چگونه بعضیها به sms معتاد میشوند؟

[Maryam.j 1013]

قبض تلفن همراه که می‌آید، آه از نهادم بلند می‌شود! ماه به ماه، بیشتر می‌شود؛ دلیلش هم یک چیز است: پیام‌کوتاه یا همان اس‌ام‌اس. گاهی اوقات، مبلغ این پیامک‌ها از مبلغ خود تلفن‌ها هم بالا می‌زند. انگار به آن معتاد شده‌ام. این روزها به نظر می‌رسد که پیامک (پیام کوتاه یا اس‌ام‌اس) به یکی از مقتضیات زندگی ماشینی‌‌ تبدیل شده و باید فرهنگ آن را آموخت و آموزش داد. برای آشنایی با جنبه‌های روان‌شناختی این قضیه به سراغ دکتر فربد فدایی، روان‌پزشک و مدیر گروه روان‌پزشکی دانشگاه علوم بهزیستی و توان‌بخشی رفته‌ایم.

▪ آقای دکتر! اگر بخواهیم بحث پیامک را ریشه‌یابی کنیم، احتمالا باید از ارتباط و روش‌های ارتباطی و آثار روانی آن شروع کنیم.

ـ بله؛ رو‌ش‌های ارتباطی انسان‌ها از بدو آفرینش بشر بر حسب دوره‌های گوناگون تکامل نوعی و فردی او متفاوت بوده است. نوزاد انسان تنها به صورتی کلی و از طریق نمایش رضایت‌ و عدم رضایت خود به وسیله آرام بودن یا ناآرامی و گریستن با مادرش ارتباط برقرار می‌کند. پس از مدتی خنده هم به صورت روش ابراز رضایت و ابزارهای ارتباطی او افزوده می‌شود؛ خنده به معنی «آری» و گریه به معنی «نه». در مرحله شیرخوارگی و ابتدای کودکی، حالات چهره و بدن و اصواتی که هنوز جنبه کلام ندارد، روش ارتباطی فرزند با پدر و مادر است. تسلط بر زبان گفتاری، امکانات ارتباطی کودک را افزایش می‌دهد و به دقت آن می‌افزاید. رفتن به مدرسه موجب تسلط بر زبان نوشتاری و امکان ارتباط از طریق خط و نوشته و نامه می‌شود.

▪ خب، انسان‌های نخستین که هنوز با زبان‌های مشترک انس نگرفته بودند چه‌طور با یکدیگر رابطه برقرار می‌کردند؟

ـ ارتباط از طریق اصوات و حالات چهره و بدن بین انسان‌های دیگر برقرار می‌شده. زبان، امکان ارتباط اجتماعی، هماهنگی برای کارهای مشترک و برنامه‌ریزی و انتقال سینه به سینه مهارت‌ها و دانسته‌ها را فراهم کرده است و سپس با پیدایش خط، تاریخ هم از چند هزار سال پیش آغاز گردید و امکان انتقال دقیق‌تر ارثیه فرهنگی بشر فراهم شد. از آغاز، انسان برای اینکه بتواند دورتر از صدارس خود نیز با دیگران ارتباط برقرار کند از روش‌هایی استفاده کرده است. گسیل کردن پیک، فرستادن پیغام به وسیله دود (روش سرخ‌پوست‌ها)، برقراری سازمان‌های کارآمد ارسال پیام از طریق ساختن جاده‌ها و قرارگاه‌های حاوی اسبان‌ تازه نفس در فواصل معین از تمهیدات ایرانیان عصر هخامنشی برای ارسال فوری پیام و دستورهای حکومتی و درواقع، نیای اداره پست امروز بوده است. از حدود سه قرن پیش ادارات پست نوین در کشورهای غرب اروپا برای ارسال نامه و محمولات سبک با الصاق تمبر به وجود آمد. اختراع تلگراف امکان ارسال فوری پیام بین کشورها و سپس قاره‌ها را فراهم کرد و تیرها و سیم‌های تلگراف در کنار خطوط آهن به مظهر پیشرفت ممالک تبدیل شد. اختراع تلفن در اواخر قرن نوزدهم میلادی، بی‌سیم و رادیو در اوایل قرن بیستم و سپس تلویزیون در دهه چهارم قرن بیستم میلادی امکان ارتباط فوری صوتی و تصویری را فراهم کرد. روزنامه‌ها نیز در شمارگان میلیونی از ارکان اصلی ارتباطی جوامع نوین محسوب می‌شوند و درواقع اختراع چاپ توسط گوتنبرگ آلمانی در قرن پانزدهم میلادی،‌ پس از تسلط بشر به زبان و اختراع خط، سومین انقلاب ارتباطی محسوب می‌شود. تلگراف، رادیو و تلفن چهارمین انقلاب ارتباطی است و در سال‌های اخیر هم رایانه و اینترنت و تلفن همراه پنجمین انقلاب ارتباطی را ایجاد کرده‌اند.

▪ خب، حالا به جنبه‌های روان‌شناختی تلفن همراه و به ویژه پیامک‌‌ها می‌رسیم. در این خصوص چه می‌گویید؟

ـ در حال حاضر تلفن‌های همراه از نظر شماره با تلفن‌های ثابت برابری می‌کند و علاوه بر ارتباط فوری صوتی، امکان ارتباط فوری نوشتاری (از طریق سامانه پیام کوتاه) و ارتباط تصویری را هم فراهم آورده است. مانند هر وسیله ارتباطی دیگر، تلفن همراه و پیام کوتاه آن ممکن است نقش‌های گوناگونی را ایفا کند. همان‌گونه که نامه‌نگاری روش مناسبی برای ارتباط و انتقال اطلاعات مفید است اما در کنار آن نامه‌های تهدیدآمیز نیز رواج یافت و تلفن ثابت هم وسیله ارتباطی فوری و ضروری محسوب می‌شود اما در کنار آن مزاحمت‌های تلفنی هم ایجاد شده.

تلفن همراه و پیام کوتاه نیز واجد هر دو جنبه مثبت و منفی یا مفید و غیرمفید ارتباطی می‌باشد. پیام کوتاه روش فوری و کم‌خرجی برای ارسال اطلاعات ضروری است اما به نظر می رسد این وجه مثبت آن تحت‌الشعاع وجه دیگر قرار گرفته که ارسال پیام‌های بی‌محتوا یا اطلاعات نادرست یا لطیفه‌های تازه و کهنه از آن جمله است. همان‌گونه که تماس‌های تلفنی مکرر و طولانی که حاوی ویژگی‌های بااهمیت یا فوری نیستند از معضلات ارتباطی بوده‌اند که به دنبال اختراع تلفن رواج یافته و گفتگوهای چند ساعته دو خانم خانه‌دار در مورد مهمانی دیشب و عروسی فردا و دستور آشپزی از موضوعات همیشگی طنز در چند دهه اخیر بوده است.

▪ مدت‌هاست که به نظر می‌رسد پیامک‌های تلفن همراه بیشتر به عاملی برای شوخی‌ها و پیام‌های غیرضروری تبدیل شده.

ـ همین طور است. به هر حال، این موضوع می‌تواند از ویژگی‌های فرهنگی جاری و در خدمت رفع نیازهای روان‌شناختی تلقی شود. انسان‌ها از طریق ارتباط با دیگران احساس امنیت و رضایت‌خاطر می‌کنند و بر احساس ناخوشایند تنهایی غلبه می‌کنند ولی استفاده بیش از حد و غیرضروری از پیام‌های کوتاه گاهی جنبه وسواس و گاهی نیز جنبه اعتیاد به خود می‌گیرد. در رفتارهای وسواسی، فرد احساس اجبار می‌کند عملی را که می‌داند ضروری نیست (بلکه حتی بیهوده یا مضر است)، به دفعات تکرار کند؛ شستن مکرر دست‌ها، چک کردن مکرر در و پنجره و قفل و... فرستادن مکرر پیام‌های کوتاه، ارسال پیام‌های رسیده برای دیگران و چک کردن مکرر همراه برای آگاهی از پیام‌های رسیده از علایم این رفتارهای اجباری وسواسی است.

در اعتیاد نیز فرد عملی را که ظاهرا برای او خوشایند است دوباره و چندباره انجام می‌دهد تا لذت ببرد ولی خیلی زود برای اینکه به درجه اقناع قبلی برسد، مجبور می‌شود میزان انجام آن عمل را افزایش دهد؛ مانند یک معتاد به تریاک که مجبور است برای رسیدن به حالت نشئه اولیه، مرتبا مقدار تریاکش را اضافه کند، به نحوی که تمام زندگی او در حول تهیه و استفاده از تریاک دور می‌زند و از همه امور دیگر زندگی غافل می‌شود. فرد معتاد به پیام کوتاه نیز احساس می‌کند باید مرتبا پیام‌های بیشتری ارسال کند و پیام‌های رسیده را هم باید به سرعت تمام بررسی کند و به زودی این کار، بخش عمده‌ای از وقت او را به خود اختصاص می‌دهد و هزینه گزافی را هم به او تحمیل می‌کند.

▪ یعنی باید مدرنیته و زندگی ماشینی را مقصر بدانیم؟

ـ در این گونه موارد تکنولوژی را نمی‌توان مقصر دانست. این یک روش نادرست کاربرد تکنولوژی است که مشکل درست می‌کند. فردی که به ارسال و دریافت پیام‌ کوتاه معتاد باشد از ارتباط واقعی و چهره به چهره انسانی محروم می‌ماند و حتی از آن لذت نمی‌برد. دیده‌ایم که دو نفر به اصطلاح «پیامک‌باز» که در کنار یکدیگر نشسته‌اند، به عوض گفتگو با یکدیگر، ترجیح می‌دهند از طریق پیام کوتاه تلفن همراه با یکدیگر ارتباط داشته باشند. بهتر است در کنار فناوری جدید، فرهنگ به کارگیری آن نیز آموخته شود. در این مورد رسانه‌های مکتوب و رسانه‌های تصویری نقش عمده دارند. پدران و مادران هم باید بدانند که فرزندان رفتار آنان را در همه زمینه‌ها از جمله روش استفاده از پیام کوتاه سرمشق قرار می‌دهند، بنابراین اصلاح را باید از خود شروع کنند.