌باشد. در آن موقع كه بين ماليكن اخلاف بروز مي‌نمود هر يك از شركا بنا به مصالح خود برج را رها كرده و بدين ترتيب تعميرات برج به موقع انجام نمي‌شد. عدم رسيدگي به كبوتران بويژه دانه‌ريزي در فصل زمستان باعث مهاجرت كبوتران و از فعاليت افتادن تدريجي برج مي‌شد. بطوريكه با گذشت يك نسل برجي‌ آباد تبديل به برجي متروكه و مخروبه مي‌گرديد.

2- در انتخاب محل برج بايستي دقت شود كه اطراف آن سرصداي زياد نبوده و صحرا براي دانه خوردن وجود داشته باشد. بطوريكه كبوتران راحت خوراك پيدا كنند. در يك قرن اخير به علت گسترش شهرها و دهات و ازدياد جمعيت و سروصداي وسايط نقليه و غيره، تعداد زيادي از اين برجها به علت مهاجرت كبوتران از فعاليت بازمانده‌اند در اين مورد مي‌توان برجهايي كه در اطراف جاده‌هاي جديد الاحداث قرار گرفته‌اند را نام برد.

3- به علت بالا رفتن بي‌رويه قيمت زمينها و تبديل زمينهاي زراعت به مسكوني، ايجاد واحدهاي صنعتي و مسكوني، بهره‌برداري تعدادي از برجها را غير ممكن ساخته، حتي در بعضي موارد ديده شده كه برجها را به علت فوق تخريب نموده‌اند.

4- دست شكارچيان بايد را از تيراندازي در حدود برجها كوتاه گردد. زيرا اگر شكارچيان به برجي رخنه نمايند با اينكه عملاً تا حدود 500 متري تيراندازي به كبوتران برج ممنوع مي‌باشد در مدت كوتاهي اكثر كبوتران را شكار نموده و باعث فرار كبوتران ديگر خواهند شد در نتيجه برج نيز متروك و از بین مي‌رود.

5- ساختمان برج بويژه فضاهاي داخلي لانه‌هاي كبوتر بايد به نحوي باشد كه كبوتران با كمال آرامش در آن به توليد نسل بپردازد و هواي داخلي برج مطلوب بوده و گرمي لازم را جهت سكونت كبوتران داشته باشد به تجربه ثابت گرديده كه برجهايي كه سرد هستند به ندرت كبوتر به خود جذب مي‌كنند.

6- برج بايستي در زمستان كه صحرا فاقد دانه است دانه ريزي شود بدين معني كه مالك براي اينكه كبوتران به برج ديگري نروند موظف است هر چند روز يك مرتبه در روي بام يا خارج از برج ارزن، گندم و يا ساير دانه‌هايي كه كبوتران در برج مصرف مي‌كند بريزد. گرچه اين دانه‌ريزي دستي داراي هزينه زيادي است ولي در عوض كبوتران در برج باقي مانده و حتي ممكن است كبوتران برج ديگر را به خود جذب كنند.

7- برجها را بايد تا حد امكان از آفت حفظ و حراست نمود. آفت اكثر برجها مار، شاهين، او، بوف، نوعي موش و خانه لك‌لك مي‌باشد. مارها در بيشتر برجها رخنه مي‌نمايند و براي جلوگيري از ورود آنها به داخل برج، از كمربند گچي اصطلاح محلي ‌نشنان گچي نيز مي‌گويند، بايد استفاه شود و اين کمربند گچي در تمام برجها ديده مي‌شود و چنانچه مار بخواهد از آن عبور كند به علت صاف بودن سطح گچ به پايين مي‌افتد ولي اگر سوراخ يا رخنه‌اي در پائين كمربند وجود داشته باشد، مار به داخل برج نفوذ مي‌كند و در مدت كوتاهي باعث اتلاف و از بين رفتن تعداد زيادي كبوتر خواهد شد. با همه تدابيري كه در اين مورد به كار مي‌بندند، چنانچه مارها به داخل برج نفوذ كنند، براي از بين بردن آنها از شير و پودر آهك استفاده مي‌كنند. نحوه عمل بدين ترتيب است كه در طشتي مقداری شير یا ماست ريخته و آنرا در داخل برج در كف چنان قرار مي‌دهند كه طشت با سطح خاك همطراز باشد بعدا در اطراف آن حلقه‌اي از پودر آهك مي‌ريزند، مار چون علاقه وافري به شير دارد با گذشتن از روي پودر آهك بطرف شير مي رود كه آغشته شدن پوشش به پودر آهك باعث مرگ او خواهدشد.

8- در حال حاضر به علت وجود كودهاي شيميايي و ديگر كودها استفاده از كود كبوترخانه‌ها با توجه به هزينه گزاف آن مقرون به صرفه نبوده و از اين جهت ماليكن و يا كشاورزان حاضر به نگهداري و آباداني و حتي تعمير برجها نمي‌باشند.

9- يكي ديگر از علل خربي برجها عدم رسيدگي به تعميرات برجها نفوذ آب از صحراهاي اطراف به پي‌هاي برج و همچنين برف و باران در برجها و نداشتن شیب صحيح و ناودانهاي مربوط به بام برج مي‌باشد.

[ooraman 22216]

 

 

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام