ایران شناسی و معماری ( مسجد شیخ لطف الله)

[alireza&sepide 5478]

از میان معماری پس از اسلام درخشان ترین اثری را که می توان برشمرد مسجد شیخ لطف الله در اصفهان است که به قول یکی از مستشرقان اثری است که نمی توان پنداشت ساخته دست بشر است . نازنين فتاحيان

مسجدى در اصفهان در ميان هزاران مسجد لاجوردى اين شهر، رو به آفتاب نشسته و تماشاگر گذر تاريخ است كه به تعبير باستان شناسان خارجى به سختى مى توان ساخت اين بنا را محصول دست بشر دانست.

در ضلع شرقى ميدان نقش جهان اصفهان مقابل عمارت عالى قاپو مسجدى قرار دارد كه در قرن ۱۱ هجرى به فرمان شاه عباس اول در مدت ۱۸ سال بنا شد. او اين عمارت را به افتخار پدر زن خود شيخ لطف الله روى خرابه هايى كه از بقاياى مسجد قديمى به جا مانده بود ساخت تا براى تدريس و نمازگزارى او مورد استفاده قرار گيرد. از آن پس اين شاهكار معمارى اسلامى ايران به نام مسجد شيخ لطف الله شهرت يافت.

كاشى كارى هفت رنگ و معرق و بازى نور در معمارى اين مسجد از جمله ويژگى هاى منحصربه فرد است. در اطراف گنبد به فواصل منظم روزنه هايى در قطر گنبد قرار دارد كه به وسيله پنجره هاى گچبرى از داخل و خارج مسدود مى شود، مجموع نورهايى كه از اين پنجره ها به داخل مى تابد زيبايى دو چندان به تزئينات كلى بنا بخشيده است. معمارى اين مسجد به گونه اى است كه در هنگام طلوع خورشيد، نور روى سوره الشمس نوشته شده روى گنبد اين مسجد مى افتد و هنگام غروب نور روى بخش غربى كه سوره الليل حك شده مى افتد و آيه هاى سوره الليل روشن مى شود.

[alireza&sepide 5478]

در دو طرف مسجد سكوهاى بزرگ مرمرين با عظمتى قرار دارد و در جلو آن حوض زيبايى وجود داشته كه هميشه لبريز از آب بوده است. اين حوض در اواخر دوره قاجاريه خراب شد. باستان شناسان يك راه زيرزمينى كه از مسجد شيخ لطف الله به عمارت عالى قاپو كشيده شده بود كشف كردند ولى هنوز دليل ساخت آن مشخص نشده است. ديوارهاى مسجد به خاطر تحمل فشار گنبد قطور ساخته شده اند به طورى كه به يك متر و هفتاد سانتى متر و در قسمت هاى اصلى به بيش از دو متر مى رسند. سطح داخلى گنبد را ستاره هاى بسيار بزرگ و فراوانى به رنگ زرد طلايى با طرح پيچك هاى در هم گره خورده تزئين كرده است. اين مسجد با مساجد ديگر تفاوت هايى دارد. اين بنا يك مكان عمومى نبوده و بيشتر به منظور استفاده خصوصى بهره بردارى شده است. بنابراين داراى صحن و مناره نيست در حالى كه در تمامى مساجد ايران اين دو مشخصه مشاهده مى شود و گنبد آن بر خلاف گنبدهاى ديگر كه از كاشيكارى هايى به رنگ فيروزه اى ساخته شده اند، از زمينه كرمى به رنگ نخودى طراحى شده است كه رگه هاى آبى سير نيز در آن به كار برده شده كه همانا اين طرح آن را متمايز جلوه مى دهد.

از عجيب ترين هنرهاى به كار رفته در اين مسجد كه نشان دهنده ذوق و سليقه معماران ايرانى است، حل مشكل قبله است، پروفسور آرتور اپهام پوپ ايرانشناس معاصر و مشهور آمريكايى در اين زمينه نوشته است: «چون مسجد در ضلع شرقى ميدان واقع است و خواه ناخواه در ورودى مسجد به سمت شرق ميدان خواهد بود، اگر بنا بود مسجد را نيز به همين جهت مى ساختند، كار جهت يابى از لحاظ قبله مختل مى شد. در اينجا با ايجاد يك راهرو كه از ابتداى مدخل مسجد به سمت چپ و سپس به سمت راست مى چرخد، بر اين مشكل فائق آمده اند؛ يعنى اگر چه ساختمان مسجد در مشرق است و از نماى خارجى آن چنين بر مى آيد كه ديوار جبهه آن در جهت شمال به جنوب است ليكن در همين ديوار محراب بنا شده كه به سوى قبله است و وقتى به ارزش اين هنر معمارى پى مى بريم كه در بيرون مسجد هيچ اثرى از كجى و زاويه به چشم نمى خورد اما به مجرد ورود ناچاريم قبول كنيم كه صحن نسبت به نماى خارجى پيچش دارد در صورتى كه گنبد كوتاه مسجد به علت مدور بودن جهت با زاويه مخالفى نشان نمى دهد.»

معمار مسجد شيخ لطف الله، استاد محمدرضا اصفهانى بوده است كه در علم هندسه و نقوش تبحر داشته است. با نگاهى به طراحى كلى بنا، ميزان تبحر او در علم هندسه و معمارى نمايان مى شود. كتيبه هاى بسيار زيباى خط ثلث كه تعدادى از آنها، به دست تواناى عليرضا تبريزى عباسى نوشته شده زيبايى مسجد را صد چندان كرده است.

[alireza&sepide 5478]

يكى از شاهكارهاى بى نظير معمارى را در محراب مسجد مى توان مشاهده كرد. در اين محراب كاشيكارى هاى معرق و مقرنس هاى بسيار ظريفى به چشم مى خورد و همچنين دو لوح داخل محراب وجود دارد كه عبارت «عمل فقير حقير محتاج بر رحمت خدا محمدرضا ابن استاد حسين بناى اصفهان» روى آن حك شده است. كتيبه هاى ديگرى نيز به خط عليرضا عباسى در اطراف محراب ديده مى شود كه روى آنها روايتى از پيامبر اكرم و امام ششم نقل شده است. علاوه بر اين روايات اشعارى نيز روى كتيبه ها نوشته شده كه سراينده آنها شيخ بهايى دانشمند و شاعر دوره صفوى است. معمارى كه در بناهاى اصفهان به كار رفته به دلايل متفاوت از جمله پايتخت بودنش در دوره هاى سلجوقى و صفوى بسيار مورد اهميت واقع شده است و به دليل اينكه مسجد هويت معنوى مسلمانان است معماران براى طراحى مساجد توجه خاصى نشان مى دادند و تمامى ذوق و سليقه خود را به كار مى بردند تا يك اثر جاودانه از خود به جاى بگذارند. مسجد شيخ لطف الله نيز از اين امر مهم مستثنى نيست چنانچه پروفسور پوپ در مورد اين مسجد نوشته است: «كوچكترين نقطه ضعفى در اين بنا ديده نمى شود، اندازه ها بسيار مناسب، نقشه طرح بسيار قوى و زيبا و به طور خلاصه توافقى است بين يك دنيا شور و هيجان و يك سكوت و آرامش باشكوه كه نماينده ذوق سرشار زيباشناسى بوده و منبعى جز ايمان مذهبى و الهام آسمانى نمى تواند داشته باشد.» همچنين به دليل عظمت معمارى و تاريخى اين بناى مذهبى ايران، تمبر مشتركى با نقش اين بنا و اثرى تاريخى از چين منتشر شده است.