مقاله نگاهي به معماري قلعه‌هاي ايران

[bandarabasi 373]

قلعه يا دژ، به معني استحكامي است كه در اطراف شهرها ساخته مي‌شده است. از قلعه به هنگام جنگ‌ها استفاده مي‌شده و مردم تا زماني كه بيم حمله دشمن وجود داشته در درون دژ مي‌ماندند و معمولاً در درون آن آذوقه زندگي براي چندين ماه موجود بود.

 

در ضمن براي محافظت از ساختمان و استحكامات و قسمت‌هاي مختلف قلعه ‌بارو مي‌ساختند. ديوارهاي دفاعي و خاكريزهاي متعلق به آغاز سكونت انسان در ايران هنوز پا برجاست و شكل آن‌ها به موازات پيشرفت سلاح‌هاي تهاجمي و تدافعي تكامل يافته است.

 

در دوران پيش از تاريخ و اوايل دوران تاريخي، نوع استحكامات عموماً تابع مقتضيات ناشي از محل قلعه يا دهكده و اوضاع طبيعي سرزمين بود. قلعه‌ها را در همه دوره‌ها، در دورافتاده‌ترين و مرتفع‌ترين نقطه بنا مي‌كردند تا به سبب وجود شيب‌هاي تند تپه يا كوه، دستيابي به آن دشوار باشد و مدافعان نيز در بالا قرار گيرند و از لحاظ ديد مسلط باشند.

 

طرح‌هاي ساختماني بيشتر قلعه‌ها بر اساس معلومات و تجربه كلي نسبت به حمله و دفاع در نظر گرفته مي‌شد تا سنت‌هاي محلي در هر دوره‌اي، روش‌هاي آزموده و مقبول براي ايجاد استحكامات انتخاب مي‌شد. در اوايل دوران تاريخي، در سبك استحكامات ايران آثاري از نفوذ سبك بين‌النهرين و ساير كشورهاي همسايه ديده مي‌شود.

 

در سراسر تاريخ معماري ايران، تا رسيدن به اقتباس سبك فرانسي در معماري قلعه‌ها و حصارهاي شهر در اوايل قرن سيزدهم، خصوصاً در خوي و تهران، مي‌توان سبك مشخصي را رديابي كرد.

 

در طول تاريخ ايران، استحكامات بيشتر براي محافظت از قلعه‌ها ساخته مي‌شد، زيرا قلعه‌ها هم اقامتگاه شاه و درباريان بود و هم مردم محل مي‌توانستند با اغنام و احشام خود در آنجا پناه بگيرند.

 

از آغاز دوران پيش از تاريخ در هزاره اول پيش از ميلاد، پيرامون دهكده‌ها نيز حصار كشيده مي‌شد، اين كار نخست براي مصون ماندن از حمله راهزنان و جانوران وحشي بود، ولي بعداً عمدتاً براي دفاع در مقابل هجوم دشمنان صورت مي‌گرفت.

 

در سراسر ايران بقاياي حصارهاي محكم دهكده‌ها و قلعه‌هاي مسكوني را مي‌توان يافت كه از هزاره سوم پيش از ميلاد تا امروز بنا شده‌اند، كه در ذيل به نمونه‌اي از آن‌ها پرداخته شده است.

 

«قلعه شيخ سلطان- بندر لنگه»

 

قلعه مغويه از توابع بخش مركزي شهرستان بندر لنگه و از نقاط ديدني استان هرمزگان در جنوب ايران است. دهستان مغويه يكي از دهستان‌هاي بخش مركزي شهرستان بندر لنگه در استان هرمزگان واقع در جنوب ايران است. اين بناي تاريخي در بندر مغويه واقع شده است و متعلق به شيخ سلطان المرزوقي يكي از حكمرانان منطقه و رئيس قبيله المرازيق و حاكم مغويه مي‌باشد و به شيخ سلطان المرزوقي مشهور است.

 

ساختمان قلعه‌ داراي دو حياط اندروني و بيروني بوده كه قدمت حياط اندروني از بيروني بيشتر است. اين بنا در دو طبقه و در قسمت‌هايي هم سه طبقه ساخته شده و داراي تعداد زيادي اتاق به همراه حمام سنتي، يك برج نگهباني و دو بادگير است. اين كاخ زيبا از يادگار حكمرانان مرزوقي از قبيله العجمان است. كه در منطقه مغويه و بندرلنگه از توابع استان هرمزگان حاكم بودند هنوز اين كاخ پابرجاست.

 

«قلعه دختر ميانه»

 

قلعه دختر ميانه در دو كيلومتري جنوب پل دختر روي صخره سنگي كه به جاده كاروان رو مشرف است، ساخته شده است. در ديوار قلعه دو مدخل ساخته شده كه هر كدام سه متر بلندي دارد و در بالايي يكي از اين مدخل‌ها كتيبه‌اي روي سنگ نوشته شده است. اين قلعه از وسايل ايمني و آب‌انبار برخوردار است و در آن كليه تدابير لازم براي زندگي طولاني فراهم بوده است. بعضي از مورخين ساختمان آن را به اردشير دراز دست نسبت مي‌دهند. اين قلعه داراي چشم‌انداز زيبا و معماري خيره‌كننده‌اي است.

 

«قلعه شيخ نصوري»

 

قلعه نصوري در شهر بندر طاهري از توابع بخش مركزي شهرستان كنگان قرار دارد و يكي از اثرهاي تاريخي و از نقاط ديدني استان بوشهر در جنوب ايران است. شهر كنگان در 220 كيلومتري جنوب شرقي بوشهر در منطقه كوهستاني نار و كنگان قرار دارد. قلعه نصوري كه به قلعه شيخ نيز مشهور است، متعلق به اوايل دوره قاجاريه است. اين قلعه به دستور شيخ جبار نصوري در سال 1224 قمري ساخته شده است. مصالح به كار رفته در اين قلعه نيز سنگ‌هاي بزرگ و ملاط آن گل و گچ مي‌باشد. قلعه داراي گچ‌بري‌هاي زيبايي بوده كه 18 تابلو بسيار زيبا از مجالس شاهنامه فردوسي در ايوان باختري آن نقش بسته است. قلعه داراي درب بزرگ چوبي با گل ميخ و كنده‌كاري است. بعد از ورودي اصلي، هشتي بزرگي وجود دارد كه داراي 8 طاقچه ساده است. زماني كه از هشتي وارد حياط بيروني مي‌شويد، در جبهه شمالي آن يك رديف پلكان به طبقه دوم منتهي مي‌شود و يك درب چوبي ساده، آن را به اندروني وصل مي‌كند.

 

در قسمت شرق نيز يك پلكان به طبقه دوم مي‌رود. در اين طبقه يك ايوان با ستون‌هاي سنگي و گچبري‌هاي جالب وجود دارد. اين ايوان از طرف 5 در چوبي، به اتاقي راه مي‌يابد كه در غرب آن قرار دارد. در اين اتاق گچبري با تزئينات گل و بوته وجود دارد اين بنا داراي بادگيري همانند بادگيرهاي ساختمان‌هاي ساحلي خليج فارس است و ويژگي‌ معماري ساختمان‌هاي قاجاريه را دارد.

 

اين قلعه داراي ايوان ستون‌‌داري در طبقه دوم است كه تزئينات كچبري مربوط به همين قسمت است، همچنين سبك كار و تراش آن‌ها شبيه ستون‌هاي بازار وكيل شيراز است. گچبري‌ها شامل شاخ و برگ، گل‌ و بوته، فرشتگان و پرندگاني است كه بر شكوه و زيبايي قلعه افزوده است.