اميرکبير

[Ka!SeR 1333]

میزا محمدتقي‌ خان اميرکبير فرزند کربلايي قربان بيگ فراهاني در سال 1222 ق در هزاوه فراهان از توابع اراک (سلطان‌آباد پيشين) متولد شد. کربلايي قربان پدر اميرکبير در دستگاه ميرزا عيسي (ميرزا بزرگ) پدر ميرزا ابوالقاسم قائم‌‌مقام سمت آشپزي داشت. مادر اميرکبير فاطمه‌ سلطان دختر استاد شاه محمد‌ بنا از اهالي فراهان بود. ميرزا محمدتقي خان به خاطر هوش و استعداد کم‌نظيرش از همان دوران نوجواني مورد توجه ميرزابزرگ و سپس قائم‌مقام فراهاني قرار گرفت و به ترتيب به سمت منشي‌گري آن دو دست يافت و به سرعت مورد توجه قائم‌مقام و عباس ميرزا نايب‌السلطنه قرار گرفت. اولين تجربه سياسي ميرزا محمدتقي خان همراهي خسرو ميرزا فرزند نايب‌السلطنه و هيئت همراه او در سفرش به روسيه تزاري بود. اين سفر به‌دنبال قتل گريبايدوف وزير مختار روسيه در تهران و در شوال 1244 و به منظور عذرخواهي از واقعه قتل گريبايدوف صورت گرفت. ميرزا تقي خان طي سالهاي آتي بيش‌از‌پيش در انجام امور ديواني و غيره لياقت و شايستگي نشان داد و در اواخر دوران سلطنت فتحعلي‌شاه در دستگاه محمدخان زنگنه اميرنظام و پيشکار آذربايجان وارد خدمت شد. چند سال بعد و در 1253 ق ميرزا محمدتقي وزير نظام آذربايجان گرديد. ميرزا محمدتقي که اينک به اميرنظام ملقب شده بود در 16 شوال 1253 به همراه ناصرالدين ميرزا وليعهد عازم روسيه شد و در ارمنستان (ايروان) با نيکلاي اول تزار روسيه ملاقات کرد. از مهمترين مأموريتهاي سياسي اميرنظام در دوران سلطنت محمد شاه رياست نمايندگي دولت ايران در کميسيون صلح ارزنة‌الروم بود که به عنوان «وکيل تام الاختيار» ايران در ماه صفر 1259 آغاز شد و به‌رغم تمام مشکلاتي که بروز کرد پس‌ از چهار سال که از اقامت اميرکبير در عثماني سپري مي‌شد قرارداد صلح مطلوبي با عثماني به امضا رسيد. پس از عقد قرارداد صلح در 16 جمادي الثاني 1263 اميرنظام سخت مورد تشويق و تفقد محمدشاه قرار گرفت. اميرنظام که از سالها قبل با ناصرالدين ميرزا الفت و نزديکي پيدا کرده بود پس از فوت محمدشاه مقتدرانه مقدمات و اسباب بر تخت نشستن ناصرالدين شاه را فراهم آورد و در 14 شوال 1264 سلطنت ناصرالدين شاه را اعلام کرد. اميرنظام که با آغاز سلطنت ناصرالدين شاه منصب صدراعظمي يافته بود در 22 ذي قعده 1264 علاوه بر لقب اميرنظامي به القاب اميرکبير اتابک اعظم نيز مفتخر شد. اميرکبير که از همان آغاز صدارت سخت مورد حمايت و اعتماد ناصرالدين شاه قرار گرفته بود در روز جمعه 22 ربيع‌الاول 1265 با ملکزاده خانم عزت‌الدوله خواهر تني شاه ازدواج کرد؛و صاحب دو دختر شد به نامهاي تاج الملوک و همدم السلطنه که هر دوي اين خواهران به دستور ناصرالدين شاه با دو فرزندش مظفرالدين ميرزا وليعهد و مسعود ميرزا ظل السلطان ازدواج کردند . امير قبل از ازدواج با عزت الدوله زن ديگري داشت که هنگام رسيدن به صدارت از او جدا شد. از اين يک پسر داشت به نام احمد ميرزا که هنگام قتل امير 14 ساله بود که بعداً ملقب به ساعدالملک و وزير نظام آذربايجان گرديد. اميرکبير مدت کوتاهي پس از صدارت اصلاحات سياسي، امنيتي، مالي، اقتصادي و فرهنگي‌اش را آغاز کرد و در اين ميان ايجاد امنيت و پايان دادن به شورشها و ياغي گريها و نيز اصلاحات مالي و جلوگيري از اجحافات پيدا و پنهان صاحبان قدرت و نفوذ را در اولويت برنامه هاي خود قرار داد و مدت کوتاهي پس از صدارت نشان داد که قصد دارد از نفوذ و دخالت بيگانگان (روس و انگليس) در امور مختلف کشور بکاهد.با آغاز اقدامات اصلاحي اميرکبير، سفارت انگليس، مهدعليا مادر شاه و ميرزا آقاخان نوري اعتمادالدوله براي سرنگوني اميرکبير با هم متحد شدند. ناصرالدين شاه تا مدتي در برابر تحريکات و القائات دشمنان امير ايستادگي کرد اما سرانجام تسليم آنان گرديد و فرمان عزل امير را از صدارت صادر کرد و پس از مدتي حکم تبعيد امير به کاشان، نخست با عنوان حکومت آن شهر، صادر شد و زير نظر نظاميان به آنجا رفت. اندکي بعد شاه حکم قتل امير را نيز امضا کرد و علي خان فراشباشي در بامداد 18 ربيع الاول 1268 وارد فين کاشان شد و در حمام با زدن رگهاي دست و پا، امير را به شهادت رساند. پيکر اميرکبير ابتدا در کاشان و سپس به پايمردي همسرش، عزت الدوله، در کربلا به خاک سپرده شد.

[Ka!SeR 1333]

از مهمترين اقدامات اميرکبير مي توان به تأسيس مدرسه دارالفنون که پس از تلاشهاي بسيار در5 ربيع‌الاول 1268و فقط 13 روز قبل از قتل اميرکبير افتتاح شد ، ايجاد چاپخانه، ترجمه کتب اروپايي، اعزام محصل به اروپا، داير کردن روزنامه وقايع اتفاقيه، توسعه زراعت نيشکر در مازندران و خوزستان، توسعة زراعت زعفران درخراسان، ايجاد کارخانه کاغذسازي در شمال شرقي تهران، تأسيس کارخانه هاي چلواربافي؛ چيني سازي؛ حريربافي و بلورسازي، تدوين قانون سربازگيري، تأسيس کارخانه هايي براي ساخت ملزومات نظامي و تسليحات ساده، متحدالشکل گردانيدن لباس نظاميان، ترويج آبله کوبي و بنيان نخستين بيمارستان دولتي، ايجاد امنيت در راهها و نظارت بر عبور و مرور و صدور تذکرة عبور، ايجاد قراول خانه و چاپارخانه درحدود شهرها، مساحي و نقشه برداري تهران وديگر مناطق و راههاي کشور، کوتاه کردن دست قدرتهاي بيگانه از دخالت در امور داخلي ، بازسازي ارتش و قشون و پايه‌گذاري نظمي نو در نيروي نظامي کشور بود( آگاهان و ناظران امور در همان روزگار از سازمان نظامي جديدي که اميرکبير پايه گذاري کرد سخت تمجيد و تحسين مي‌کنند)،تذکره خانه (اداره گذرنامه)،بناي بازار و تيمچه و سراي امير در تهران، تأسيس سازمان اطلاعاتي ­- جاسوسي و خبررساني و خفيه‌نويسي بود که در دوران صدارت او بسيار کارآمد عمل مي‌کرد. امير کبير همچنين تلاشهاي بسياري براي اصلاحات قضايي و به تبع آن از ميان برداشتن رسم بست‌نشيني انجام داد که در موارد بسيار روندي انحراف‌‌آميز يافته بود، پايان دادن و سرکوب شورش محمدحسن خان سالار فرزند اللهيارخان آصف الدوله در خراسان (در نوروز 1266 ق) بود. در همان حال اميرکبير ضمن نظم بخشيدن بر امور دستگاه سلطنت و حکومت و کنترلي که بر اعمال و رفتار ديوانيان، شاهزادگان، خاندان سلطنت، رجال و صاحبان قدرت و غيره اعمال مي‌کرد اصلاحات گسترده اي در امور اداري کشور به عمل آورد و با ريشه‌کن کردن بسياري از مفاسد اداري و مالي در اداره امور کشور نظمي نو پديد آورد( بگذريم از اين که اقدامات اصلاحي اميرکبير برخي از مهمترين ديوانيان و صاحبان نفوذ و قدرت را با او دشمن کرد).اشاره کرد. وطن‌دوستي و مخالفت شديد اميرکبير با نفوذ کشورهاي خارجي در ايران، تلاش براي برقراري عدالت و امنيت، جلوگيري از شکنجه و آزار متهمان و مجرمان، جلوگيري از پناهندگي جنايتکاران و مجرمين سياسي و غيره در سفارتخانه‌هاي خارجي و تلاش براي قطع ارتباط جاسوسي ­- اطلاعاتي اتباع داخلي براي نمايندگان خارجي از ديگر اقدامات اصلاحگرانه اميرکبير در طول دوران کوتاه (چهار ساله) صدارت بود.