مقاله دیدگاه اسلام درباره وظیفه‌های دوجانبه‌ همسران

[peyman sadeghian 30244]

وظایف زن

گفتیم که اسلام برای همه مراحل زندگی به ویژه ازدواج، برنامه‌های جامعی دارد. از جمله‌ این برنامه‌ها؛ وظیفه‌ها و مسئولیت‌های دوجانبه‌ای است که دین مبین اسلام برای همسران قرار داده و آنان را به انجام آن، امر کرده است.

در این بخش، به طور گذرا به برخی از مهم‌ترین این مسئولیت‌ها می‌پردازیم.

اینک به احادیثی می‌پردازیم که درباره وظیفه‌ها و مسئولیت‌های زن در برابر مرد و حقوق شوهر بر زن وارد شده است.[۱۰۵]

۱ـ تمکین در زناشویی

۲ـ پیروی از دستور شوهر

۳ُـ آزار نرساندن به شوهر

۴ـ خوش رفتاری

۵- آراستگی برای شوهر

۶ـ دیگر وظایف

اینک به موانعی می‌پردازیم که به ترک ازدواج یا دیر شدن سن آن می‌انجامد:

۱ـ چشم داشت‌های بیهوده

۲ـ آداب دست و پاگیر

۳ـ جهیزیه‌های سنگین

۴ـ مهریه‌های سرسام آور

۵ـ بی‌کاری

۶ـ چشم و هم چشمی

۷ـ اجبار در همسرگزینی

۸ـ توکل نداشتن بر خداوند

 

 

 

۱ـ تمکین در زناشویی

یکی از مهم‌ترین وظیفه‌های زن این است که از شوهر خود تکمین کند. اهمیت این امر تاجایی است که ‌استحقاق نفقه در عقد دایم مشروط به تمکین زوجه است، مگر این که زوجه دارای عذر شرعی باشد.[۱۰۶]

پیامبر(صلی الله علیه و آله) در سخنی درباره حقوق شوهر بر زن، تمکین را یکی از این موارد می‌شمارد و می‌فرماید:

زن باید خود را شب و روز (بر مرد) عرضه کند. [۱۰۷]

در حدیث دیگری، امام باقر(علیه‌السلام) می‌فرماید: پیامبر(صلی الله علیه و آله) به زنان می‌فرمود: نمازتان را به خاطر این که شوهران‌تان را منع کنید، به درازا نکشانید.[۱۰۸]

پس می‌بینیم که اسلام به این امر بسیار اهتمام دارد. از این مطلب می‌توان دریافت که بسیاری از فحشا و فسادهای موجود در جامعه از کوتاهی زن و مرد در همین وظیفه برمی‌خیزد؛ زیرا وقتی شوهر یا زن نتواند خود را ارضا کند، ممکن است در بیرون از خانه و در محیط اجتماع، در پی آن باشد.

 

۲ـ پیروی از دستور شوهر

این وظیفه یکی از وظیفه‌های بسیار سنگین زن است و آن قدر اهمیت دارد که پیامبر(صلی الله علیه و آله) می‌فرمود:

اگر می‌خواستم امر کنم کسی برای کسی سجده کند، امر می‌کردم که زن برای شوهرش سجده کند.[۱۰۹]

همه می‌دانیم که بسیاری از کشمکش‌ها و اختلافهای خانوادگی، در پیروی نکردن زن ازشوهر ریشه دارد. امام صادق(علیه‌السلام) فرمود: هر زنی نمازهای پنج گانه را بخواند و روزه‌ی ماه رمضان را بگیرد و خانه خدا را زیارت کند و از شوهر خویش پیروی کند و حق علی(علیه‌السلام) را بشناسد، از هر دری که بخواهد، به بهشت وارد می‌شود.[۱۱۰]

بنابراین ائمه معصومین(علیهم‌السلام) پیروی زن از شوهر را هم ردیف نماز و روزه و حج قرار داده‌اند. پیامبر(صلی الله علیه و آله) نیز می‌فرماید: هر زن صالحه‌ای که خدا را عبادت کند و فرایض را به جای آورد و از شوهرش پیروی کند، به بهشت وارد می‌شود.[۱۱۱]

گفته‌اند در روز عید قربان، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) بر شتر برهنه‌ای سوار شد و به بیرون از شهر مدینه رفت. در آن جا به گروهی از زنان برخورد کرد، ایستاد و به آنان فرمود: ای گروه زنان! صدقه بدهید و از مردان خود پیروی کنید.[۱۱۲]

البته اطاعت و پیروی در رفت و آمدها نیز مورد تأکید اسلام است[۱۱۳] و این مسأله یکی از دستورهای سازنده اسلام است که پی آمدهای سودمند فراوانی دارد؛ زیرا در هر جامعه‌ای که رفت و آمد زنان در آن بیشتر و بدون کنترل باشد، فساد نیز به همان اندازه بیشتر است.

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) با برشمردن حقوق مرد بر زن می‌فرماید: زن نباید بدون اجازه شوهرش از خانه بیرون برود و اگر چنین کرد، فرشتگان آسمان و زمین و فرشتگان غضب و رحمت بر او لعنت می‌فرستند تا به خانه برگردد.[۱۱۴]

 

۳ُـ آزار نرساندن به شوهر

زن نباید با رفتار و گفتار خویش، او را برنجاند؛ زیرا پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمود: زنی که شوهرش را خشمگین سازد، نماز و کار نیکش پذیرفته نمی‌شود تا آنگاه که شوهرش از او خشنود شود. اگر چه روزه‌ بسیار بگیرد و شب را به زنده‌داری بگذراند و بنده آزاد کند و از اموالش در راه خدا انفاق کند.[۱۱۵]

در حدیث دیگری، امام صادق(علیه‌السلام) درباره آزار زبانی زن چنین می‌فرماید: هر گاه زنی به شوهرش بگوید که من از تو هیچ خیری ندیدم، همه کردارش تباه می‌شود.[۱۱۶]

البته هچنان که در بخش مسئولیتهای شوهر بیان شد، شوهر نیز باید از هر گونه آزار رساندن به همسرش خودداری کند.

 

۴ـ خوش رفتاری

خوش رفتاری و خوش گفتاری زن با مرد، احترام به شوهر، بازگو نکردن عیب‌های شوهر نزد دیگران، پیش دستی در سلام، بدرقه شوهر هنگام بیرون رفتن و به پیشباز شوهر رفتن، با نام نیک صدا زدن و... از راه کارهایی است که زن می‌تواند به وسیله آن‌ها زندگی شیرینی برای خود فراهم سازد. با به کار بستن چنین روش‌هایی، شوهر هر قدر هم بداخلاق باشد، دگرگون خواهد شد. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) چه زیبا فرمود: جهاد زن، خوب شوهر داری کردن اوست.[۱۱۷]

 

۵-آراستگی برای شوهر

در احادیث بی‌شماری آمده است که زن باید خود را تنها برای شوهرش بیاراید و هیچ گاه برای غیر شوهر و نامحرمان، آرایش نکند. امام باقر(علیه‌السلام) می‌فرمود: شایسته نیست زن بدون زیور باشد، هر چند به گردن بندی باشد که به گردن می‌آویزد و سزاوار نیست دستش از خضاب تهی باشد، هر چند به حنا دست خود را مسح کند حتی اگر پیر باشد. [۱۱۸]

اسلام حتی برای زنی که شوهر نابینا دارد، برنامه های ویژه‌ای در نظر گرفته است. پیامبر(صلی الله علیه و آله) زینت چنین زنی را بوی خوش و خضاب معرفی می‌کند.[۱۱۹] گفتنی است برای این گونه آرایش و زینت زن برای شوهر هیچ محدودیتی وجود ندارد، بلکه امام باقر(علیه‌السلام) می‌فرماید: هر آرایش و زینتی که زن برای شوهرش می‌کند، مانعی ندارد. [۱۲۰]

این دیدگاه کاملا با روشی که در جوامع غربی حاکم است، فرق دارد. در آن جوامع، زن در بیرون از خانه و در برابر چشمان هوس آلود افراد هرزه، خود را بیش از پیش زیبا نشان می‌دهد. چنین پدیده‌ای یکی از عوامل بسیار مهم در گسترش فساد اخلاقی و انحطاط اجتماعی است. باری، اسلام، زینت و آرایش زن را تنها برای شوهرش می‌خواهد، چنان که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: بر زن واجب است که خود را برای شوهرش، با بهترین بو‌ها خوش بو سازد و بهترین لباس‌ها را بپوشد و به بهترین زینت‌ها خود را بیاراید.[۱۲۱]

اسلام بر عکس جوامع غربی، اجازه نمی‌دهد که زن خود را در برابر چشمان نامحرمان بیاراید و خرامان گام بردارد. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: هر زنی که خود را خوش بو کند و از خانه‌اش بیرون برود، تا هنگامی که به خانه برگردد، بر او لعنت فرستاده می‌شود.[۱۲۲]

در حدیث دیگری، پیامبر(صلی الله علیه و آله) به زنان مسلمانان دستور داد که خود را برای غیر شوهر زینت نکنند؛ که اگر چنین کنند بر خداوند حق است که آنان را به آتش دوزخ گرفتار سازد.[۱۲۳]

با اندکی دقت در ماهیت این احکام درمی‌یابیم که اگر به آن‌ها رفتار شود، بسیاری از مفاسد اخلاقی در جامعه ریشه کن خواهد شد.

 

۶ـ دیگر وظایف

کار در خانه از اموری است که از وظایف زن نیست، ولی در انسجام و رفاه خانواده نقش فراوانی دارد و گونه‌ای عبادت به شمار می‌آید. امام صادق(علیه‌السلام) از پیامبر(صلی الله علیه و آله) نقل می‌فرماید: هر گاه زنی به منظور خدمت در خانه شوهر چیزی را جا به جا کند، خدا به او نظر رحمت می‌افکند و هر کس که خدا به او نظر کند، از عذاب در امان است.[۱۲۴]

در روایتی دیگر، حتی دادن یک لیوان آب به شوهر برای رفع تشنگی او، از یک سال روزه داری و شب خیزی برای عبادت، برتر شمرده شده است.[۱۲۵] یکی دیگر از مسئولیت‌های زن، تصرف نکردن در مال شوهر بدون اجازه‌ی او است، حتی اگر برای صدقه و انفاق باشد. پیامبر(صلی الله علیه و آله) هنگام برشمردن حقوق شوهر بر زن عنوان کرده است: زن نباید از مال شوهرش صدقه بدهد جز با اجازه شوهرش.[۱۲۶]

فلسفه این کار در آن است که مال مرد، امانتی است نزد زن که باید به خوبی از آن نگه‌داری کند.

بنابراین، با توجه به آموزه‌های اسلامی و گفتار پیشوایان دین، ۴ وظیفه اصلی یا نیاز مهم خانواده را می‌توان چنین برشمرد:

۱ـ نیازهای مادی: زن و مرد برای برآوردن هزینه‌های زندگی، وظیفه‌هایی دارند. مرد باید هزینه‌های مادی زندگی و نفقه را فراهم کند و زن نیز شایسته است با پرهیز از اسراف و تبذیر، به اقتصاد خانواده یاری برساند.

۲ـ نیازهای جنسی: این نیاز باید به وسیله زن و مرد به بهترین و کامل‌ترین صورت برآورده شود.

۳ـ نیازهای عاطفی: این نیاز با محبت، دلگرمی دادن، سخنان محبت آمیز و مهربانی دو جانبه برآورده می‌شود.

۴ـ نیازهای معنوی: پرورش دادن جنبه معنوی و روحی زن و مرد بسیار مهم است. هر دو باید بکوشند با گفتار و کردار خویش، همدیگر را به سوی ایمان و معنویت و دوری از گناه و مادی گرایی بکشانند و به گفته قرآن، خود و خانواده شان را از آتش دوزخ دور نگه دارند.

 

[۱۰۵] - بعضی از این وظیفه‌ها واجب است مانند: تمکین در زناشویی و برخی مستحب است مانند: شیر دادن به فرزند.

[۱۰۶] - حقوق خانواده: ص ۲۹۶.

[۱۰۷] - جامع احادیث الشیعه: ص ۲۲۰.

[۱۰۸] - همان: ص ۲۲۶.

[۱۰۹] - همان: ص ۲۲۱.

[۱۱۰] - وسائل الشیعه: ج ۱۴، ص ۱۱۳.

[۱۱۱] - جامع احادیث الشیعه: ص ۲۲۲.

[۱۱۲] - وسائل الشیعه: ج ۱۴، ص ۱۲۶.

[۱۱۳] - البته این امر بدین معنی نیست که زن هر بار که می‌خواهد از خانه بیرون برود، از شوهر اجازه بگیرد، بلکه منظور این است که خروج زن با مخالفت مرد همراه نباشد.

[۱۱۴] - وسائل الشیعه: ج ۱۴، ص۱۱۲.

[۱۱۵] - همان: ص ۱۱۶.

[۱۱۶] - وسائل الشیعه: ج ۱۴، ص ۱۱۵.

[۱۱۷] - همان: ص ۱۱۶.

[۱۱۸] - همان: ص ۱۱۸.

[۱۱۹] - همان: ص ۱۱۹.

[۱۲۰] - وسائل الشیعه: ج ۱۴، ص ۱۳۵.

[۱۲۱] - همان: ص ۱۱۲.

[۱۲۲] - همان: ص ۱۱۴.

[۱۲۳] - همان: ص ۱۱۵.

[۱۲۴] - وسائل الشیعه: ج ۱۵، ص ۱۷۵.

[۱۲۵] - همان: ج ۱۴، ص ۱۲۳.

[۱۲۶] - همان: ص ۱۱۲.

[peyman sadeghian 30244]

وظایف شوهر‌ (مرد)[۸۰]

گفتیم که اسلام برای همه مراحل زندگی به ویژه ازدواج، برنامه‌های جامعی دارد. از جمله‌ این برنامه‌ها؛ وظیفه‌ها و مسئولیت‌های دوجانبه‌ای است که دین مبین اسلام برای همسران قرار داده و آنان را به انجام آن، امر کرده است.

در این بخش، به طور گذرا به برخی از مهم‌ترین این مسئولیت‌ها می‌پردازیم.

۱ـ نفقه و فراهم آوردن نیازهای ضروری

وجوب نفقه و هزینه خانواده بر شوهر در شمار مسلمات فقه و حقوق اسلامی است.[۸۱] وجوب نفقه دو شرط دارد: دایم بودن ازدواج و تمکین زن از شوهر.[۸۲]هم‌چنین از غذا، لباس، فرش، وسایل آشپزی و اثاثیه، وسایل آرایش، مسکن، خدمت کار متناسب با شأن زن و بر اساس عرف و عادت، در شمار نفقه نام برده‌اند.[۸۳]

امام صادق(علیه‌السلام) در پاسخ به گروهی که در باره حق زن بر شوهر پرسیده بودند، فرمود: او را سیر کند و تنش را بپوشاند و... .[۸۴]

هم چنین، در حدیثی دیگر، زن را یکی از کسانی می‌داند که نفقه و پرداخت هزینه زندگی او بر مرد واجب است.[۸۵]

 

۲ـ برآوردن نیازهای جنسی

یکی از وظیفه‌های مهم مرد، برآوردن نیازهای جنسی همسر است. به امام رضا(علیه ‌السلام) گفتند: مردی همسر جوانی دارد، ولی به دلیل مصیبتی که بر او وارد شده، چند ماه ـ بلکه یک سال ـ است همسرش را ترک کرده است. البته او قصد آزار دادن زنش را نداشته و این کار تنها به دلیل مصیبتی است که به او رسیده است. آیا او در این مورد، گناه کرده است؟ امام رضا(علیه‌السلام) فرمود: اگر زنش را ۴ ماه ترک کند (در امر زناشویی) پس از آن گناه کرده است.[۸۶]

 

۳ـ اکرام و محبت

در دیدگاه اسلامی، زن همانند امانتی در دست شوهر است. بنابراین، شوهر نباید این امانت الهی را تباه کند، بلکه باید گرامی بدارد و دوست داشته باشد. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمود: از دنیای شما تنها زنان و بوی خوش را بهره گرفتم.[۸۷]

اکرام و محبت همسر و آزار ندادن او آن قدر مهم است که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) آزار زن را سبب نپذیرفته شدن نماز و روزه و کار نیک مرد معرفی می‌کند.[۸۸] امام علی(علیه‌السلام) در نامه‌ای خطاب به امام حسن(علیه‌السلام) فرمود: زن دسته ریحانه (ظریف) است نه قهرمان.[۸۹]

این سخن بدان معنا است که رفتار و کردار مرد نسبت به همسرش باید مانند رفتار با یک دسته گل باشد. در حدیثی دیگر، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: زن لعبت (و مسرت بخش زندگی) است. هر کس زن بگیرد، نباید او را تباه و ضایع کند.[۹۰]

هم چنین ایشان می‌فرماید: کسی که زن می‌گیرد باید به او احترام بگذارد.[۹۱]

 

۴ـ ارشاد و هدایت

در بخش پی‌آمدهای فردی ازدواج گفتیم که ا زدواج مایه تکامل دین است. شوهر باید از دین و ایمان زن پاسداری کند و بر آن بیفزاید. از امام صادق(علیه‌السلام) پرسیدند: خداوند می‌فرماید: خود و کسان خود را از آتشی که هیزمش، انسان‌ها و سنگ است، نگه دارید[۹۲] ما چگونه زنان خود را از ا ین آتش حفظ کنیم؟ امام فرمود: به زنان‌تان امر (به معروف) ونهی از منکر کنید.[۹۳]

علامه مجلسی در توضیح آیه ۶ سوره تحریم، ۴ وظیفه را برای سرپرست خانواده برمی‌شمارد: دعوت خانواده به پرستش خداوند، آموزش احکام و واجبات، نهی از زشت‌کاری‌ها، تشویق به کارهای نیک.[۹۴]

 

۵ـ توسعه در امر زندگی و گشاده دستی

اسلام تنها به فراهم آوردن هزینه‌های واجب زن بسنده نکرده است. در مواردی، افزون بر واجب دانستن نفقه زن، مرد را تشویق می‌کند که برای نشان دادن مهر و محبت خود، هدایایی برای زن بخرد و با پرهیز از بخل ورزیدن، در زندگی، دستی گشاده داشته باشد. امام رضا(علیه‌السلام) فرمود: بر صاحب نعمت واجب است که بر عیالش گشاده دستی داشته باشد.[۹۵]

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نیز در تشبیه زیبایی می‌فرماید: همانا مؤمن همانند رفتار خداوند در حق خانواده‌اش عمل کند. هرگاه خداوند در روزی به او وسعت داد، او نیز توسعه بدهد و هرگاه خداوند در روزی بر او سخت گرفت، او هم سخت بگیرد.[۹۶]

ایشان در نکوهش بخل فرموده است: کدام درد از بخل و خسیس بودن درد ناک‌تر است.[۹۷]

هم چنین احادیثی وجود دارد که مرد را به خریدن تحفه برای زن تشویق می‌کند.

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: کسی که به بازار برود و هدیه‌ای برای عیالش بخرد، مانند کسی است که حامل صدقه‌ای برای مستمندان است.[۹۸]

امام سجاد(علیه‌السلام) می‌فرماید: بازار رفتن و خرید یک درهم گوشت برای همسرم که میل به خوردن آن پیدا کرده، برای من از بنده آزاد کردن دوست داشتنی تر است.[۹۹]

البته ا ین گشاده دستی نباید به اسراف و تبذیر بیانجامد؛ زیرا عقل و شرع، آدمی را به میانه روی سفارش می‌کنند. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: هر کس در زندگی، میانه روی پیشه کند، خداوند به او روزی می‌دهد و هر کس تبذیر و اسراف کند، خداوند آن را حرام کرده است.[۱۰۰]

 

۶ـ درگذشتن از خطای زن

اسلام به مرد سفارش می‌کند که اگر زن، خطایی انجام داد، او را ببخشد، و در صورت بداخلاقی زن، بردباری ورزد. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: هر مردی که بر بدی اخلاق زنش صبر کند، خداوند برای هر صبر او در برابر این بداخلاقی همان پاداش را می‌دهد که به صبر ایوب در برابر بلاهایش داد.[۱۰۱]

ایشان در حدیثی دیگر می‌فرماید: هر کس برای رضا‌ی خدا در برابر اخلاق بد زنش صبر کند، خداوند پاداش شاکران را به او می‌دهد.[۱۰۲]

امام صادق(علیه‌السلام) در حدیثی که در گذشتن از خطا را از حقوق زن بر مرد، معرفی می‌کند، می‌فرماید: پدرم زنی داشت که آزارش می‌داد، ولی پدرم، او را می‌بخشید.[۱۰۳]

 

۷ـ آراستگی

تأکید اسلام بر آراستگی و پاکیزگی و بهره‌گری از عطر و بوی خوش و... مخصوص زنان نیست، بلکه مردان را نیز در برمی‌گیرد. این نکته در حدیث زیبایی به خوبی بیان شده است[۱۰۴]. حسن بن مبهم می‌گوید: امام کاظم(علیه‌السلام) را دیدم در حالی که خضاب کرده بود. گفتم: فدایت شوم (شما هم) خضاب کرده‌اید (و خود را آراسته‌اید؟) امام فرمود: آری، آراستگی از آن چیزهایی است که عفت زن را افزون می‌کند. زنان بدین سبب آلوده شده‌اند، که شوهرانشان، خود را نیاراستند. ایشان سپس فرمود: آیا دوست داری که همسرت را بدون آرایش و در ژولیدگی ببینی؟ گفتم: نه. فرمود: او هم چنین است، نظافت و خوش بو بودن و کوتاه کردن مو از اخلاق پیامبران(علیهم‌السلام) است.

این‌ها شمه‌ای کوتاه از مسئولیت‌های مرد و حقوق زن بر شوهر بود. افزون بر این ‌ها مرد باید وظیفه‌هایی هم چون: همکاری در منزل، خوش زبانی، احترام به خانواده زن، همکاری با زن در پرورش فرزندان و دیگر اصول انسانی و اسلامی را نیز رعایت کند.

 

[۸۰] - گفتنی است برخی از این وظیفه‌ها مانند نفقه، واجب و برخی دیگر مانند توسعه در زندگی، مستحب است. هم چنین این وظیفه‌ها با رویکرد حدیثی بیان می‌شود.

[۸۱] - همان: ص ۲۸۹.

[۸۲] - همان.

[۸۳] - حقوق خانواده: ص ۲۹۰-۲۹۱.

[۸۴] - وسائل الشیعه: ج ۱۵، ص ۲۲۴.

[۸۵] - همان: ج ۱۴، ص ۲۳۵.

[۸۶] - همان: ج ۱۴، ص ۱۰۰.

[۸۷] - همان: ص ۱۰.

[۸۸] - همان: ص ۱۱۶.

[۸۹] - وسائل الشیعه: ج ۱۴، ص ۱۲۰.

[۹۰] - همان: ص ۱۱۹.

[۹۱] - بحارالانوار: ج ۱۰۳، ص ۲۲۴.

[۹۲] - سوره تحریم: آیه ۶.

[۹۳] - وسائل الشیعه: ج ۱۵، ص ۱۲۷.

[۹۴] - نظام خانواده: ص ۳۶۰.

[۹۵] - وسائل الشیعه: ج ۱۵، ص ۲۴۹.

[۹۶] - همان.

[۹۷] - همان: ص ۲۵۶.

[۹۸] - همان: ص ۲۲۷.

[۹۹] - همان: ص ۲۵۱.

[۱۰۰] - وسائل الشیعه: ج ۱۵، ص ۲۵۹.

[۱۰۱] - همان: ج ۱۴، ص ۱۱۶.

[۱۰۲] - همان: ص ۱۲۴.

[۱۰۳] - همان: ص ۱۲۱.

[۱۰۴] - همان، ج ۱۴، ص ۱۸۲.