مقاله هویت شهری دوران معاصر

[Mohammad Aref 120452]

چکيده

حفظ کاراکتر و هويت شهرها و مناطق شهری از مباحثی است که امروزه مورد توجه مسئولين و دست اندرکاران طراحی شهر قرار دارد. متمايز بودن شهرها با تکيه بر خصوصيات بافت کالبدی که مبتنی بر شرايط جغرافيايي و تاريخی شکل می گيرد و علاوه بر آن حفظ محيط و عناصر طبيعی که نقش عمده ای در هويت بخشی به شهرها دارند از جهات گوناگون بررسی می شود.

 

بحث اصلی در هویت یک شهر وجود عناصر و جزئیات متفاوت شهر است که موجب حک شدن آن در ذهن می شود. با متفاوت شدن روند پیشرفت و توسعه شهرها و تغییر الگوهای فضای شهری ، نمادهایی که موجب هویت بخشیدن به فضا می شوند بسرعت رو به کم شدن و زوال هستند.

 

نویسنده: نگار رویگری، پژوهشگر دوره دکتری معماری دانشگاه معماري و ساختمان، آذربايجان‌، باكو، نشریه معماری ساختمان

[Mohammad Aref 120452]

مقدمه

تعریف شهر و هویت در زمان حال شاید تعریف پیچیده ای باشد اما آنچه مهم می نماید این است که شهر مکانی است که در آن انسان بصورت جمعی زندگی می کند. بنابراین سخن از گروه پیش می آید و به طبع آن اشتراک و افتراق.

هویت در یک فرد یعنی مجموعه ویژگی ها و خصایص، تفاوتها و تمایزهایی که فرد آن ها را مربوط به خود می داند و در تعریف خود از آنها بهره می جوید. هنگامی که همین سلسله مراتب طی شود و بترتیب به مقیاسهای کلانتر برسیم بازهم همین تعاریف مصداق دارند. از فرد به خانه، از خانه به مجموعه ای از خانه ها بنام محله، از محله به منطقه، از منطقه به شهر و از شهر به کشور.

 

درنتیجه در می یابیم که در شناخت و بازیابی این ویژگی ها یک طرف مساله وجود خارجی موضوع و یک طرف برداشت و انعکاس ذهنی آن است. وقتی بحث از هویت مکان می نماییم در حقیقت از مفهومی عینی و ذهنی صحبت می کنیم که از یک نشانه صرفا قراردادی فراتر رفته و به موضوعی اجتماعی و مرتبط با بسیاری مسائل ازجمله فرهنگی، اجتماعی و انسانی تبدیل می شود.

 

هويت شهری

وقتی از هويت شهر صحبت می کنيم به چيزی رجوع می کنيم که در پس ظاهر و در بطن شهر نهفته است و ممکن است هيچ ربطی به شکل و ظاهر شهر نداشته باشد. در واقع زيبايي و زشتی شهر دليل با هويت بودن شهر نيست. مهم اين است که داخل شهر چه می گذرد. چه هنجارها و رفتارهايی در شهر به وقوع می پيوندد که به شهر هويت می دهد. (ابراهيم پور) شهرها و فضاهاي شهري گذشته ما از استقلال، شخصيت و هويت ويژه خود برخوردار بوده اند؛ تعابیری كه نهايتا منجر به تعريف مفاهيم بزرگتري چون تعلق خاطر و حس شهروندي گشته اند؛ درحاليكه آنچه از اغلب شهرهاي كنوني ما در ذهن عموم شكل مي گيرد جز مجموعه اي از ساختمانهاي بلند، خيابانها، ادارات و پارك ها نيست.

[Mohammad Aref 120452]

مؤلفه های هويتی شهر

آنچه اثری را در ذهن عموم با هويت يا بی هويت جلوه می دهد، تعلق يا عدم تعلق آن به هويتی جمعی و پايدار است. در اين نگاه اثر باهويت اثری است که وجود آن در راستای هويت جمعی باشد، همچون يک بنای تاريخی در يک بافت تاريخی؛ و اثر بی هويت اثری است که هويت آن در تعارض باهويت جمعی باشد. مانند يک بنای مدرن در يک بافت تاريخی. يک اثر معماری می تواند تبلور يک هويت جمعی (مذهبی، سرزمينی، نژادی،...) باشد و يا صرفاَ به بيان شخصيت و هويت طراح و سازنده خود، مستقل از هنجارهای جمعی بپردازد. (دکترحجت،1384)

 

1) عناصر کالبدی يا سيمای شهری:

عناصر کالبدی ‌يا سيمای شهر، مجموعه مؤلفه های طبيعی و مصنوعی را دربرمی‌گيرند:

 

الف) مؤلفه های طبيعی هويت شهر:

- مشخصات جغرافيايي (شامل طول و عرض جغرافيايي آن شهر و شاخص‌های وابسته)

- مشخصات اقليمی ( ميزان بارش، دما، رطوبت، باد و...)

- مشخصات ساختار طبيعی ( چشمه‌ها، رودها، تپه‌ها، پوشش گياهی و جانوری و...)

- ويژگی‌های زمين شناختی (توپوگرافی، هيدروگرافی و...)

- جاذبه‌ها و ادراکات بصری طبيعی

 

ب) مؤلفه های مصنوع هويت شهر

1- چهره شهر: شامل ديد کلی (ديد پرنده از شهر که وضعيت شهر را به لحاظ منظر عمومی از گذشته تا شرايط فعلی نشان می دهد.)

2- عناصر خطی- ساختاری شاخص: شامل خيابان های اصلی ساخت شهر

3- عناصر کانونی و نقطه‌ای شهری، شامل ميادين، دروازه ها، پارک‌ها و نظير اين‌ها.

4- تک بناهای شاخص شهری

5-‌ توده‌ها و حوزه‌ها، شامل: محلات قديمی، فضاهای شاخص شهری، مجموعه ساختمان ها و ...

رنگ آبی یادآور اماکن مذهبی

 

رنگ فیروزه ای یادآور اماکن مذهبی

 

2- عناصر کارکردی يا محتوای شهری:

الف) عناصر اجتماعی (سياسی و فرهنگی) شهر

اين عناصر که غالباً با عنوان جغرافيای انسانی شناخته می‌شوند شامل جمعيت (کمی و کيفی) و فرهنگ شهر يا شهروندان (نژاد، زبان، هنر، پوشش و...) می‌گردند؛ بنابراين در اين بعد انسان بعنوان محوريت اصلی تلقی می شود

 

ب) عناصر اقتصادی شهر

حال‌، به توضیح برخی از عوامل ذکر شده در بالا می پردازیم: به نقل از دکتر حسین سلطان زاده: "پدیده های محیطی خصوصیات کارکردی و جنبه های زیبایی شناسانه از عوامل شکل یابی فضاهای معماری هستند. فرهنگ از عوامل مهم در چگونگی شکل‌گیری فضاهای معماری بشمار می‌آید. اما نقش آن در انواع فضاها یکسان نیست. فرهنگ را در تعریف کلی می‌توان مجموعه ای از اعتقادات، باورها، سنت‌ها و الگوهای رفتاری و نیز مجموعه ای از دانش و اطلاعات و ادبیات مکتوب و شفاهی یک جامعه تلقی کرد و بدین ترتیب فرهنگ همواره به صورت مستقیم و غیر مستقیم در فضاهای معماری ‌و شهری ما اثر دارد. بازتاب فرهنگ بصورت گوناگون ازجمله در شکل عناصر، نقش‌ها و تزئینات، ترکیبات حجمی و ... نمود می‌یابد". از آنجا که مجموعه‌ای از نمادها و نشانه‌ها، نشان دهنده هویت هستند بنابراین هویت یک فضای معماری در مجموع نشان دهنده فرهنگ آن سرزمین یا منطقه است. فرهنگ و عوامل انسانی در نشانه ها و نمودهایی ظهور می یابند که بعنوان نمادهای هویت شهری مطرح می شوند.

در مقیاس کلان اقلیم یک شهر هم از عوامل اصلی شکل بخشیدن به چهره یک شهر یا روستا یا هر مجموعه ای است. اینکه چهره های شهرهای مرکزی یا جنوبی ایران با شهرهای کناره دریای خزر بکلی متفاوت است ناشی از اقلیم می باشد و درحقیقت همان دلیل اولیه چگونه شکل گرفتن یک شهر است. هویت یک شهر در بستر اقلیم موجود شکل می گیرد و خود را با آن منطبق می سازد. به بیانی دیگر، اقلیم بارزترین و پررنگ ترین تفاوت میان شهرها را در ذهن ایجاد می کند که می توان گفت تا حدود بسیار زیادی ماندگار است. اسلوب معابر، میادین، بافت و معماری خانه ها، مصالح و رنگ بناها ، گیاهان، دید و منظر، خط آسمان و تمام مسائل مربوط به یک شهر از قلیم تاثیرمی پذیرند. حتی می توان گفت فرهنگ نیز تا حدودی از اقلیم تاثیر می پذیرد. انسان زندگی خود را با اقلیم منطبق می سازد و نوع و شیوه تطابق با آن را می یابد، باورها و تفکراتش ناشی از این شیوه زندگی است و هرگز نمی توان تاثیر اقلیم را نادیده انگاشت. تمام نمادهای شهری که باعث هویت بخشیدن و تمایز یک شهر می شوند از این عامل مهم تاثیرمی پذیرند.

از جمله عوامل دیگری که نقش در ایجاد هویت دارد می‌توان به رنگ اشاره کرد. رنگ یکی از خصوصیاتی است که در کنار ابعاد، جنسیت و بافت هر شیء حجم یا فضای آن را به ما می‌شناساند. یقینا شهرهایی مانند کاشان و یزد و امثال آن که در دل کویر و خاک سربرآورده‌اند در پی ذکر نامشان یک از غالب‌ترین چیزهایی که به ذهن می رسد رنگ طبیعی و یکدست خاکش است. ساختمان های قدیمی آن، حاصل مصالح و خاک کویری است. رنگ های تیره و غالب شهرهای امروزی ما متفاوت از شهرهایی با رنگ‌های روشن، و مفرح گذشته است که حتی می تواند خصوصیات و تمایلات روانی و عاطفی غالب شهروندان یک شهر را نشان دهد. رنگ‌ها در محیط زندگی انسانی بازتاب لایه های عمیقی از درون افراد هستند. رنگ‌های متفاوت می توانند یادآور معانی و وقایع خاص باشند. برای مثال رنگ‌های آبی و فیروزه‌ای هویت بناهای مذهبی و مساجد را تداعی می بخشند و رنگ‌های تند یادآور فضاهای کودکانه.

 

استفاده از رنگ های شاد در طراحی برای محیط کودکانه

 

یکی از وزنه‌های تاثیر گذار در هویت شهری، بافت و بناهای با ارزش تاریخی و مذهبی یا بناهای یادمان هستند. برای مثال با ذکر نام شهر شیراز، فرد در اولین لحظه به یاد چند بنا و اثر می افتد: شیراز← حافظ شیرازی← تصاویر مقبره یادمان حافظ ،و یاد آوری همین آثار و ابنیه فرد را به یاد شهر شیراز می‌اندازد. پس مي‌توان گفت که شیراز در ذهن غالب افراد با این نماد‌ها و بناها پیوند خورده است.

ازجمله موارد دیگری که در هویت شهری معنی پیدا می کند، طراحی میادین، تقاطع‌ها و سازه‌های خاص هستند بنحوی که همان خاطره را که باید در ذهن عابر حک و تداعی کنند. بدنه‌های این فضاها در انسجام و شکل دهی این هویت و اثربخشی فضا بسیار مهم است. شهر زیبا شهری است که در آن بین 3 عنصر انسان، طبیعت و کالبد شهر تعادل و تعامل منطقی موجود باشد. فضای شهری که همان بستر هویت یک شهر است درحقیقت فضای خالی بجا مانده از بین ساختمان‌ها، یعنی آنچه که امروزه توصیف می‌شود نیست بلکه جزیی از طراحی شهری برای تکمیل هویت شهر هستند.

 

آرامگاه حافظ شیرازی

 

مسجد کبود تبریز گنبد سلطانیه زنجان

 

گنبد سلطانیه زنجان

 

عامل دیگری که می‌توان از آن به عنوان سازه هویت شهری نام برد نور مي‌باشد. نور در فضاهای شهری نمادی بسیار مهم و پنهان است که در بوجود آوردن خصوصیت ویژه برای هر فضا تاثیر بسزایی دارد. تاریکی زیرگذر یا ساباط شهر‌های قدیمی و بافت مرکزی آن حس بودن در مکانی خاص را القا می‌کند. روشنایی خاص نورگیر‌های سقفی با سلسله مراتب در بازار های قدیمی نیز جلوه‌ای خاص به این مکان‌ها می‌بخشند.

 

ساباط

 

مقایسه چهره یک شهر اروپایی پرباران مثل لندن با یک شهر ایرانی از این لحاظ متفاوت می نماید. زیرا حتی نماها و ترکیبات در شهرهای اروپایی بدلیل نور کمتر، برای بوجود آوردن کنتراست های قوی تر، برجسته تر است. در عوض نماهای ساده و کم طمطراق تر در شهر های مرکزی ایران بدلیل داشتن نور کافی، جلوه ای خاص و مقبول ایجاد میکند. با نگاهی به معماری ایرانی میتوان گفت نور در هویت بخشی یک فضای شهری در معماری سنتی ایرانی کاربرد درست و بجایی داشته است.

 

ساباط

 

درحقیقت تاثیر نور در فضایی معماری بشرط استفاده معقول بسیار اساسی و موثر می باشد. ازآن جمله می توان شیار نوری بشکل صلیب را در کلیسای مشهور تادائو آندو مثال زد که خاطره ای فراموش نشدنی در ذهن بیننده بجای می گذارد.

مبلمان های شهری، استفاده از عناصر انتزاعی یا مفهومی بشرط انتخاب درست و همگونی و هماهنگی با زمینه و محیط و موضوع می تواند باعث وحدت موضوع و تشکیل بازنمود ذهنی مشترک در افراد شوند.

 

شیار نوری بشکل صلیب در کلیسای تادائو آندو

[Mohammad Aref 120452]

نتیجه

آنچه مدرنیسم به ارمغان آورد یکسان سازی بناها و ارایه اصولی یکسان برای استفاده در شرایط و موضوعات مختلف بود. 5 اصل لوکوربوزیه (نمای آزاد، پلان آزاد، پنجره های سرتاسری، فضای پیلوتی ، (RoofGarden ) اگرچه برای بناها بود اما چهره شهرها را دگرگون ساخت. پیشرفت تکنولوژی و تولید انبوه و تمایل به ساخت آسان، سریع، کم هزینه و بسیاری عوامل دیگر که از خصوصیات دوران معاصر است، جوامع را بسوی یکسان سازی و پیش ساختگی سوق داد. تمام این شرایط کمابیش با تغییراتی در تمام شهرهای دنیا ازجمله ایران کنونی ما نیز استفاده شد. بحث اصلی در هویت یک شهر وجود عناصر و جزئیات متفاوت شهر است که موجب حک شدن آن در ذهن می شود. با متفاوت شدن روند پیشرفت و توسعه شهرها و تغییر الگوهای فضای شهری‌، نمادهایی که موجب هویت بخشیدن به فضا می شوند بسرعت رو به کم شدن و زوال هستند. حتی اقلیم نیز تحت تاثیر تکنولوژی قرار گرفته است طوریکه می توان با کمک علم روز هر فضایی را در هر اقلیمی بوجود آورد.

حال با در نظر گرفتن مطالب مذکور، آیا بازهم می‌توان تفاوتی بین سیمای شهرها قائل شد‌؟ شاید جواب این سوال را فقط در میزان توانایی و علاقه جوامع به حفظ و ادغام نماد‌های خاص آن شهر در دستاوردهای نوین جوامع و استفاده از علم روز پیدا کرد.

 

برج رادیو تلویزیون باکو برج تورنتو کانادا برج رادیو تلویزیون باکو

 

 

منابع:

- بهزادفر، مصطفی؛ "هويت شهر، نگاهی به هويت شهر تهران"، نشر شهر، چاپ دوم، 1387.

- جهانشاه ، پاکزاد ،راهنمای طراحی شهری در ایران، 1384

- لينچ ، كوين، سيماي شهر، انتشارات دانشگاه تهران، 1372

- غفار، پارسا؛ کارشناس ارشد جامعه شناسی، تهران مرکز، "باز آفرينی هويت شهری در محلات شهری در محلات" روزنامه اعتماد ملی، 8 /10 /88.

- غفوری ، محبوبه ، مقاله " نسبت هویت با سیمای شهر"

- موسوی، مهناز‌: زرگر دقیق، هانیه : رویگری، نگار‌:‌ "‌بازآفرینی مفهوم هویت شهری"، ماهنامه راه و ساختمان، ماهنامه عمران، معماري، شهرسازي سال هشتم

http://www.archnoise.com

http://www.civilica.com

http://www.eshiraz.ir/news/shahrsazi

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام

[Neutron 60966]

در واقع زيبايي و زشتی شهر دليل با هويت بودن شهر نيست.

متاسفانه در این مقاله از واژه ی بی هویتی استفاده شده است که اعتبار مقاله را پائین می آورد