ارگ بم، شاهكار هنر معماري

[Mahnaz.D 61,915]

ارگ بم، شاهكار هنر معماري

 

استان كرمان از استان‌هاي قديمي و تاريخي اين مرز و بوم است كه از حيث داشتن جاذبه‌هاي طبيعي و آثار تاريخي كم‌نظير، جايگاه ويژه‌اي دارد. ارگ معروف بم، برجسته‌ترين ميراث فرهنگي اين استان، در شمال شرقي شهر بم واقع شده است.

 

در شهر كهنه بم، بهتر از هر جاي ديگر مي‌توان ايده‌هاي بارزي از يك شهرك سنتي ايراني يافت كه نشان‌دهنده بخش عمده‌اي از تحولات موجود در زمينه فنون ساخت و سير تكوين و تكامل معماري اصيل ايراني است و از اين نظر منحصر به فرد مي‌نماياند. اين راوي فرسوده از گذر دوران، بازگوكننده داستان تاريخ تمدن مردمان سده‌هاي دور و دراز است؛ مردماني كه با بهره‌گيري از عنصر خشت كه قرون متمادي با آن قرين بودند، الگويي بي‌بديل را خلق و شگفت‌انگيزترين قلاع باستاني را به اندازه يك شهر كوچك شكل بخشيدند. اين اثر گرانبها و مايه فخر ايران زمين، به واسطه قرار گرفتن در مسير جاده بين‌المللي ابريشم، يكي از راه‌هاي مهم تجارت شرق و غرب محسوب مي‌شود و به همين سبب در گذر اعصار اهميت ويژه‌اي پيدا كرده است.

تا چندي پيش اطلاع دقيقي درباره هسته اوليه سكونت در آن در دست نبود و راجع به آن حكايات تاريخي گهگاه منتج به افسانه هم مي‌شدند و به مدد متون كهن، پيشينه استقرار در آن به 2 هزار سال پيش برمي‌گشت، اما با تكيه بر بررسي‌هاي مقدماتي اخير هيات باستان‌شناسي پايگاه ارگ بم در اين حوزه فرهنگي، استقرارهاي اوليه آن به دوران باستان و حداقل برابر با هزاره چهارم پيش از ميلاد مي‌رسد كه شاهد عيني اين مساله تپه‌هاي باستاني متعدد در فاصله‌هاي نه‌چندان دور از ارگ هستند كه در تعاملات فرهنگي با يكديگر يكي از ديرينه‌ترين مراكز شهرنشين در ايران را شكل دادند و به اين ترتيب محققان توانستند تاريخ مدون‌تري را درخصوص اين شهر ارائه دهند. مستند زنده معماري ايران با وسعت 20 هكتاري بر فراز تپه‌اي طبيعي و مرتفع به طول 61 متر به صورت قلعه‌اي قد برافراشته و مصالح عمده آن مشتمل است بر خشت خام و گل كه البته به ندرت در برخي قسمت‌ها از سنگ، آجر و تنه درخت نخل نيز سود جسته است.

در حال حاضر بافت‌هاي شناسايي شده در اين محوطه باستاني عبارتند از: خندقي گرداگرد شهر، حصارها، دروازه‌ها، برج‌هاي نگهباني متعدد، بازار، مساجد، تكيه، مدرسه، زورخانه، كاروانسرا، آب انبار، حمام‌هاي عمومي و خصوصي، نانوايي، كارگاه روغن‌گيري، سابات جهودها، اصطبل، سربازخانه، آسياب بادي، عمارت چهارفصل و حدود چندصد باب منزل مسكوني كه هر يك در جاي خود نهانگاه اطلاعات باارزشي هستند، اما در فرصت اندك ما، مجالي براي معرفي آنها نيست.

اگرچه مجموعه ارگ قديم در سال 1345 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده و مسوولان هيچ گاه از حفاظت و احياي آن غافل نبوده‌اند، با اين همه خشت‌هاي طلايي در رويارويي با لرزش‌هاي بي‌رحمانه زمين در پي زلزله معروف زمستان 82 توان نياورند و بخش اعظم ارگ به تلي از خاك مبدل و شهر تخريب شد.

پس از آن واقعه دهشتناك، تلاش‌هاي مكرر و مصرانه مسوولان و هواداران ميراث فرهنگي به ثمر نشست و منجر به ثبت بم و منظر فرهنگي آن به عنوان هفتمين اثر فاخر كشورمان در فهرست ميراث جهاني شد و از آنجايي كه بم ومنظر فرهنگي آن كماكان در فهرست ميراث جهاني در خطر قرار دارند، لذا به سبب خارج كردن اين مجموعه از اين فهرست، پرونده‌اي تهيه و به يونسكو ارسال شد و شرح اقداماتي كه قرار بوده در اين راستا به انجام برسند تا بم و منظر آن از فهرست جهاني در خطر خارج شوند، در اين پرونده مورد اشاره قرار گرفته‌اند.

افشين ابراهيمي مدير پايگاه ميراث جهاني ارگ بم در گفتگويي علي‌رغم اين كه از وقوع زلزله به‌عنوان ضربه‌اي مهلك بر پيكره شهر، مردم و ميراث فرهنگي ياد مي‌كند، از جهاتي آن را عامل مهمي براي معطوف شدن بيشتر اذهان عمومي به ارگ و ثبت جهاني آن در فهرست ميراث جهاني دانسته كه در پي آن سبب آشكار شدن وجهه‌هاي مستتر بسياري در آن شد و اطلاعات با‌‌ارزشي را در اختيار متخصصان نهاد به طوري كه فصل نويني را در مطالعات باستان‌شناسي ايران رقم زد.

اين مسوول علاوه بر اين كه از حضور هيات‌هاي بين‌المللي همچون ايتاليايي و آلماني خبر مي‌دهد كه به همراه تيم‌هاي ايراني به بازسازي و مرمت قسمت‌هايي از ارگ مشغولند، تلاش براي گسيل كردن مرمتگران فرانسوي و باستان‌شناسان ايتاليايي در سال‌هاي آينده در محوطه را در برنامه كار پايگاه معرفي مي‌كند كه بخش‌هايي از رايزني‌ها نيز تاكنون به انجام رسيده، وليكن نتيجه قطعي، مستلزم تلاش‌هاي بيشتري از سوي مسوولان پايگاه اين ميراث جهاني خواهد بود.

ابراهيمي با رضايت از سرعت در روند بر افراشتن خشت‌هاي اين شهر خشتي، با اشاره به پايان يافتن مراحل آواربرداري بخش عامه‌نشين ارگ، از آغاز آواربرداري بخش حاكم‌نشين سخن مي‌گويد كه در پس همه اين كاركردها، در مسيري قرار گرفته‌اند كه با رعايت ضوابط حفاظتي و مرمتي و با توجه به منشور‌هاي بين‌المللي با تمام انرژي به سمت نمايان ساختن چهره ارگ پيش از زلزله پيش خواهند رفت.

مهديس نجف زاده / جام‌جم