معيارهاي کاشت گياهان در اقليم هاي گرم و خشک

[Mohammad Aref 120452]

بیشتر مساحت کشور ما را مناطق خشک و نیمه خشک تشکیل می دهد. آب در این میان عاملی حیاتی و مهم است که منابع آن در ایران بسیار محدود و اندک می باشد. از این رو ضروري است که طراحي منظر در ایران با توجه به شرايط، محدوديات و تاثيرات محيطي حاصله آتي انجام پذيرد. در اين ميان «Xeriscaping» يا «منظرپردازي خشک» رويکردي متداول در سطح جهان است که در مواجهه با شرايط و اقليم هايي گرم و خشک مطرح مي گردد. اين اصطلاح خود از دو بخش «Xeros» (به معناي خشک) و «landscape» تشکيل مي شود.

منظر سازي خشک متشکل از 7 اصل کلي زير است که همگي در راستاي دستيابي به آبياري بهينه در منظر تعيين شده اند:

1- برنامه ريزي و طراحي

2- آناليز خاک

3- انتخاب بهينه گياهان

4- استفاده منطقي از سطوح چمن کاري شده

5- آبياري بهينه

6- استفاده از زمين پوش مناسب

7- نگهداري

 

در چنين رويکردي مصرف آب در محيط باز به ميزان 50% کاهش يافته بدون آنکه به زيبايي و کيفيت فضايي منظر مربوطه لطمه اي وارد گردد. همچنين از کود و مواد شيميايي به ميزان کمتري استفاده خواهد شد و مراقبت و نگهداري کمتري مورد نياز خواهد بود. همگي اين موارد در صرفه جويي وقت، انرژي و هزينه هاي پروژه تأثير گذار خواهند بود.

 

1- طراحي و برنامه ريزي

طراحي محتاطانه و دقيق نخستين اصل جهت دستيابي به اهداف بلند مدت طراحي منظر در بسترهاي گرم و خشک است. براي اين منظور پيش از هر چيز بايد تحليل بستر و نقشه پوشش گياهي آماده گردد. در تحليل بستر مواردي نظير شيب، زهکشي، جهت گيري شمالي-جنوبي و محل رويش گياهان بومي، گياهان مهاجر و بناهاي موجود مشخص مي گردند. در نقشه پوشش گياهي محل قرارگيري بسترهاي پوشش گياهي، چمن، مسيرهاي پياده و سواره تعيين شده و همچنين ليست گياهان جديدي که مي بايد به سايت افزوده گردند، معرفي مي شوند. در اين مرحله بايد به افزايش سطوح سايه دار توجه نمود تا بتوان از طريق آنها در ميزان مصرف آب صرفه جويي نمود.

 

2- تحليل خاک

در مناطقي که خاک قابليت جذب و نگهداري آب را نداشته باشد، مي توان با افزودن مواد ارگانيک به آن، اين قابليت را تا حدودي اصلاح نمود. با اين حال به دليل بالا بودن دماي اين گونه مناطق، مواد ارگانيک دوام چنداني نداشته و در زمان کوتاهي خاصيت خود را از دست مي دهند. بدين ترتيب افزودن چنين موادي به خاک مي بايست به شکل مستمر در طول سال انجام گيرد. کاشت گياهان بومي در خاک مناسب نياز به اصلاح متناوب خاک را منتفي مي سازد.

 

3- انتخاب بهينه گياهان

کاشت گياه مناسب در مکان مناسب مسأله اي کليدي در منظرسازي مناطق گرم و خشک به حساب مي آيد. براي اين منظور مي بايست بسته به اقليم و خاک منطقه گياهان مناسب را انتخاب نموده، سپس با توجه به نياز به آب و آفتاب نسبت به کاشت آنها به صورت گروهي در مناطق مختلف بستر اقدام نمود. بر اين اساس مي توان سه ناحيه براي کاشت گياهان در نظر گرفت:

1- ناحيه طبيعي: منطقه اي که در آن گياهان بدون نياز به آبياري مي توانند به رويش و زندگي خود ادامه دهند.

2- ناحيه مقاوم به خشکي: گياهان موجود در اين ناحيه را گياهان بومي و گونه هاي خاصمتناسب تشکيل مي دهند. اين گياهان قادر به زندگي در نواحي مذکور بدون دريافت هرگونه آبياري کمکي خواهند بود.

3- ناحيه واحه اي: گياهان اين منطقه احتياج مداوم به آبياري داشته و مي بايست به صورت گروهي در کنار هم کاشته شوند. کاشت گروهي چنين گياهاني از آبياري سراسر منظر با توجه به نياز هر يک از گياهان جلوگيري خواهد نمود. نواحي واحه اي شامل بخش ورودي سايت، زمينهاي چمن کاري شده و باغ هاي گل و درخت و ميوه مي باشند. کاشت چنين گياهاني در پاي درختان سايه انداز، نياز آبي را به گونه اي قابل ملاحظه کاهش خواهد داد.

گیاهان خانواده کاکتوس و آلوئه ها از گیاهان مناسب برای منظر سازی خشک است.

 

4- استفاده منطقي از پوششهاي سطحي

سطوح با پوشش سطحي يا چمن کاري، به آب بيشتري نسبت به درختان و درختچه ها نياز داشته و نيز احتياج به مراقبت بيشتري نسبت يه ساير بخشهاي منظر دارند. بنابراين به کارگيري اين سطوح مي بايست تنها به زمينهاي ورزشي و تفريحي محدود گردد. در اقليم گرم و خشک توصيه مي گردد تا کف فرشها و مسيرهاي پياده جايگزين چنين سطوحي گردند.

 

5- آبياري بهينه

دسته بندي و کاشت گروهي گياهان بر اساس نياز آبي آنها، موجب ارتقاي کارآيي سيستم آبياري و صرفه جويي در مصرف آب خواهد گرديد. نکته مهم ديگر در اين زمينه، استفاده صحيح از سيستمها و تجهيزات آبياري مناسب در رابطه با هر يک از گروهها و مناطق پوشش گياهي در منظر مي باشد. به طور مثال به کارگيري سيستم آبياري قطره اي براي سطوح چمن کاري شده مناسب به نظر مي رسد، اما در رابطه با درختان و درختچه ها مي بايست از سيستمهاي ديگري استفاده نمود که آبياري تنها در سطح ريشه گياهان انجام شود و از اين طريق تبخير آب به حداقل برسد.

 

6- استفاده از زمين پوش مناسب

به کارگيري لايه اي از زمين پوش به ضخامت 5 تا 7 سانتيمتر، موجب کاهش ميزان تبخير از سطح خاک، جلوگيري از رشد علفهاي هرز، متعادل کردن درجه حرارت خاک و کاهش روند فرسايش آن خواهد گرديد. زمين پوشها جايگزين مناسبي براي سطوح چمن کاري شده به حساب مي آيند و موجب ارتقاي ويژگيهاي بصري طرح خواهند شد. از جمله زمين پوشهاي ارگانيک مي توان به باريکه ها و تکه هاي پوست درختان، برگهاي سوزني کاج و يا بلوط، و از زمين پوشهاي غير ارگانيک، خرده سنگها و شن ريزه اشاره نمود.

 

7- نگهداري

به کارگيري اصول منظرپردازي خشک در طراحي منظر، موجب صرفه جويي در هزينه و زمان مورد نياز جهت مراقبت و نگهداري از فضاي سبز خواهد شد. نگهداري صحيح از منظر، ضامن بقاي زيبايي و صرفه جويي در آب مصرفي خواهد گرديد. آبياري و کوددهي بيش از حد، که هردو سبب تضعيف گياه و افزايش آفات مي گردند، از اشتباهات رايج در نگهداري از منظر است. دو توصيه زير در زمينه مراقبت و نگهداري از پوشش گياهي در راستاي کاهش ميزان آب مصرفي مؤثر است:

1- هرس عميق تر چمن و پوشش سطحي جهت عميق تر شدن ريشه هاي آنها درون زمين و بالتبع مقاوم تر شدن آنها در برابر شرايط سخت و خشک آب و هوايي

2- هرس درختان و درختچه ها به فرم مطلوب و حذف بخشهاي صدمه ديده و آسيب خورده

 

توضیح: این نوشتار برگرفته از بخشی از رساله کارشناسی ارشد با عنوان "باغهای گیاهشناسی و بوم شناسی منظر: نمونه موردی باغ گیاهشناسی جزیره قشم" می باشد.

 

مرتضی ادیب / دانشجوی دکتری معماری دانشگاه شهید بهشتی / نشریه اینترنتی معماری منظر