خلاقیت در کودکان

[Mohammad Aref 120454]

نقش آموزش و تجربه در خلاقیت کودکان

 

در ميان توانایی های مختلف انسان بدون ترديد خلاقيت سازنده ترين و بنيادی ترين آنهاست. دستيابی به قانون مندی هایی كه به شناخت و تغيير جهان منجر شده بدون استفاده از نيروی خلاق انسان ها امكان پذير نبوده است. همه آثار پر ارزش اصيل و ماندنی فرهنگ بشری كه زندگی انسان را معنا بخشيده ،ريشه در خلاقيت داشته است و اين همه را تاريخ علم و هنر به روشنی نشان می دهد. با توجه به نقش اساسی خلاقيت در زندگی ضروری است كه اين توانایی ارزشمند را در كودكان پرورش دهيم.متاسفانه نظام آموزشی_تربیتی ما در خانه و مدرسه و به تبع آن در جامعه، نه تنها اين توانایی را در كودكان و نوجوانان پرورش نمی دهند، بلكه باشيوه های نامناسبی كه به كارمی برد ، آنرا سركوب می كند .

 

در پرورش خلاقيت كودكان چند نكته مهم را بايد در نظر گرفت :

نخست : توجه به نقش آموزش در خلاقيت است . تحقيقات روانشناسی و تجربيات انجام شده ، تا حدودی نشان داده اند كه می توان خلاقيت را پرورش داد . اعتقاد به امكان پرورش خلاقيت و ساير خصوصيت های فرد نگرش ما را نسبت به توانایی های عظيم انسانی ، در جهت مثبت تغيير می دهد و ما را به جستجوی شيوه های مناسب برای رشد و شكوفایی آنها وا می دارد .

 

نكته دوم : آگاهی از روند شكل گيری و رشد خلاقيت در كودكان ،شناخت عوامل تقويت كننده و بازدارنده آن و فراهم ساختن محيط و امكانات مناسبی برای پرورش اين توانایی است . بايد كودكان را تشويق كنيم كه خود به فعاليت ، تجربه مستقيم ، مشاهده و تفكر بپردازند و از عادت دادن آن ها به حفظ كردن و تكرار مطالب و نيز تحميل افكار، راه حل ها و تجربيات خود به آن ها بپرهيزيم . بگذاريم خود تجربه كنند و بياموزند و اين اصل را بپذيريم كه خلاقيت در آزادی شكوفا می شود.

 

نكته سوم : اينكه پرورش خلاقيت همچون ساير خصوصيات انسانی بايد از همان سال های نخست زندگی آغاز گردد. خلاقيت تدريجا شكل می گيرد و رشد می يابد. اوج خلاقيت كودكان تا سنين 6-7 سالگی است . بنابراين اگر كودكان را با شيوه های كار خلاق آشنا نسازيم نمی توانيم از آن ها انتظار داشته باشيم كه در آينده افرادی نوآور و مبتكر باشند.

 

و آخرين موضوع : اينكه فكر نكنيم پرورش خلاقيت كودكان نياز به امكانات خاص ، هزينه های گزاف وشيوه های پيچيده دارد. ما به عنوان پدر، مادر و معلم ، نبايد به صورت منفعل در انتظار ايجاد محيط وشرايط مناسب باشيم كه خلاقيت كودكمان را بارور سازد بلكه خود بايد شيوه هایعملی ، ساده و درستی را در اين زمينه به كار گيريم . البته اين كار ، خود نياز به خلاقيت دارد ، می توان نمونه هایی از فعاليت هایی را كه برای پرورش خلاقيت كودكان مناسب است ،ارائه داد.

 

قصه گویی، نمايش های خلاق و آزاد، تشويق كودكان به سوال كردن، پاسخ مناسب دادن به سوال های آنها، كارهای دستی، كلاژ، استفاده از اسباب بازی هایی كه كودك بايد با آنها اشيایی را بسازد، فراهم ساختن امكان مشاهده ی نزديك و مسقيم برای كودكان از طريق آشنایی آنها با طبيعت ، زيرا هيچ چيز برای كودكان آموزنده تر و جالبتر از تماشای طبيعت نيست، تشويق آنها به جمع آوری مجموعه هایی از گل ها، برگ ها،سنگ ها،تصاوير حيوانات، اشياء و غيره كه مشاهده و دقت كودكان را تقويت می كند، فيلم های مناسب و ساير فعاليت هایی كه هر يك از ما می توانيم با اندکی دقت و توجه آنها را مشخص سازيم و امكانش را برای كودكمان فراهم سازيم .

[Mohammad Aref 120454]

خلاقیت در کودکان

 

خلاقيت قابليتي است كه در همگان وجود دارد اما نيازمند پرورش و تقويت مي‌باشد تا به سر حدشكوفايي برسد.فردخلاق كسي است كه از ذهني جستجوگر و آفريننده برخوردار باشد. خلاقيت عبارت است از « توانايي ديدن چيزها به شيوه هاي جدي، شكستن مرزها و فراتر رفتن از چارچوب ها، فكر كردن به شيوه اي متفاوت، ابداع چيزهای جديد، استفاده از چيز هاي نا مربوط و تبديل آن به شكل هاي جديد.»می توان نتیجه گرفت که خلاقیت برآیند فرآیندهای ذهنی و شخصیتی فرد بوده و به تولیدات و آثاری منجر می شود که نو و بدیع بوده، خاصیتی متکامل داشته و با واقعیتها، منطبق بوده و در غایت به سود جامعه بشری هستند.

 

خانواده يكي از عوامل بسیار مهم در رشد و پرورش خلاقيت کودکان محسوب مي گردد که نقش مهمي در شكوفايي خلاقيت هاي كودكان دارد. ازآنجا كه كودك حساسترين مراحل رشد خلاقيت را در محيط خانه سپري مي‌كند، محيط مناسبخانوادگي، شيوه و نگرش‌هاي صحيح فرزندپروري در رشد و شكوفايي خلاقيت سهم مهمي ايفامي‌كند. « كليگان » ( 1971 ) معتقد است براي ظهور خلاقيت راههاي زيادي در شيوه‌هاي فرزندپروري وجود دارد كه مي‌تواند باعث ظهور يا محو خلاقيت شود. نحوه تربيت و استفاده از شيوه‌هاي دموكراتيك يا مستبدانه، اعمال نحوه انضباط و شيوه ابراز محبت هر كدام به نوعي در پرورش يا سركوب خلاقيت کودکان مؤثر است. اساساً پرورش عنصر انگیزشی خلاقیت باید در بستر خانواده صورت گیرد، زیرا مستعدترین محیط برای شکل دهی آن محیط کلامی و نظام تربیتی و رفتاری خانواده است. کودک و نوجوان اوقات زیادی را در خانواده سپری می­کنند، بنابراین این طبیعی است که بیشترین تاثیر را نیز از آن بپذیرند. بیان این نکته از آن روست که بگوییم هر چند می توان در محیطی غیر از خانواده (آموزشگاه یا جایی دیگر) به تقویت عناصر انگیزشی خلاقیت مبادرت ورزید، اما تاثیر این عوامل به اندازه و اهمیت عامل نخستین نیست. پس بهتر است که هدایت­ها و روش­های اتخاذ شده محیط دوم یعنی «محیط یادگیری» به محیط نخستین یعنی خانواده نیز انتقال یابد و در آنجا هم مورد تمرین و تقویت قرار گیرد؛ این انتقال زمینه­های تثبیت و تحکیم انگیزش خلاقه را بیش از پیش فراهم آورد.

 

در واقع والدين از طريق درگير شدن در فعاليتهاي خلاق كودك در رشد خلاقيتاو سهيم هستند. خانواده ها باید فرصتهاي لازم را براي سؤال كردن، كنجكاوي و كشف محيط به كودكان بدهند و هرگز آنان را تنبيه و تهديد نكنند. زمينه رشد خلاقيت در خانه زماني فراهم مي شود كه به كودكانتان آزادي زيادي بدهيد و به آنها به عنوان يك فرد احترام بگذاريد، از نظر عاطفي در حد اعتدال به آنها نزديك شويد و بر روي ارزشهاي اخلاقي و نه قوانين خاص تأكيد نماييد. محیط خانه را به صورتي درآوريد كه در آن فعاليت، بازي و خنده به مقدار زيادی وجود داشته باشد. شما و كودكانتان سعي نمائيد كارها را به روش هاي جديد و جالب انجام دهيد. با تشويق و تأييد رفتار كودك و فراهم آوردن زمينه هاي مساعد و تدارك بازيهاي دلخواه او، قدرت تخيل و خلاقيت كودك را تقويت كنيد.خيالپردازيهاي كودكان را سرزنش نكنید زيراخلاقيت او را محدود ميسازید.

 

تحقيقات نشان مي دهد كه والدين كودكان خلاق در رفتار خود هماهنگي بيشتري نشان مي دهند، كودكان خود را آنگونه كه هستند قبول دارند و آنها را به كنجكاوي درباره اشياء و امور تشويق مي كنند و كودكان خود را در انتخاب موضوعات مورد علاقه آزاد مي گذارند و كارها و برنامه هاي آنان را تحت نظر دارند و پي گيري مي كنند. شايسته است والدين تا آنجا كه امكان دارد كودكان خود را مستقل بار آورده و در ايجاد اعتماد به نفس، آنان را ياري كنند و دستاوردهاي آنان را با آغوش باز پذيرا شوند و هنگام شكست، به جاي سرزنش، راهنما و راهگشاي مشكلات كودكان خود باشند، تا كودكان بتوانند ضمن احساس ارزشمندي در انجام كارها، راه حل ها و عقايد غير معمول و دور از ذهن را نيز بيازمايند، چراكه چنين كارهايي پايه و مايه اصلي خلاقيت است.

 

اغلب اوقات اگر كمي وقت و حوصله كنيم متوجه وجود خلاقيت در بچه ها مي شويم. بهترين زمان براي اطلاع از خلاقيت كودكان ، تماشاي آنها به هنگام بازي است. خلاقیت عامل مهم بازی است. كودك را در حالي كه آزادانه و فارغ البال با مواد و اسباب بازيهايش سرگرم بازي است تماشا كنيد. كودكان خلاق اغلب براي هر يك از وسايل بازي خود موارد استفاده متفاوتي پيدا مي كنند و قبل از اينكه از وسيله اي به سراغ وسيله ديگر بروند از آن به انواع مختلف استفاده مي نمايند. كودك خلاق اغلب از منابع خود به انواع و اشكال مختلف و گاه حيرت انگيز استفاده مي كند.ممكن است يك جعبه خالي براي كودك خلاق ارزشي به مراتب بيش از بهترين و پيچيده ترين اسباب بازيها داشته باشد. کودکان خلاق می توانند با توجه به موقعیت و مکان خاص بازی را تغییر دهند، بازیهای جدید ابداع کنند، مقررات خاصی وضع کنند، رهبری بازی را در دست گرفته و با سازمان بندی منسجم په به صورت فردی و چه به صورت گروهی بازی کنند. بازی این گونه افراد از تنوع و گوناگونی آکنده بوده و می توانند با توجه به علایق خود و بازی کنان هدفهای بازی را اعمال کنند. در مقابل کودکانی که از خلاقیت بی بهره بوده و یا خلاقیت کمی دارند در بازی ها نقش پیرو را به عهده گرفته، خود را ملزم به رعایت کامل مقررات بازی می دانند، تخطی از قوانین را جایز نشمرده و بازی را بیشتر به عنوان وظیفه و کار تلقی می کنند تا وسیله ای برای رشد، بنابراین سهم آنها از لذت بازی کمتر از کودکان خلاق است.

 

ویژگیهای کودکان خلاق:

1. كودكان خلاق اغلب با آب و تاب حرف مي زنند. ذكر جزييات يك ماجرا و به تفضيل سخن گفتن مي تواند نشانه قدرت خيال و تصور زياد باشد.

2. دقت و توجه شدید در گوش دادن، مشاهدهكردن يا انجام دادن كاري دارند.

3. شور و نشاط و مشغوليتهاي شديد جسماني دارند.

4. در صحبتهای خود از قیاس استفاده می کنند.

5. عادت به وارسی منابع مختلف دارند.

6. با دقت به اشیا و پیرامون خود می نگرند.

7. اشتیاق به صحبت کردن درباره كشفيات باديگران دارند.

8. توانایی ابداع بازیهای جدید و تغییر در بازیها دارند.

9. کنجکاوی زیادی برای سردرآوردن از امور دارند.

10. در گفتار خود جسارت زیادی دارند.

11. سئوالات عجیبی طرح می نمایند.

 

انگيزه و خلاقيت كودک در محيط خانواده زماني از بين مي رود كه :

1- تاكيد بيش از حد والدين بر هوش و حافظه كودک

2- ايجاد رقابت ميان كودكان

3- تاكيد افراطي بر جنسيت كودک

4- قرار دادن قوانين خشك و دست و پا گير در منزل

5- عدم آشنايي والدين با مفهوم واقعي خلاقيت

6- انتقاد مكرر از رفتارهاي كودک

7- بيهوده شمردن تخيلات كودک

8- عدم شناسايي علائق دروني كودک

9- عدم وجود حس شوخ طبعي در محيط منزل

10- تحميل نقش بزرگسال به كودک

 

برای افزایش خلاقيت كودكان باید:

1. هرگز کودک را تحقير نکنيم. کودکي کهاحساس حقارت کند هرگز دست به خلاقيّت نمي‌زند.

2. محيطي مناسب براي انجام كارهاي خلاق آنها فراهم نماييد.

3.امكانات و وسايلي در اختيار آنها قرار دهيد تا به كمك آنها خلاقيت هاي خود را ابراز نمايند. به عنوان مثال وسايل موسيقي، نقاشي و طراحي و ...

4. كارهاي خلاق كودكان را تشويق كنيد و آنها را در معرض نمايش قرار داده و از ارزيابي بيش از حد آنان خودداري كنيد.

5.به عنوان بزرگسال، خود به انجام كارهاي خلاق بپردازید و اجازه دهيد كودكان شما شاهد كارهاي خلاق تان باشند.

6. به شيوه هاي آموزشي در خانواده خود توجه داشته باشيد.

7. براي كارهاي خلاق ديگران ارزش قائل شويد.

8. از تأكيد بر تصورات قالبي در خصوص جنسيت كودكان شديداً خودداري نماييد. ( به عنوان مثال دختر ماشين بازي نمي كند، پسر عروسك بازي نمي كند يا پسر گريه نمي كند.)

9. امكان شركت در فعاليت ها و كلاسهاي ويژه را براي آنان فراهم نماييد.

10. اگر مشكلات يا گرفتاريهاي در خانواده وجود دارد از آن مشكلات به شيوه مثبتي استفاده كنيد و با تشويق به كودك خود اجازه ابراز احساسات و اظهار نظر بدهيد.

11.توجه داشته باشييد كه استعداد فقط سهم كوچكي از خلاقيت است و تمرين و نظم بخشيدن به آن از اهميت بيشتري بر خوردار است.

12. اجازه بدهيد كودك خودش باشد حتي اگر رفتارهاي عجيب از او سر بزند و سعي كنيد در حضور جمع كودك خود را خلاق معرفي نكنيد؛ در غير اين صورت اطرافيان انتظارات بيش از حدي از كودك شما خواهند داشت.

13. با كودك خود شوخ طبع و مهربان باشيد.

 

منابــــع:

1. برات، نگين. ( 1382، 29 مهر ). خلاقیت و یادگیری در کودکان. همشهری، ص 19.

2. پیرخائفی، علیرضا. ( 138۲). خلاقیت و هوش ( مبانی نظری و پژوهشی ). تهران: انتشارات مهربرنا.

3. سليماني، افشين. ( 1381 ). كلاس خلاقيت. تهران: انتشارات انجمن اولیا و مربیان.

4. گريوز، گارگيلو، اسلادر. ( 1379 ). خلاقیت (شناخت ويژگي هاي كودكان و برخورد مناسب با آنها )( ترجمه مهدی قراچه داغی ). تهران: پیک بهار.

5. مهجور، رضاسیامک. ( 1383 ). روان شناسی بازی. تهران: انتشارات ساسان.

 

فاطمه اسلامیه

[Mohammad Aref 120454]

کودکان بزرگترین معلمان خلاقیت

 

هنگاميكه نوزادي متولد مي شود و گريه هاي او به صدا در مي آيد، اين فريادها تنها يك مفهوم دارد، چرا؟ نوع خلقت آدمي به گونه اي است كه او پرسشگر به دنيا مي آيد. اوج پرسشگري و خلاقيت در ابتداي زندگي انسان شكل مي گيرد. كودكان با رفتارهاي خود، هميشه آدمي را مبهوت مي كنند؛ چشماني كه دائم در حال جست و جو است و گويش هايي كه منتظر كوچكترين تحريك براي پيدا كردن منبع صدا و اندامي كه با خستگي ناپذيري به هر گوشه اي سرك مي كشد.

 

يك كودك دو يك يا سه ساله در طول روز از يك ورزشكار حرفه يي بيشتر حركت و بيش از يك نوار ضبط صوت صحبت مي كند. گاهي آنقدر انرژي دارد كه براحتي به خواب نمي رود. انسان با روحيه خلاقي پا به دنيا مي گذارد و تنها اين بزرگسالان هستند كه به واسطه جهل، اين روحيه را نابود مي كنند. در كشورهاي جهان سوم، انسانها بيشتر دوست دارند كه از كودكان، انسانهايي مطيع و حرف گوش كن پديد آورند و براي رسيدن به اين هدف نخستين اقدام، قرباني كردن روح خلاقيت در وجود كودكان است و در همين مرحله مهم زندگي است كه انسان شانس تبديل شدن به يك انسان خلاق را براي هميشه از دست مي دهد، زيرا انسان تنها از طريق پرسشگري است كه مي تواند راه خود را براي رسيدن به تكامل بيابد.

 

كودكان براي نخستين بار اثبات مي كنند كه انسان ها براي زندگي كردن و شناخت دنياي اطراف خود چقدر در جهل بسر مي برند و ترس از آشكار شدن از اين حقيقت ،فريادهاي بلندي را سبب مي شود و باعث مي شود سوالات مكرر و فراوان كودكان كه با چراهاي فراوان آغاز شود، در مدت زمان كوتاهي بدون شنيدن پاسخ درست در نطفه خفه شود و كودكان آرام آرام تبديل به موجودي مطيع و بدون هدف مي شوند كه تنها در بزرگسالي در آرزوي آن بسر مي برند كه كسي دست آنان را بگيرد و به سر منزل مقصود برساند. براستي كودكان ما در ابتدا بزرگترين شانس را براي داشتن يك زندگي سعادتمند دارا هستند.آنها با سوالات مكرر، در تلاش براي آشكار كردن حقايق زندگي مي كوشند ،اما حيف كه بعد از گذشت چند سال، شاهد آن مي شويم كه ديگر از آن كودك جست و جو گر خبري نيست ! اگر كسي بخواهد به روح خلاقيت دست يابد، تنها كافي است از نزديك نظاره گر رفتار يك كودك چند ساله باشد و حتي روزها لحظاتي هر چند كوتاه با او همبازي شود، در اين مرحله انسان مي تواند خلاقيت را با تمام وجود احساس كند. او مشاهده خواهد كرد كه يك كودك صد بار هم كه به زمين مي خورد، برمي خيزد و در انجام كارها به قدري پشتكار دارد كه هر انسان بزرگسالي را كلافه مي كند. در اين دنيا آنها بزرگترين آموزگاران آموزش دهنده خلاقيت هستند.

 

دكتر جرج ميدل، برنده جايزه نوبل بيان مي كند: آموزشهاي فعلي باعث مي شود فرصتهاي آموزشي براي كودكان از دست برود، زيرا قدرت آموختن كودك مهم شمرده نمي شود و آموزش درستي به كودكاني كه به آموزش عشق مي ورزند داده نمي شود. آلبرت انيشتين در خاطرات خود بيان مي كند :" نظريه نسبيت نمي توانسته در دوران بزرگسالي من شكل گرفته باشد. زيرا آدمي در يزرگسالي فرصتي براي انديشيدن به فضا و زمان ندارد.اينها چيزهايي است كه وقتي كودك بودم به آنها فكر كرده ام ." اريك اريكسون، روانشناس بزرگ، از استادي در وجود آدمي نام مي برد كه او را كودك فاتح مي خواند و اريك برن از موجودي درون انسان نام مي برد كه به آن پروفسور كوچولو مي گويد. در همان دوران كودكي، پروفسور كوچولو به جستجوگري مشغول است و در اين زمان تنها بايد شرايطي را براي كودكان به گونه يي برنامه ريزي كرد كه اين پروفسور كوچولو تخريب نشود و همين دانشمند وجود آدمي است كه مي تواند زمينه ساز تبديل يك كودك به دانشمندي عالي قدر و انساني متكامل شود.

 

يكي از راههايي كه شما مي توانيد سبب جاري شدن رودخانه انديشه كودكان به درياي خلاقيت خود شويد، مشاهده رفتار كودكان و دقت در رفتارهاي جست و جو گرانه آنها است، شما مي توانيد از اين طريق خلاقيت را فرا گيريد. بي شك دانشمندان نيز رفتاري كودكانه دارند و اين همان پروفسور كوچولويي است كه اكنون تكامل يافته است. پس، از امروز به كودكان خود با ديد ديگري بنگريد و تلاش كنيد در مورد آنها علم و دانش خود را افزايش دهيد. علاوه بر آنكه از پروفسور كوچولو چيزهاي فراواني فرا مي گيريد، سعي كنيد راه رشد او را براي هميشه محدود نكرده و او را نابود نسازيد، زيرا بناي يك جامعه سعادتمند با كمك همين كودكان ريخته مي شود.

 

روزنامــــه اعتمــــاد، ۱۴ مهر ۱۳۸۲

حميد ميرزا آقايی