نقش مهندسان شيمي در توليد ، اقتصاد و مديريت

[محمــد 4415]

برگرفته از ماهنامه نفت پارس

مهندسي شيمي از رشته هاي تحصيلي متفاوتي است كه نقش آن در صنعت، به ويژه صنايع نفت، گاز و پتروشيمي وشيميايي بسيار گسترده و متنوع است. فارغ التحصيلان اين رشته در مقاطع تحصيلي دانشگاهي در رده هاي مختلف از مهندسي توليد (فرايند) تا مديريت يك كارخانه بزرگ را برعهده دارند و طي سالهاي اخير مشاغل مالي، اقتصادي و مديريتي متنوع تازه اي نيز براي اين بخش تعريف و پيشنهاد شده تا دروس جديدي براي دانشجويان مهندسي شيمي دانشگاهها در نظر گرفته شود.

گزارش زير به اختصار مروري دارد بر مهندسي شيمي و تحولات و پيشرفت هاي آن در كشورمان كه به گفته صاحبنظران طي دهه اخير موفقيت آميز بوده است.

به گفته متخصصان دانشگاهي، مسئوليت مهندسان شيمي در عمليات توليد، مهندسي و مديريت يك كارخانه مرتبط با صنعت نفت، به تنهايي منحصر به يك شغل اجرايي نيست، بلكه مهندسان شيمي به فراخور مسئوليتي كه برعهده مي گيرند، مسئوليت نگهداري از ميلياردها دلار سرمايه را برعهده دارند كه حداقل آن از يك ميليون دلار در يك واحد صنعتي كوچك كمتر نخواهد بود. از سوي ديگر در كنار حفظ و نگهداري سرمايه هاي عظيم، نقش اين قشر تحصيلكرده و كارآمد در شكوفايي اقتصاد كشورها به ويژه كشورهايي كه صاحب نفت هستند، اندك نيست، زيرا از حاصل كار اين گروه، براي مثال در ايران- ميليونها نفر بهره مند شده و چرخهاي اقتصاد كشور سريع تر به گردش در مي آيد.

وظايف و مسئوليت هاي مهندسان شيمي

مهندس مهدي ميرسعيدي فراهاني كه مقاله اي با عنوان نقش مهندسي شيمي در صنعت به هفتمين كنگره ملي مهندسي شيمي ايران ارائه داده، با نگاهي جديد شرح وظايف و مسئوليت هاي مهندسان شيمي را در صنايع، با استفاده از عملكرد يك فرايند توليد، در سه شاخص كلي و متفاوت، شامل توليد، مالي و اقتصادي و شاخص مديريت تشريح

مي كند.

به نظر وي شاخص توليد خود داراي چندين زيرمجموعه است كه در فرايند توليد از اهميت بسيار بالايي برخوردار بوده و با يكديگر ارتباط مستقيم دارند.

در يك مثال ساده در شاخص توليد كاهش يا افزايش نسبت هاي تعيين شده در مصرف مواد اوليه تاثير مستقيمي بر كيفيت و كميت توليد خواهد داشت.

بنابراين در شاخص هاي توليد، بخشي از مهمترين وظايف مهندسي افزايش بهره وري توليد و كاهش ضايعات توليد و مواد است كه بر عهده مهندسان شيمي خواهد بود.

در شاخص دوم يعني شاخص مالي و اقتصادي نيز اهميت كنترل قيمت تمام شده مشابه كنترل فرايند توليد است، زيرا نتيجه كار بايد سوددهي صنعت را در برداشته باشد. بنابراين كنترل شاخص هاي اقتصادي و مالي نيز از وظايف مهم مهندسي شيمي است. اما در شاخص هاي مديريتي، به طور فشرده كنترل بودجه و سرمايه، ايمني، آموزش كاركنان، ضايعات، فروش محصول و رضايت كاركنان، بخشي از عواملي است كه اهميت كار خطير مهندسان شيمي شاغل در بخش مديريت را نشان مي دهد.

مهندس ميرسعيدي در پايان، شجاعت در انجام وظيفه، هوش سرشار و صبر و حوصله را از خصوصيات اصلي مهندسان شيمي در جرگه كار مي داند كه ما، به روز بودن دانش آنها را نيز بر اين ويژگيها مي افزاييم.

توسعه منابع انساني

با توجه به وظايف حساس و سنگين مهندسان شيمي در صنعت، توسعه پايدار منابع انساني اين گروه از لحاظ كيفي و كمي بسيار حائز اهميت است كه در ادامه گزارش به تحولات آن در بخش دانشگاهي مي پردازيم.

تاسيس دانشكده هاي مهندسي نفت در ارتباط با توسعه منابع انساني طي يك دهه گذشته نشانه با اهميتي از تربيت نيروي انساني متخصص و كارآمد در بخش هاي گوناگون صنعت نفت از جمله مهندسي شيمي بوده است.

اهميت و جايگاه مديريت انساني در برنامه هاي توسعه صنعت نفت، لزوم تدوين برنامه هايي را به منظور تامين نيروي انساني ايجاب مي كرد به گونه اي كه در سال1377 در دانشگاه صنعت نفت نخستين دوره دانشجويي در سطوح كارداني و كارشناسي در5 رشته تحصيلي از جمله شيمي پذيرفته شدند.

علاوه بر اين تبديل دانشكده مهندسي شيمي دانشگاه صنعتي شريف به دانشكده مهندسي شيمي و نفت و تبديل دانشگاه مهندسي دانشگاه شيراز به دانشكده مهندسي شيمي، نفت و گاز، گامهايي است كه پس از سال1377 به اجرا درآمد و تا پايان سال1383، بخش قابل توجهي از فارغ التحصيلان دانشگاهها، در سطوح مختلف كارشناسي تا دكتري، دانش آموختگان برجسته اي را به جامعه مهندسي شيمي تحويل داد. همچنين تعدادي از دانشجويان برجسته اين رشته در مقاطع كارشناسي ارشد و دكتري به دانشگاههاي معتبر خارجي اعزام شدند. در همين راستا تعداد زيادي از فارغ التحصيلان ممتاز دانشگاهها، در رشته هاي مورد نياز صنعت نفت در بخش مهندسي شيمي جذب شدند.

با توجه به چنين تحولاتي در زمينه توسعه منابع انساني، برنامه ريزي در راستاي كيفيت آموزش در رشته مهندسي شيمي را نمي توان كم اهميت تلقي كرد. در اين مورد صاحب نظران معتقد به ايجاد يك نظام ارزيابي

»Evaluation « در برنامه ريزي كيفيت آموزشي مهندسي هستند، زيرا ارتقا و رشد و تكامل مهندسي مستلزم اطلاعاتي است كه كارآمدي آموزش هاي جاري را به اثبات مي رساند و زمينه را براي برنامه ريزي هاي بعدي فراهم مي كند.

در حال حاضر روش هاي گوناگوني براي ارزيابي فعاليت هاي آموزشي وجود دارد كه الگوي (CIPP) Context، Input، Process، Product و الگوي اعتبار بخشي »Accreditation « از جامع ترين الگوهاي ارزيابي آموزشي شناخته شده اند و در نظام هاي آموزشي عالي پيشرفته كاربردي گسترده دارند.

انجمن مهندسي شيمي- نشريات علمي

در ارتباط با چگونگي فعاليت هاي علمي، فرهنگي و مطبوعاتي در بخش مهندسي شيمي در داخل و خارج از دانشگاهها تحولات سالهاي اخير، نشان مي دهد كه مهندسي شيمي در ايران به نحو چشمگيري رشد داشته است.

در حال حاضر در كشورما بيش از يكصد انجمن علميِ به ثبت رسيده وجود دارد كه تنها تعداد اندكي از آنها توانسته اند در سطح قابل توجهي فعاليت كنند. انجمن مهندسان شيمي يكي از اين انجمن هاست كه با الگو قراردادن فعاليت انجمن هاي معتبر علمي دنيا، موفق شده در گسترش آموزش، پژوهش و ارتقاي سطح فني صنايع كشور نقش خود را ايفا كند.

گرچه از عمر اين انجمن13 سال سپري شده، ليكن فعاليت هايش آن رابه يك انجمن معتبر شناخته شده در مجامع علمي بين المللي تبديل كرده است. برگزاري كنگره هاي ملي، جشنواره هاي دانش آموختگان مهندسي شيمي و سمينارهاي علمي مشترك با دست اندر كاران صنايع، برقراري ارتباط علمي و كاري براي اجراي پروژه هاي مهم با همكاري دانشگاه و صنعت (در مهندس شيمي) بخشي از فعاليت هاي اين انجمن است كه اكثر مهندسان شيمي و دست اندركاران برجسته اين رشته در آن عضو هستند.

دكتر جلال الدين شايگان دبير انجمن مهندسي شيمي ايران در تشريح انتشارات علمي اين انجمن مي گويد:

انجمن مهندسي شيمي ايران در حال حاضر سه نشريه ادواري منتشر مي كند. يكي مجله مهندس شيمي ايران است كه هر دو ماه يكبار منتشر مي شود و مطالب و مقاله هاي علمي آن براي مهندسان شيمي شاغل در صنايع قابل استفاده است.

نشريه ديگر، مجله انگليسي زبان

»Iranian Journal of Chemical Engineering « است كه به منزله اعتبار علمي ايران در زمينه مهندسي شيمي در محافل علمي جهان مطرح مي شود. مجله سوم نيز به شاخه دانشجويي انجمن شيمي اختصاص دارد. اين مجله به مقاله هاي علمي دانشجويان و اخبار و مطالب متنوع دانشجويي مي پردازد.

دكتر شايگان در بحث جايگاه علمي مهندسي شيمي ايران در جهان

مي گويد: از لحاظ آموزشي، سطح آموزش دانش مهندسي شيمي در ايران از نظر علمي هم سطح دانشگاههايي مانند MIT ، امپريال كالج و دانشگاههاي معتبر آلمان و فرانسه است. از ديدگاه پژوهشي نيز، همه ساله تعداد زيادي از تحقيقات علمي پژوهشگران و متخصصان ايراني در زمينه مهندسي شيمي به صورت مقاله در مجله هاي علمي معتبر دنيا منتشر مي شود. در كنگره هاي ملي سالانه انجمن مهندسان شيمي نيز، هر بار نزديك به800 مقاله به دبيرخانه مي رسد كه مقاله هاي برگزيده از طرف انجمن چاپ و منتشرمي شود.