معرفی کتاب «گفت‎وگوهایی دربارة انسان و فرهنگ» از ناصر فکوهی

[Neutron 60966]

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام

 

 

 

دیالکتیک اجتماعی: گفت‎وگوهایی دربارة انسان و فرهنگ، ترجمة ناصر فکوهی، نتشارات فرهنگ جاوید، چاپ اول 1389.

 

1 از دیرباز سنت گفت‎وگو جایگاه رفیعی در حوزة فلسفه داشته که قدمت آن به زمان ارسطو برمی‎گردد. اما جایگاه گفت‎وگو در علوم اجتماعی به‎مثابه یک تکنیک و روش، زاییدة قرن بیستم است. کتاب‎هایی که به

 

روش گفت‎وگو تنظیم می‎شوند، ارزش و اعتبار علمی دارند، زیرا پرسش و پاسخ، مبتنی بر یکی از روش‎های تحقیق، یعنی روش «دلفی» است. در این روش، اطلاعات از طریق توزیع پرسش‎نامه‌هایی در بین افراد و بازخورد کنترل‎شدة پاسخ‎ها و نظرات دریافتی، جمع‎آوری و سپس طبقه‎بندی می‎شوند. روش دلفی براساس رویکرد تحقیق دیالکتیکی یعنی تز (ایجاد عقیده یا نظر)، آنتی‎تز (نظر و عقیدة مخالف) و نهایتاً سنتز (توافق و اجماع جدید) شکل گرفته است. روش دلفی با این هدف طراحی شده که بتواند گفت‎وگوهای میان دو طرف را امکان‎پذیر کند، به‎طوری که از تأثیر رفتارهای متقابل اجتماعی که معمولاً در جدل‎های گروهی اتفاق می‎افتد و بدل به مانعی در برابر ابراز عقاید و نظرات می‌شود، جلوگیری نماید. در این‎جا باید بین دیالوگ (گفت‎وگو) با مونولوگ (تک‎گویی) تفاوت قایل شد، زیرا «گفت‎وگو» حاصل توافق دو نفر یا بیش‎تر برای تبادل دو دیدگاه و دو اندیشه دربارة موضوعی واحد است. در فضای گفت‎وگو، حذف دیگری معنا و مفهومی ندارد، چراکه تبیین «موضوع» و روشن شدن ساختار آن هدف اصلی است. اما در فضای مونولوگ، «یک نفر» برای یک نفر و یا تعداد بیش‎تری صحبت کرده و صرفاً بازگوکنندة دیدگاه «خود» است، بدون این‎که کسی دربارة درست یا غلط بودن آن، نظری ابراز کند. ‎

2 محور اصلی‎ای که مخاطب کتاب «گفت‎وگوهایی دربارة انسان و فرهنگ» با آن مواجهه است، درک ساختار و نهادهای جامعه از مجرای «فرهنگ» است. فرهنگ، آن‎گونه که تیلور بیان می‎کند، مجموعه‎ای از دانش‎ها، باورها، هنر، اخلاقیات، حقوق، آداب و رسوم است که یک انسان به‎عنوان عضوی از «جامعه» آن را داراست. بنابراین برای شناخت هر جامعه‎ای، باید فرهنگ آن را شناخت تا بسترهای شکل‎گیری اندیشه و عمل آن قابل درک و تبیین شوند. حال اگر بپذیریم که فرهنگ، وجه ممیز بین انسان و حیوان است، باید پرسید که مرز بین تکامل انسان با تکامل حیوانات کجاست؟ و هریک چه معنا و مفهومی دارند؟ برای پاسخ به این سؤال به سراغ یکی از اجتماعی‎ترین نوع حیوان یعنی «کفتارها» می‎رویم.

«کفتارها» جانورانی هستند که به صورت گروهی زندگی می‎کنند. بنابراین دارای سلسله‎مراتب گروهی بوده و در رأس هرم گروه یک سرکرده قرار دارد، که تمامی اعمال اعضا را هدایت می‎کند. شکار توسط ماده‎ها و در یک تهاجم گروهی صورت می‎گیرد. اگر اعضای گروه به‎خواهد کفتار ماده‎ای را تنبیه کنند، توله‎هایش را از او گرفته و نمی‎گذارند که به آن‎ها نزدیک شود. در این مثال، تا حدی متوجه پیچیدگی زندگی گروهی این حیوان می‎شویم، با وجود این آیا می‎توانیم بگوییم که آن‎ها نیز همانند آدمیان از روی خِرد و خودخواسته این شیوه را برای خود ایجاد کرده‎اند؟ با اندیشه دربارة زندگی «وحوش» و قیاس آن با جهان زیست آدمی، باید به این سؤال پاسخ منفی داد، زیرا اگر تغییر و تحولی در شیوة زندگی جانوران مشاهده می‎کنیم، این تغییر و تحول در قلمرو «تکامل زیست‎شناختی» است؛ در صورتی که تغییر و تحول زندگی آدمی، ریشه در قلمرو «تکامل اجتماعی» دارد.

در «تکامل زیستی»، عامل وراثت و محیط نقش مهمی دارد و جای هیچ‎گونه تغییر ارادی و آگاهانه‎ای نیست. به‎عنوان مثال شیوة خانه‎سازی در پرنده‎ها کاملاً ارثی است؛ یا تغییر و تحول «نهنگ» کاملاً امری زیستی است. اما از سوی دیگر، انسان برخلاف «وحوش»، محیط زیست‎اش را به نفع خودش تغییر می‎دهد، و نمی‎گذارد که مقهور آن شود. تمامی تغییر و تحول حیوانات، به همراه تغییرات جسمی است، اما تمامی تحولات انسان، از طریق اختراع و بدون تغییراتی بنیادین در ساختمان بدن صورت می‎گیرد. آدمی بر اثر تجربه می‎آموزد که چگونه ابزارهایی بسازد تا به کمک آن‎ها بتواند نیازهایش را برطرف نماید و از طریق زبان و خط، دانسته‎هایش را به آیندگان انتقال دهد؛ ولی با یک تفاوت بنیادین، و آن این‎که، اختراعات پیشرفته‎تر و پیچیده‎تر شده و بر گسترة دانش‎ها افزوده می‎شود. این قدرت جادویی فرهنگ است که آدمی را بر محیط زیست‎اش مسلط کرده و به کلیت رفتارهایش، معنا و مفهومی خاص می‎بخشد.

3 کتاب «گفت‎وگوهایی دربارة انسان و فرهنگ» از مجموع 23 گفت‎وگو تشکیل شده است. در هر گفت‎وگو یکی از اساسی‎ترین موضوعاتی که امروزه هر یک از ما به‎عنوان عضوی از افراد جامعه با آن درگیر هستیم، توسط برجسته‎ترین صاحب‎نظر در آن موضوعِ خاص، مورد بحث قرار می‎گیرد. به‎عنوان نمونه موضوعات اصلی مطرح شده در چند گفت‎وگوی این کتاب به قرار ذیل است:

گفت‎وگو با پل اکمن دربارة «زبان طبیعی عواطف» بر محور انسان‎شناسی عواطف می‎چرخد. سؤال اساسی در این گفت‎وگو این است که آیا عواطف منشأ واحدی دارند یا در هر فرهنگ ما با عواطف متفاوتی روبه‎رو هستیم؟ آیا واکنش‎های عاطفی در انسان و حیوان متفاوت است یا ریشه‎های مشترکی دارند؟ گفت‎وگو با ژان فاوره سادا دربارة «انسان‎شناسی سحر و جادو» است. سادا در این گفت‎وگو روایت تکان‎دهنده‎ای از یک «زوج نفرین‎شده» را ارائه می‎کند و سپس به جست‎وجوی ریشه‎ها و عوامل آن می‎پردازد. ژرار شالیان در «مردمان جنگجو» با ارائة تعریفی از مفهوم جنگ و تبیین آن به سراغ تکنیک‎های نظامی ارتش‎های روم، مغول، و اعراب در جنگ‎های طلیبی و غیره می‎رود و در نهایت به تحلیل و تبیین نظریة برخورد تمدن‎های هانتینگتون می‎پردازد. گفت‎وگو با ژان‎ـ‎لو‎ امسل دربارة «درهم‎آمیختگی فرهنگی» است که ازخلال محور اصلی مورد بحث یعنی «هویت»، مورد واکاوی قرار می‎گیرد. هویت از آن نوع بحث‎هایی است که موجب مناقشات زیادی شده است: آیا امروزه در قرن بیست‎ویکم باید از هویت جهانی صحبت کرد یا تضاد و تخاصم هویت‎ها؟ آیا صحبت از هویت جهانی یکی از عوامل شکل‎گیری بنیادگرایی قومی است؟

گفت‎وگو با کلود‎ لوی استروس در دو بخش است: بخش نخست که عنوان آن «روایت یک زندگی» است، به صورت موجز مهم‎ترین دوره‎های زندگی استروس مورد بحث قرار می‎گیرد؛ و در بخش دوم با عنوان «واژه‎نامة صمیمی»، استروس نظر خود را دربارة واژه‎های متعددی چون روشنفکر، اگزیستانسیالیسم، رمان نو، فلسفه و غیره بیان می‎کند. استروس از آن گروه اندیشمندانی است که علوم انسانی به‎طور عام و انسان‎شناسی به‎طور خاص بدون آثار او، به جایگاهی که امروز دارند نمی‎رسیدند. گفت‎وگو با زیگمونت باومن دربارة «مدرنیتة سیال» است. باومن مدرنیتة سیال را برای بیان ورود به مرحلة دوم مدرنیته مطرح کرده است؛ مرحله‎ای که به عقیدة باومن با افزودن نهادهای جدید، آنچه باقی مانده، به زوال کشیده است. در این گفت‎وگو باومن با به‎کار بردن مفهوم کلیدی «شبکه» که به عقیدة او جای‎گزین «ساختار» شده است، مدرنیتة دوم یا همان مدرنیتة سیال را تبیین می‎کند.

پل اکمن در «شناخت خود و اخلاق کنش» دربارة خشونت سیاسی و امر سیاسی صحبت می‎کند. او معتقد است که باید بین «امر سیاسی به‎مثابه ساختار کنش مشترک، و سیاست به‎مثابه فعالیتی که به گرد قدرت انجام می‎گیرد و به اشغال حوزة سیاسی و اعمال آن می‎رسد» (ص 144) تفکیک قائل شد. به همین جهت او برای تبیین دیدگاه خودش، نظرات تامس هابز، ماکس وبر، هانا آرنت، زیگونت فروید، رونالد دورکین و... کتاب «نظریة عدالت» جان راولز را مورد نقد و بررسی قرار می‎دهد. موضوع گفت‎وگوی بین گونتر گراس و پیر بوردیو دربارة «سنت روشنفکر معترض» است. یکی از ویژ‎گی‎های بارز بوردیو، که گونترگراس نیز آن را به صورت ضمنی بیان می‎کند، تلخ بودن زبانش است. تلخی‎ای که ناشی از محیط اجتماعی اوست یا به تعبیر خود بوردیو «جهنمی بودن دورانی که در آن زندگی می‎کنیم». اما این تلخی در اندیشة پراتیک بوردیو پتانسیلی تولید می‎کند که از طریق آن می‎تواند به تعبیر خودش «اتوپیاها» را بکشند. در این گفت‎وگو ما با دیدگاه و نقد اجتماعی این دو نویسنده ازخلال تحلیل ویژگی‎های اصلی طرح‎شده در آثار هر یک از آن‎ها توسط طرف دیگر گفت‎وگو، آشنا می‎شویم. گفت‎وگو با الیزابت بدنتر عنوان «از زنانگی تا مردانگی» را با خود دارد. محور گفت‎وگو بر مدار هویت جنسی و برابری جنسی می‎چرخد. بدنتر معتقد است که «اگر ما خواسته باشیم الگوی جامعه‎ای را اختیار کنیم که در آن برابری میان دو جنس وجود داشته باشد، ضرورتاً به شباهت میان دو جنس خواهیم رسید. برابری دو جنس، یک هدف سیاسی است و یک نوع خواست عدالت که به حقوق بشر مربوط می‎شود» (صص 227-227). در نهایت می‎رسیم به ادگار مورن که در آن کلیدی‎ترین مضمون اندیشة مورن یعنی «عدم قطعیت» در گفت‎وگویی با عنوان «فیلسوف عدم قطعیت» مورد بحث قرار گرفته است. مورن معتقد است که «شناخت یا اندیشه، در آن نیست که ما نظام‎های ساخته شده‎ای بر پایه‎های مطمئن به‎وجود بیاوریم... این فکر مرا به سوی نوعی صیقل‎کاری در اندیشه می‎کشید که از زمان نیچه تا امروز ادامه دارد، یعنی بنیان گذاشتن اندیشة خویشتن بر مبنای نبود پایه و اساس... بدین‎سان من به فرموله کردن اصول نوعی محیط‎شناسی کنش کشیده شدم. بر مبنای این اصول، هر کنشی، درون بازی‎ای از کنش‎های متقابل قرار می‎گیرد. در نتیجه... اگرچه کارآیی یک کنش ممکن است در ابتدا بسیار بالا باشد، اما با گذشت زمان، کاهش می‎یابد و هیچ‎کس قادر نیست پیامدهای پنهانی آن را پیش‎بینی کند» (ص 244).

کتاب «گفت‎وگوهایی دربارة انسان و فرهنگ» در 268 صفحه و با قیمت 5800 تومان منتشر شده است.

 

از انسان شناسی و فرهنگ