آسیب شناسی بناهای سنتی

[ooraman 22,216]

عوامل متعددی وجود دارند که به بناهای سنتی خسارت جدی وارد میکنند.اعم از عوامل انسانی وطبیعی....

با توجه به تنوع عوامل آسیب رسان لازم است شخص مرمت گر قبل از هر اقدام مرمتی ابتدا عوامل آسیب را به درستی شناسایی کرده سپس راه صحیح مرمت را پیدا کند.

[ooraman 22,216]

عوامل آسبی رسان و مخرب:

 

عوامل اجتماعی و سوانح

عوامل طبیعی

تخریب های ایجاد شده توسط مردم جامعه و حکام وقت

تخریب های ایجاد شده ناشی از شیوه های خاص زندگی ماشینی

زیر گروه های دیگر شامل:

 

لرزش ها و طنین ها

بارهای اضافی و زائدی که بر بنا وارد میشود

نوسانات دمایی

عامل مخرب باد

یخ زدگی

فساد و تخریب بیولوژیکی که خود شامل عوامل مختلف است:

خزه ها -لیکن ها و گیاهان سطحی

[ooraman 22,216]

عوامل اجتماعی و سوانح:

 

منظور از عوامل اجتماعی رویداد هایی مثل مهاجرت و جنگ میباشد که میتواند بر ساختمان ها و عمر آنها تاثیر گذار باشد .در این زمینه متخصصان امروزه واژه وندالیسم را نیز به کار میبرند.وندالیسم نیز جزء عوامل اجتماعی است که میتوند بر بنا ها خسارت وارد کند.این اصطلاح به طور خلاصه به رفتار های روانی ای گفته میشود که منجر به تخریب اموال عمومی و تاریخی میشود.رفتارهایی چون نوشتن یادگاری ،شکستن درختان و ...البته باید توجه داشت که منشاء وندالیسم فقط مشکلات شخصیتی نیست بلکه ضعف فرهنگی و تربیتی و همچنین اطلاع رسانی ناکافی نیز در این زمینه بسیار تاثیر گذار است.

 

 

 

عوامل طبیعی:

 

عواملی مثل سیل و طوفان و زلزله و عوامل بیولوژیک و برف و باران و ....و هر نوع عامل طبیعی.

[ooraman 22,216]

تخریب های ایجاد شده توسط مردم جامعه و حکام وقت:

 

مثل حفاری ها ی غیر مجاز جهت گنج یابی،تخریب بناهای سنتی جهت مجتمع های مسکونی یا احداث خیابان ها و میادین،ایجاد سد در نزدیکی مجموعه های تاریخی،تخریب به علت عقاید مذهبی حکام وقت مثل تخریب مجسمه های بودا در بامیان توسط طالبان!

 

 

تخریب های ایجاد شده ناشی از شیوه های خاص زندگی ماشینی:

 

مثل احداث فاضلاب های شهری و کانال کشی ها و احداث ریل قطار و احداث متر و از این قبیل

[ooraman 22,216]

هرکدام از عواملی که ذکر شد دارای زیر گروه هایی هستند که هرکدام ازین زیر گروه ها به تنهایی میتوانند خود عاملی جدی برای تخریب باشند:

 

لرزش ها و طنین ها:

 

لرزش هایی که در مواد و مصالح ایجاد میشود (به هر دلیلی)میتواند مخرب باشد چون بنا به نوسان درآمده و تعدل نیروهای داخلی و خارجی بهم میریزد . در این قبیل موارد پدیده ای به نام تشدید رخ میدهد که این پدیده به برخی از بناها آسیب کلی وارد کرده است.

 

 

بارهای اضافی و زائدی که بر بنا وارد میشود:

 

امروزه این روند کاملا بدیهی است که بناهای سنتی پس از مرمت و استحکام بخشی در معرض دید عموم قرار بگیرد و همه بتوانند از آن بازدید کنند اما در این بین باید به این مطلب هم توجه داشته باشیم که سازه این ساختمان ها ظرفیت محدودی دارد و به طور مثال سازه نمیتواند در آن واحئ وزن 60 بازدید کننده را تحمل کرده به زمین منتقل کند .طبیعی است که در این حالت با گذشت زمان خسارات زیادی به بنا وارد میشود.در این زمینه میتوان به کاخ عالی قاپو اشاره کرد.

[ooraman 22,216]

نوسانات دمایی:

همانطور که میدانیم در اثر گرما مواد و مصالح دچار افزایش حجم میشوند و بعد از قطع شدن عامل گرما زا به حالت اولیه برمیگردند.سرمان یز اثری عکس گرما دارد.حال اگر جسمی را که در اثر گرما منبسط شده به یکباره سرد کنمی ،جسم به سرعت تغیییر حجم میدهد و کوچک میشود که این امر منجر به بروز ترک هایی در جسم میشود.پدیده فوق در نواحی که دارای آب وهوای خشک هستند به صورت حادتری مطرح است چون بین شب و روز اختلاف دما بسیار است(چون هوا رطوبت ندارد تا در طول روز گرما را در خود ذخیره کندو شب به محیط پس دهد)به همین دلیل در بناهای سنتی این نواحی وجود ترک های متعدد امریعادی است.همچنین اگر در بناها تنوع در مصالح مصرفی وجود داشته باشد چون ضریب انبساط مصالح با هم فرق میکند لذا تاثیر نوسانات دمایی در این حالت نیز مخرب تر خواهد بود .امروزه با تعبیه درز انبساط در فواصل استاندارد و تعیین شده تاثیر نوسانات دمایی را تا حدودی خنثی کرده اند.

شاید بروز ترک های ناشی از نوسانات دمایی را بتوان به نوعی کنترل کردو با آنها کنار آمد اما مسئله اینجاست که در علم مرمت اثبات شده که وقتی عامل مخربی در بنا نفوذ میکند عوامل مخرب دیگر هم با آن همسو و هماهنگ میشوند و بدین ترتیب تخریب بنا شدت میابد.

در مورد ترک ها هم باید گفت که وقتی ترکی ایجاد میشود رطوبت در آ« نفوذ کرده با رشد جلبک ها،قارچ ها،کپک ها و همچنین یخ زدگی و افزایش حجم آب روند آسیب دیدگی تسریع میشود.

[ooraman 22,216]

باد:

 

قبل از توضیح این عامل باید به این نکته توجه داشت که سه عامل طبیعی همواره سعی میکنند سطح زمین را تخریب و هموار کنند و به عنوان مهم ترین عوامل مخرب مطرح هستند.

این سه عامل عبارتند از:

باد،سیل،زلزه.

این سه عامل به شدت تمایل دارند که ارتفاعات را از بین ببرند و سطح زمین را صاف کنند.اگر به بناهای تاریخی موجود در کشور های مختلف توجه کنیم روشن میشود که تعداد بسیار زیادی ازین بناها تحت تاثیر این سه عامل از بین رفته اند و امروزه فقط اسم انها در کتب تاریخی موجود است.

عامل باد به علت نیروی زیادی که وارد میکند (و به تبع آن ممان یا گشتاور زیاد ایجاد میشود)به راحتی میتواند تنش های داخلی وخارجی را برهم بزند و خرابی به بار آورد.هرچقدر ساختمان مد نظر مرتفع تر باشد تاثیر مخرب باد بیشتر خواهد بود و لازم است تدابیر لازمه اندیشیده شود .همچنین با وزش باد ،رطوبت نفوذ کرده در ترک ها و ...تبخیر شده و نتیجتا نمک های نفوذ کرده متبلور شده باعث ایجاد ترک های جدید و همچنین عمیق تر شدن ترک های قدیمی میشود.

[ooraman 22,216]

یخ زدگی:

 

آب(رطوبت)به طرق مختلفی بر بناها اثز گذاشته و به آنها آسیب میرساند از جمله فراهم کردن شرایط مساعد برای رشد قارچ ها،کپک ها و حشرات موذی و...یا سست وضعیف کردن مصالح مصرفی یا شستن مصالحی که در برابر آب حساسیت دارند اما آب خاصیتی دارد که به وسیله آن سخت ترین سنگ ها آسیب میبینند و دچار ترک خوردگی میشوند.این ویژگی از این قرار است که وقتی آب یخ بزند دچار افزایش حجم میشود و بعد از نفوذ در ترک ها به دلیل همین افزایش حجم باعث باز تر شدن ترک ها شده خرابی بیشتری به بار می اورد.به طور کلی بین عوامل مختلف آسیب رسان ،جلوگیری از نفوذ آب به ساختمان همواره مورد توجه و دارای اهمیت بوده است.اگر به بناهای آسیب دیده تاریخی دقت کنیم متوجه میشویم که بخش زیادی از آسیب ها مربوط به عامل رطوبت میباشد.اساسا بنایی که آب بتواند به آن نفوذ کند نه تنها نا امن و ناسالم است بلکه محکوم به مرگ است.

در ساختمان از قسمت هیی چون درزهای در و پنجره،ترک ها،خرابی های بام،چکه کردن لوله ها و شیر هاو...رطوبت میتواند وارد ساختمان شود.آب به دلیل خواص منحصر به فردی که دارد به راحتی میتواند در ساختمان نفوذ کرده و به دلیل خاصیت مئینگی در بنا بالا برود.لذا لازم است هم در بناهای جدید و هم در بناهای سنتی این عامل مخرب را از ساختمان دور کنیم.

 

برای این منظور روش هایی وجود دارد که به بررسی آنها در قسمت های دیگر میپردازیم(زه کشی و کانال کشی ،گربه رو های سنتی و...)

 

 

**

از دیگر جنبه های مخرب آب که بیشتر در محیط های آلوده و صنعتی مطرح است این میباشد که شرایط را برای انجام برخی فعل و انفعالات شیمیایی آسیب رسان مساعد میکند.به طور مثال آلودگی های موجود در هوا معمولا به شکلCo2میباشد که حاصل احتراق سوخت ها در اتومبیل ها و ...میباشد.وقتی رطوبت نسبی هوا بالا میرود آب باران با Co2ترکیب شده و تبدیل به اسید کربنیک میشود که اسیدی بسیار خورنده برای بسیاری از مواد و مصالح است.

H2O+CO2= H2Co3

 

حتی سنگ های بسیار سخت مثل مرمر هم از این آسیب در امان نیستند.از دیگر اسید هایی که به علت آلودگی هوا تشکیل میشود اسید سولفوریک است که این اسید نیز بسیار قوی است .

 

H2O +SO2 +1/2 O2=H2SO4

[ooraman 22,216]

فساد و تخریب بیولوژیکی:

 

تمام عواملی مثل باکتری ها ،کپک ها ،خزه ها و...برای رشد و گسترش خود به آب نیازمندند.این عوامل هر کدام به نوعی میتواند بر ساختمان آسیب وارد کند.به طور مثال تحقیقات انجام شده نشان داده که برخی از باکتری ها این توانایی را دارند که سولفورها را به اسید سولفوریک تبدیل کنند که بسیار اسید مخربی است.

[ooraman 22,216]

فساد و تخریب بیولوژیکی:(خزه ها)

خزه ها هم در سطوح بیرونی مشاهده میشوند هم در محیط های داخلی .رشد و کسترش آنها میتواند بسیار خطرناک باشد .تجربه نشان داده که خزه ها عمدتا در زیر زمین ها رشد میکنند.در فضاهایی که با نور مصنوعی نورپردازی میشوند مواد ارگانیکی در اثر تنفس بازدید کنندگان حاصل میشود.

[ooraman 22,216]

فساد وتخریب بیولوژیکی:(لیکن ها)

 

این موجودات نیز در فضاهای مرطوب میتوانند وجود داشته باشند و اثر تخریبی آنها به صورت تدریجی میباشد.برخی لیکن ها میتوانند به راحتی به داخل مصالح نفوذ کنندو با تولید اسید های ارگانیک به آنها آسیب وارد کنند(مثل اسید اوزالیک).لازم به ذکر است که رشد لیکن ها در مصالح معمول است و نمیتوان آنها را به راحتی پاک کرد.پس اقدامات پیشگیرانه بسیار موثر تر است.

[ooraman 22,216]

فساد وتخریب بیولوژیکی:(گیاهان سطحی)

 

رشد گیاهان و بوته ها نیز بر روی جداره های مختلف بناهای تاریخی بسیار معمول است حتی در بالای برخی از گنبد ها درختچه هایی سبز شده که خسارت شدیدی را بر بناها وارد کرده است.البته پدیده های این چنینی امروزه بیشتر در بناهای دور افتاده اتفاق میفتد ولی با این وجود انجام امور حفاظتی لازم است.