مخازن نفتی و گازی مشترک ایران با کشورهای همسایه در حوضه زاگرس

[spow 44,195]

مقدمه:

غنی بودن حوضه زاگرس از ساختارهای حاوی هیدروکربور در منطقه خاورمیانه موجب شده است که تعدادی از مخازن نفتی و گازی این منطقه به طور مشترک در بین کشورها واقع گردد. این مخازن به لحاظ زمین شناسی یکپارچه بوده ولی از لحاظ مالکیت اشتراکی است. رقابت بین کشورهای همسایه موجب شده است که این مخازن مرزی نسبت به مخازن درون کشور در اولویت بهره برداری قرار گیرد. علاوه بر این بزرگترین مخازن گازی و نفتی ایران در مرزهای سیاسی واقع شده اند. لذا شناخت بیشتر از این مخازن موجب بهره برداری بهتری از آنها خواهد شد. در اینجا به بررسی این مخازن می پردازیم.

 

مخازن هیدروکربوری مشترک

کشور ما با کشورهای همسایه یعنی عراق، کویت، عربستان، قطر، امارات و عمان دارای مخازن اشتراکی است. حداقل 15 مخزن در این ارتباط وجود دارند. این در حالی است که امکان مشترک بودن تعدادی دیگر از مخازن در هاله ای از ابهام واقع شده است (شکل 1).

مخازن مشترک خشکی ایران با کشور عراق می باشد. در طول مرز مشترک ایران و عراق 5 مخزن نفتی نفت شهر(سابقاً نفت شاه)، دهلران، پایدار غرب، آزادگان و یادآوران (سابقاً حسینیه-کوشک) وجود دارد. هم اکنون ميادين دهلران، پايدار غرب و نفت شهر در حال توليد بوده و دو ميدان يادآوران و آزادگان نيز در مراحل مختلف توسعه قرار دارند. ادامه میدان نفت شهر در عراق با نام میدان "نفت خانه" معروف است. میادین آزادگان و یادآوران به ترتیب در مجاورت میادین "مجنون" و "سنباد" عراق واقع شده­اند ولی در مورد ارتباط (ساختمانی و پیوستگی مخزنی) این میادین اطلاعی در دسترس نیست.

10 میدان باقی مانده آبی با کشورهای همسایه خلیج فارس مشترک می باشند. میدان گازی آرش تنها میدان مشترک ایران با کشور کویت در آبهای خلیج فارس است. به نظر می رسد که ادامه این میدان در آبهای کویت با میدان "دورا" در ارتباط باشد.

میادین نفتی اسفندیار، فروزان، فرزاد (a) و فرزاد (b) با کشور عربستان مشترک می باشد. میدان نفتی اسفندیار در آبهای عربستان به میدان "لولو" تبدیل می گردد. بخش عربستانی میدان فروزان نیز در این کشور با نام میدان "مرجان" شناخته می شود. میادین فرزاد (a) و(b) گاهی با نامهای میادین فارسی (a) و (b) نیز از آنها یاد می شود. بخش خارجی میدان فرزاد (a) در عربستان با نام میدان "حصبه" شهرت یافته است.

 

تاکنون مخزن مشترکی بین ایران و بحرین در آبهای خلیج فارس کشف و گزارش نشده است.

میدان گازی فوق عظیم پارس جنوبی که در ادامه به میدان شمال تبدیل می­شود با کشور قطر مشترک می باشد. این میدان بزرگترین و مهمترین میادین اشتراکی ایران و دنیا است.

میادین نفتی بلال، رشادت ایران و الخلیج قطر بسیار نزدیک به خط مرزی می­باشد ولی از ادامه ساختار­های این مخازن در کشور مقابل اطلاع معتبری در دسترس نیست.

مخازن سلمان، فرزام، نصرت از مخازن مشترک ایران با امارات متحده عربی است که این میادین در کشور همسایه به ترتیب با نامهای "ابولبخوش"، "فلاح" و "فاتح" شناخته شده­اند. امکان مشترک بودن مخازن دنا، اسفند، مبارک و صالح جنوبی با این کشور نیز وجود دارد.

تنها میدان مشترک ایران و عمان میدان گازی هنگام می باشد.

بزرگترین میدان گازی مشترک دنیا (پارس جنوبی-شمال قطر) در بخش قطری 20 سال زودتر از بخش ایرانی اکتشاف و به بهره برداری رسیده است. همچنین در حال حاضر امارات متحد عربى از ميدان مشترك سلمان و عربستان از ميدان مشترك فروزان بيش از دو برابر ايران برداشت مى کنند. از سوى ديگر، برداشت يك جانبه از ميدان هاى مشترك، افت فشار را در بخش بهره بردارى شده کاهش و در نتيجه، منابع نفت و گاز را به سوى ديگر سوق مى دهد. ضمن اين که اين پديده (مهاجرت) سبب مى شود کشورى که در حال بهره بردارى يك جانبه است، از سهم بيشترى بهره مند شود. جبران انرژى از دست رفته نيز، هزينه هاى مضاعفى را درزمينه اعمال روش­هاى افزايش مجدد توليد از جمله تزريق آب، گاز، فرآورى مصنوعى و ... در پى خواهد داشت. اینها همه اهمیت شناخت، مطالعه و توسعه میادین مرزی را نشان می دهد.

 

شرح مختصری در مورد مخازن مشترک

 

1) میدان نفتی نفت شهر

ميدان نفتی نفت شهر در فاصله ١٠٠ کيلومتر شمال غربی ایلام و ٢٣٠ کيلومتری جنوب غربی کرمانشاه واقع است. این میدان در سال 1923 در تاقدیس نفت شهر کشف گردید. ميدان نفت خانه بخش عراقی میدان نفت شهر، در سال ١٩٢٧ توسط شرکت نفت انگليسی و عراق کشف کرد. پس از پيروزي انقلاب اسلامي به " ميدان نفتي نفت شهر " تغيير نام يافت. تنها ميدان نفتي در حال توليد استان کرمانشاه دارای 692 میلیون بشکه نفت و کلاهک گازی می باشد.

آسماری فوقانی (بخش کلهر) با ضخامت 71 متری در این میدان خواص مخزنی دارد. شیل های گورپی (98 متر) سنگ منشأ و انیدریتهای گچساران سنگ پوش این مخزن می باشد. تخلخل متوسط سنگ مخزن درحدود 13 درصد است. نفت سبک )º (api=42با درصد سولفور 6/0 از این میدان برداشت می شود.

 

2) میدان نفتي دهلران

ميدان دهلران در سال1351 کشف شد. ميزان نفت خام درجاي اوليه اين ميدان 4212 ميليون بشكه است که 635 ميليون آن را ميتوان برداشت کرد. همچنین این میدان دارای کلاهک گازی می باشد. در طول جنگ تحميلي چاههاي اين ميدان به آتش کشيده و توليد از آنها متوقف شد. از ميدان نفتي دهلران تا سال١٣٧٠ حدود ١٢ ميليون بشكه نفت برداشت شده است. سنگ مخزن این میدان سازندهای سروک، پابده و آسماری می باشد. نفت خام دهلران داراي 3/43 درجه api و درصد وزني گوگرد آن 7/2 است.

 

3) میدان نفتی پایدار غربی

این میدان در سال 1359 کشف گردید. سازند های آسماری و گروه بنگستان (بویژه سروک) در این میدان سنگ مخزن می باشند. نفت ميدان پایدار غرب از نوع سنگين است (درجه سبکی نفت در آسماری 9/17 درجه و بنگستان 4/21 درجه است) و فشار طبيعی مخازن به تنهایی پاسخگوی استمرار توليد نفت نيست. از این رو وجود تلمبه های نفت بر سر چاه ها ضروری است. این میدان دارای کلاهک گازی و نفتی با درصد سولفور 5/1 درصد است.

[spow 44,195]

4) ميدان آزادگان (­آزادگان شمالی و جنوبی­)

ميدان عظيم نفتی آزادگان یکی از بزرگترين ميدان نفتی ايران و جهان است که در سال 1376 کشف شده است. در محدوده­اي به وسعت ٢٠ در75 کيلومتر در٨٠ کيلومتري غرب اهواز در منطقه دشت آزادگان واقع است. ميدان نفتي آزادگان به دو بخش شمالي و جنوبي تقسيم مي شود (البته به نظر شرکت گازپروم نفت ميدان آزادگان يک ميدان واحد است). ميدان نفتی آزادگان شمالی در ١٢٠ کيلومتری غرب اهواز، منطقه مرزی بين ايران و عراق واقع شده است. از لایه های نفتی تاقدیس ژئوفیزیکی آزادگان می توان به سازندهای کژدمی، ایلام و فهلیان اشاره کرد. لایه مخزنی ایلام دارای نفت سنگین ) ۫(api=17 است. این ساختمان در حدود 5008 میلیون بشکه نفت دارد.

 

5) ميدان نفتی يادآوران ( يا مخازن حسينيه­/ کوشك سابق)

ميدان يادآوران از ترکيب دو ميدان یا تاقديس حسينيه و کوشک تشکيل شده است. تاقديس حسينيه در ناحيه دزفول شمالی در مجاورت و به موازات خط مرزی و مشترک بين ايران و عراق و چاه حسينيه به فاصله٢١ کيلومتری شمال غربی چاه دارخوين ٢ و حدود ۵/۴٣ کيلومتری شمال غرب چاه خرمشهر١ و حدود ٣٠ کيلومتری جنوب چاه کوشک ١ واقع شده است. تاقديس کوشک در فاصله ۵٣ کيلومتری جنوب غرب ساختمان جفير و ٢٢ کيلومتری جنوب شرق ساختمان آزادگان و٨٠ کيلومتری جنوب غرب اهواز نزديک مرز ايران و عراق قرار دارد. امتداد آن شمال غرب – جنوب شرقی می باشد .

تاقديس يادآوران در سطح زمين فاقد رخنمون بوده و ساختاری است که بوسيله برداشتهای ژئوفيزيکی اکتشاف شده است (تاقدیس ژئوفیزیکی). تاقديس حسينيه در امتداد ساختمانهای دارخوين، خرمشهر و آزادگان دارای روند شمالی – جنوبی می باشد . اين تاقديس بر روی افق های سروک و فهليان با بستگی های افقی به ترتيب 140-۴٨ و ۶۵٢-٨٠ کيلومتر مربع و بستگی قائم 50 و ٩٠ متر با توجه به نقشه­های عمقی ژئوفيزيکی می­باشد و با توجه به نقشه های لرزه نگاری تاقديس کوشک در افق سروک دارای بستگی افقی٧٢ کيلومتر مربع و بستگی قائم ۵۵ متر می باشد همچنين بستگی افقی و قائم بر روی افق فهليان به ترتيب٢٢ کيلومتر مربع و ٢٠ متر بر آورد گرديده است .

تاقديس حسينيه بدون هيچگونه رخنمونی در سطح زمين با عمليات لرزه نگاری در سال 1375 مشخص و محرز گرديد. اولين لرزه نگارى در منطقه در سال 1375 انجام شده و در سال ١٣٧٩اکتشافى صورت گرفت. در سال ٨١ ميدان نفتى حسينيه با 5/1 ميليارد بشکه ذخاير تثبيت شد و با ادامه اکتشاف مشخص گرديد که فاصله بين دو ميدان نفتى کوشک و حسينيه نيز مخزن نفت است. بينابين ميادين کوشک و حسينيه فاصله اى است که ظاهراً محل مخزن جديد است. مجموع ميادين کوشک و حسينيه و حد فاصل تازه کشف شده بين اين دو ميدان به نام " يادآوران" تغيير نام داد.

 

6) میدان گازی/نفتی آرش

این میدان مشترک در بین ایران و کویت در سال 1379 کشف گردید. ميدان نفتي و گازي آرش با نفت خام درجاي اوليه ۴۵٧ ميليون بشكه در سازند گدوان و گاز درجاي اوليه 5/22 ميليارد متر مكعب و ۶/٨٣ ميليون بشكه ميعانات گازي در سازند فهليان است. به نظر می رسد بخشهایی از این میدان در آبهای عربستان مشترک است.

 

7) میدان نفتی اسفندیار

میدان یادشده در سال 1345 در تاقدیس اسفندیار توسط شرکت آیپک کشف شد. سنگ مخزن این میدان سازند گدوان (رتاوی زیرین) می باشد. نفت این میدان دارای درجه سبکی ای.پی.آی 30 درجه است. ميدان اسفنديار مشترك با عربستان داراي 532 ميليون بشكه نفت خام درجا می باشد.

 

8) میدان فروزان

میدان نفتی فروزان که قبل از انقلاب به نام فريدون خوانده مي شد، يكي از میادینی است که توسط شرکت نفت پان آمريكن در سال 1966 در آب­هاي فلات قاره ايران کشف شد. نفت خام فروزان با ٣١ درجه اي.پي.آي حدود 7/2 درصد وزني گوگرد دارد. این میدان ٢٣٠٩ ميليون بشكه نفت خام درجا دارد. میدان فروزان به همراه میدان اسفندیار جز بلوک عملیاتی و اکتشافی ناحیه خارک شرکت فلات قاره می باشد.

 

9) میادین گازی فرزاد a و b

این میادین از ميادين کوچك گازی ايراني در نزدیکی هم (جزیره فارسی) بلوک اکتشافی فارسی هستند. در ميدان گازي فرزاد b تا کنون دو چاه توليدي حفر شده است. ميدان گازي فرزاد b با ذخيره درجاي حدود 5/١٢ تريليون فوت مكعب گاز طبيعي دارد. بخش بسیار ناچیزی از ساختمان فرزادa-حصبه در قسمت ایرانی می باشد. در حالی که بخش اعظم ساختمان فرزاد b در آبهای ایران واقع شده است. روند ساختمان فرزاد a به صورت شمال شرقی-جنوب غربی است در حالی که روند ساختمان فرزاد b بصورت شمال غربی-جنوب شرقی است.

 

10) میدان گازی/نفتی پارس جنوبی

بزرگترین ساختمان حاوی گاز در دنیا یعنی میادین پارس جنوبی- شمال قطر در بین ایران و قطر مشترک می باشند. این میدان دارای ذخیره عظیمی از گاز در سازندهای فراقون- دالان- کنگان (سازند خوف) می­باشد. اگرچه سازندهای گروه خامی و بنگستان نیز در این میادین دارای نفت می باشد. مهم ترين ميدان گازي دريائي کشور داراي ١٣١٣٠ ميليارد متر مكعب گاز درجا است. هم اکنون 28 تريليون متر مكعب گاز درجا در کشور وجود دارد که نزديک به 50 درصد از ذخاير گازى کشور (8 درصد کل مخازن گازی دنیا) تنها در ميدان پارس جنوبى قرار دارد. اين ميدان همچنين داراى ميعانات گازى در جاى معادل ١٨ هزار ميليون بشكه است. این میدان به همراه میادین پارس شمالی، گلشن و فردوسی تحت پوشش شرکت نفت و گاز پارس است.

 

11) میدان نفتی/گازی سلمان

ميدان سلمان (ساسان سابق) در سال 1344 (1965) در خلیج فارس و منطقه لاوان (تحت پوشش شرکت فلات قاره) کشف شد. ذخيره نفت خام ميدان سلمان 4073 ميليون بشكه و گاز۵/١٨٣ ميليون متر مكعب گاز درجا است. این میدان نخستين ميداني است که به وسيله شرکت نفت لاوان (lapco) در آب هاي فلات قاره ايران کشف شد و با ميدان نفتي ابوالبخوش ابوظبي مشترك است. تاقدیس سلمان ابعادی در حدود 6 در 9 کیلومتر دارد. بهره برداري از اين ميدان در سال 1347 آغاز شد.

گروه دهرم سنگ مخزن گاز و سازند عرب d (سازندهای بوئيب، عرب فوقانی و عرب تحتانی)سنگ مخزن نفتی این میدان می باشد. بخش اعظم این میدان در آبهای ایرانی خلیج فارس واقع شده است.

 

12) میدان نفتی فرزام

میدان فرزام بخش بسیار کوچکی از میدان فلاح امارات متحده عربی است که در آبهای ایران (ناحیه سیری) واقع شده است. این میدان در کنار میادین سیوند، دنا، نصرت و الوند قرار دارد. روند قرارگیری تاقدیس این میدان به صورت شمالی-جنوبی است.

 

13) میدان نفتی نصرت

ميدان نصرت در سال 1340 در ناحیه سیری توسط شرکت سوفیران کشف شد. در این میدان سازند سروک (ميشريف) دارای خواص مخزنی است. مقدار نفت درجای این میدان ١٨٨ ميليون بشكه می باشد.

 

14) میدان گازی هنگام

تنها میدان مشترک ایران با کشور عمان میدان هنگام می باشد که در گذشته به نام (he-e1) مشهور بوده است. این میدان توسط شرکت سوفیران در سال 1354 کشف گردید. گاز درجایی برابر با حجم ۴/٢٢ ميليارد متر مكعب در سازندهای ايلام و سروك در این میدان وجود دارد.

 

نتیجه گیری:

 

مخازن مشترک هیدروکربوری از منابع استرتژیک هر مملکت می باشد. بزرگترین مخازن نفتی (یادآوران و آزادگان) و گازی (پارس جنوبی) ایران در مناطق مرزی و بصورت مشترک با کشورهای همسایه می باشد. شناخت بیشتر این مخازن و اولویت مطالعه آنها می تواند در بهره برداری بهتر اهمیت ویژه داشته باشد.