مقاله نگاهی به جایگاه مسابقات معماری در ایران

[Mahnaz.D 61,915]

نگاهی به جایگاه مسابقاتمعماری در ایران1

واگذاری تصمیم به حرفه مندان

 

 

آزاده شاهچراغی

معمار،عضو هیات علمی وپژوهشگر دوره دکتری معماری

دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات

محیط زندگی انسان در هر لحظه در حال تغییر است .افکار ،عقاید، ارزش ها ،هنجار ها، زبان هاو هر آنچه که با انسان مرتبط است،مدام در حال دگر گونی است.در زندگی امروز این دگرگونی و تغییر با سرعت بیشتررخ می دهد و بیش از پیش محسوس است.تغییر محیط زندگی انسان ، چگونگی تعریف فضای کالبدی برای زیست جمعی یا فردی را نیز دستخوش تغییرات قرار می دهد و در این میان مقاومت در برابر این تغییرات یا عدم مقاومت در برابر آن هر دو مستلزم دستیابی به بهترین رویکرد ها وایده ها برای سازماندهی فضای زندگی انسان در حیطه خصوصی یا عمومی است.

در حوزه معماری یکی از عادلانه ترین شیوه های دستیابی به بهترین ایده ها ی خلق فضا، برگزاری مسابقات معماری است.قدیمی ترین اسناد برگزاری مسابقه معماریایی مقاله در که در سال 1926در مجله riba به چاپ رسیده است مربوط به "سنگ نوشته های آکروپولیس آتن"است.در این سنگنوشته ها نوشته شده است که در سال 448 پیش از میلاد،طراحی یک بنای یاد بود جنگ به مسابقه گذاشته شد و طبق گزارشات اسمیت (نویسنده مقاله مذکور) طرح های ارائه شده در این مسابقه را به مدت 10 روز به تماشای عموم گذاشتند تا مردم درباره آنها داوری کنند که این موضوع نه تنها اهمیت برگزاری مسابقه معماری را نمایان می سازد بلکه نمایشگر مسابقه به مثابه فرصتی برای تجلی صراحت و دموکراسی جوامع متمدن بشری نیز می باشد.

[Mahnaz.D 61,915]

این شیوه انتخاب ایده "مسابقه معماری"،در تمامی دوره های قرون وسطی ،رنسانس و پس از آن تداوم یافت که گاهی نیز موجب انتشار سبک ها،جریان ها و گرایشات نظری جدیدی در معماری شد به طوریکه بعد ها دستیابی به چنین دستاورد هایی خود از نتایج مسابقات معماری محسوب شد.همچنین نتایج مسابقان معماری ،آثاری جهانی به جا گذاشت. به طور مثال ساختمان اپرای شهر سیدنی در استرالیا که طی برگزاری یک مسابقه معماری برگزیده شد و به اجرا رسید از چنان شهرت و مقبولیتی در جهان بر خوردار شد که طی برگزاری یک نظر سنجی برای انتخاب "عجایب هفتگانه دنیا در سال 2007 میلادی "در میان آثاری چون :اهرام ثلاثه مصر،تاج محل درهند و کلسئوم در ایتالیا، جزء21کاندید نهایی عجایب دنیا و توسط مردم از سراسر جهان انتخاب شد. در ایران نیز "مسابقه معماری " از دیر باز مورد توجه بوده است . شواهدی از دوران باستان نشانگر توجه به اهمیت انتخاب بهترین طرح ها در گذشته های بسیار دور بوده است.تا کنون یاد داشت هایی به چاپ رسیده است که در آن به انتخاب طرح " ایوان مدائن " از طریق بر گزاری مسابقه در آن زمان اشاره شده است هرچند که این شیوه انتخاب بهترین طرح یعنی "مسابقه معماری "به طور عام در یک قرن اخیر در ایران معمول شد و شواهد آن در مجلات تخصصی معماری و شهر سازی در دسترس است. اما نکته قابل تأمل اینجاست که به نظر می رسد در سال های اخیر ، نحوه برگزاری " مسابقات معماری " در کشور ما معنای اصلی این شیوه انتخاب بهترین طرح ها را مخدوش کرده است .

 

به بیان دیگر همانطور که بسیاری از مفاهیم جهانشمول در تغییرات از مقیاس جهانی به بومی دچار دگرگونی می شوند و گاهی این دگرگونی تا جایی پیشرود که معانی و تعاریف جدید را به وجود می آورد، " مسابقه معماری " نیز که در بطن خود یک نوع شیوه انتخاب منتج از تجربیات جهانی است و اصول خود را دارد ،در سال های اخیر در کشور ما دچار معضلاتی جدی شده است تا جائیکه کیفیت برخی از مسابقات به سطحی بسیار پایین نزول کرده و عملا به نوعی تشریفات حرفه ای مبدل گشته است. برای توضیح و تفسیر این موضوع در سطور آتی اهداف اصلی و نتایج مورد انتظار از برگزاری یک مسابقه معماری را یادآور شده و وضعیت جاری در نیل به هریک از اهداف توصیف می شود.

[Mahnaz.D 61,915]

اهداف اصلی و نتایج مورد انتظار از برگزاری یک مسابقه:

1-دست یابی به طرح های بهتر و کیفیتی برتر از راه حل های متعارف:

بدون شک نخستین هدف برگزاری یک مسابقه معماری واگذاری قدرت تصمیم گیری و انتخاب به حرفه مندان و متخصصان برای یافتن مناسب ترین طرح ها در ساخت بنا ها و شهرها و دستیابی به سطوح بالاتر کیفیت فضا در مقیاس های گوناگون است. برای دست یابی به این هدف می بایست شرایط برگزاری مسابق یک شرایط نظامند و قانونمند بوده و تحت کنترل و مدیریت مستقیم برگزارکننده پیش رود همچنین رویکرد و دیدگاه داوران در تشخیص برترین و بهترین اثر اهمیت بسیار دارد

.2-گسترش مرزهای دانش معماری:

یکی دیگر از مهمترین اهداف برگزاری یک مسابقه معماری در جهان از گذشته دور تا به امروز ،گسترش دادن مرزهای دانش معماری است.مباحث نظری ،تئوری و نقد معماری در محافل آکادمیک و محیط های آموزشی در تمامی نقاط دنیا مسیر خود را طی می کند و به طور معمول منجر به ارائه طرح هایی می شود که بر روی کاغذ ( یا به تعبیر امروزین در آرشیو های کامپیوتر )باقی می نماند . بنابر این مبانی فکری و نظری معماری در هر لحظه همگام با تغییرات دنیای امروز مرزهای پیشین خود را در می نوردد و گستره دانش معماری در حیطه نظریات را افزایش می دهد.اما برا گسترش مرزهای دانش معماری به طور واقعی و ملموس به طوریکه کیفیت فضای زندگی و زیست انسان ارتقاء یابد ، تنها راه ، تصمیم گیری های مدبرانه بر اساس انتخاب بهترین ایده های خلق فضا ، تلاش برای کالبد بخشیدن به آن ها و اجرایی کردن این ایده هاست.به عبارت دیگر " گسترش مرزهای دانش معماری " به عنوان یکی از اهداف اصلی برگزاری یک مسابقه معماری ،تنها زمانی معنی می یابد که بر گزار کننده یک مسابقه به هدف والای آن که همان " به پیش راندن مرزهای فعلی معماری "است آگاه باشد.نقل می شود که در دهه 90 میلادی پس از برگزاری مسابقه معماری طراحی طاق بزرگ لادفانس( La Grand Arch de la Defense) در پاریس و برنده شدن اسپرکلسن ( Johann Otto von Spreckelsen )، مجریان طرح در گزارشی به میتران (Francois Mitterrand) - رئیس جمهور وقت فرانسه – اعلام کردند که در حال حاضر توان و امکانات وتکنولوژی ساخت چنین بنایی با چنین دهانه عظیمی وجود ندارد و میتران نیز صریحا اعلام کرد : اگر تکنولوژی وجود ندارد ، به آن دست یابید !به نظر می رسد در اینجا ، تلاش و تصمیم قاطع برای گسترش مرزهای دانش معنی می یابد . در واقع هنگامی که صحبت از به پیش راندن مرزهای فعلی دانش معماری می شود به نوعی تأکیدی بر گسترش حیطه دانش در تمامی علوم و رشته های مرتبط نیز دیده می شود بدینسان است که جملات آغازین این نوشتار معنی می یابد. یعنی تغییرات مداوم شرایط زندگی انسان زمانی می تواند در یک کالبد معماری رخ نماید که تمامی این حیطه های در حال تغییر به درستی و در هماهنگی با هم بتوانند کیفیت جدیدی برای فضای زیست انسان خلق کنند. به نظر می رسد در یکی – دو دهه گذشته و در مسابقات معماری برگزار شده در ایران انگیزه ای برای جسارت و در جهت فراتر رفتن از مرزهای وضعیت موجود و کنونی معماری کشور وجود ندارد که در بخش بعدی این نوشتار دلایل آن بررسی می شود.

[Mahnaz.D 61,915]

-تشویق استعدادها ، ابداعات و ابتکارت:

برگزاری مسابقات معماری نظامند و مبتنی بر اجرای کامل قوانین سبب ایجاد فرصت برای طراحان و تشویق آنها برای عرضه طرح های خود می شود که در خلال این موضوع و ایجاد انگیزه ، ابداعات ، ابتکارات و استعدادهای بالقوه نیز گاه در غالبی جسارت گونه رخ می نماید.اما در سال های اخیر نوعی محافظه کاری در ارائه آثار خلاقانه و با جسارت رخ داده است به نظر می رسد پائین بودن سطح توان اجرا و نبود تکنولوژی ساخت همگام با ایده های پیشتاز معماری ، تأثیر مستقیم بر نحوه قضاوت آثار توسط داوران (منشکل از کارفرما یا نمایندگان آن و حتی داوران با سوابق دانشگاهی و پژوهشی) گذاشته است. به طوریکه گاهی یکی از شروط اصلی انتخاب اثر معماری ، همزمان بودن و همگام بودن اثر با توان اجرا در داخل ایران است . خود این موضوع نیز موجب شده تا بسیاری از شرکت کنندگان (حقیقی یا حقوقی )در مسابقات با نوعی محافظه کاری مبتنی بر توجه به مسأله توان اجرایی از ارائه آثار خلاقانه و با جسارت دوری میکنند.

به طوریکه مروری بر مسابقات 5 سال اخیر که در مجلات و نشریات تخصصی معماری به چاپ رسیده است موُید این موضوع است. در مجموع می توان گفت این نوع برخورد محافظه کارانه خود به تنهایی می تواند دستیابی به این هدف از برگزاری مسابقه را مخدوش کند و سطح "مسابقه معماری " در معنای کیفی خود در ایران را نزول دهد.در واقع معنای جدیدی برای "مسابقه معماری"در کشور ما ایجاد شده است:مسابقه فارغ از جسارت! وبدیهی است که مسابقه فارغ از جسارت و نو اندیشی ! معنا ی راستین مسابقه را ندارد......!

[Mahnaz.D 61,915]

- توزیع دموکراتیک کار با اهرم مسابقه:یکی از اهداف مهم و در عین حال نتایج مورد انتظار برگزاری مسابقات معماری در جهان توزیع عادلانه و دموکراتیک کار بر اساس توانایی های فردی و جمعی به اشخاص حقیقی و حقوقی می باشد.هم اکنون در بسیاری از کشورهای توسعه یافته برگزاری مسابقات معماری عادلانه ترین شیوه توزیع کار نیز محسوب می شود. به عنوان نمونه مجموعه پروژه های ارجاع شده به دفتر معماری BRT ( Bothe Richter Tehrani) که در شهر هامبورگ آلمان مستقر است ، در یک دوره دوازده ساله از سال 1994 تا 2005 میلادی تعداد 146 پروه می باشد. از این تعداد 36 پروژه با درخواست مستقیم کارفرما به این دفتر ارجاع داده شده است.63 پروژه که مهمترین پروژه ها نیز هست از طریق شرکت در مسابقات معماری ، کسب رتبه اول و نیز انعقاد قرارداد انجام شده است. 29 پروژه مطالعاتی و ارائه ایده و نیز 19 پروژه ارائه گزارش نیز در این دوره دوازده ساله به انجام رسیده است.با بررسی کلی آمار ارائه شده ، مشخص می شود که این دفتر معماری صاحب نام و پر سابقه با وجود داشتن سابقه حرفه ای طولانی مدت در یک کشور توسعه یافته همچون آلمان ،در حدود 43% از پروژه ها و فرصت های کاری خود را از طریق شرکت در مسابقات معماری به دست آورده است.این دفتر معماری به دلیل ارائه طرح های بدیع و بخصوص متناسب با مساله توجه به مصرف انرژی در ساختمان بسیار شهرت دارد. طراح اصلی این دفتر آقای هادی تهرانی به عنوان یکی از سه شرکای اصلی می باشند و همانگونه که ذکر شد برگزاری مسابقات به عنوان یکی از مهمترین ابزار توزیع کار ، توان بالقوه طراحان این دفتر را نیز به کار گرفته است.نمونه ذکر شده و آمار ارائه شده می تواند نمایانگر اهمیت برگزاری مسابقات معماری در نحوه توزیع عادلانه کار در دفاتر معماری باشد اما متاسفانه در روند کنونی برگزاری مسابقات در ایران عدم توجه برگزارکنندگان به الزام انعقاد قرارداد با طرح برتر مسابقات، خدشه ای عمیق بر این موضوع وارد کرده است.در سال های اخیر تنها در مسابقات معدود و بسیار کمی با طرح نخست قرارداد منعقد شده است ، بسیاری از طراحان طرح های برنده شده در مسیر طولانی قوانین اداری و وعده های مسوولین از کار کنار زده شده اند و حتی در بیشتر موارد طراحی واجرا به رتبه های پایین تر و حتی دفاتری که اصلا در مسابقه شرکت نکرده اند واگذار شده است.در چنین روندی نه تنها توزیع عادلانه کار صورت نگرفته است بلکه حقوق اولیه مادی و معنوی طراحان طرح برتر پایمال شده است.

[Mahnaz.D 61,915]

- دامن زدن به رقابت سالم حرفه ای:

"شرکت در مسابقات برای عرضه مهارت ها و گرفتن کار در هیچ حرفه دیگری جز معماری و طراحی معمول نیست . این موضوع هم مایه مباهات معماران و هم مایه سرخوردگی آنهاست. مباهات به دلیل آنکه صراحت و سلامت برگزاری یک مسابقه معماری دموکراسی یک جامعه متمدن بشری را جلوه گر می سازد و سرخوردگی به سبب آنکه سرنوشت حرفه ای خود را با رویدادهایی پیوند می زنند که در دنیای پر رقابت امروز احتمال پیروزی در آنها اندک است." 2اما در صورت استحکام و انسجام نهاد برگزارکننده مسابقه و حاصل شدن نتیجه مطلوب می تواند رقابت سالم حرفه ای را در جامعه معماری به دنبال داشته باشد.در سال های اخیر متاسفانه برخی از نهادهای برگزارکننده مسابقات به قدر کافی مستحکم ومقتدر نبوده اند که این هم برای برگزارکنندگان و هم برای شرکت کنندگان سرخوردگی به بار آورده است و انگیزه شرکت در مسابقات و ایجاد رقابت سالم حرفه ای را از میان برده است.به هرحال استوار کردن نهاد مسابقه در حرفه معماری همانطورکه ضروری است ، ظریف و دشوار نیز می باشد.

6-فرصتی برای شناسایی معماران و طراحان خلاق:

در خلال برگزاری مسابقه معماری ، بخصوص مسابقات معماری از نوع آزاد ، بسیاری از معماران ، طراحان خلاق و توان ابداعی و ابتکاری آنها شناسایی می شوند. مخصوصا این موضوع در مورد شناسایی مهندسان جوان یا دفاتر معماری نوپا صادق است که البته یکی از نتایج مورد انتظار از یک مسابقه معماری است.خوشبختانه در سال های اخیر در کشور ما بسیاری از توان های بالقوه در جریان برگزاری مسابقات معماری شناخته و معرفی شده اند

[Mahnaz.D 61,915]

- ارزیابی توان معماری کشور و شناسایی جایگاه آن در مقیاس جهانی در مقاطع زمانی گوناگون:یکی از نتایج مورد انتظار از برگزاری یک مسابقه معماری ،دستیابی به نوعی ارزشیابی از توان معماری بخصوص توان بالقوه معماران کشور و نیز قیاس آن با جریانهای معماری جهان است که در پی آن جایگاه معماری کشور نیز مشخص می شود . به بیان دیگر تحلیل محتوایی آثار شرکت کننده در هر مسابقه معماری (بخصوص مسابقات آزاد معماری )می تواند معیاری برای شناخت توان بالقوه معماری کشور باشد . که این خود نیز از اهمیت بسزایی برخوردار است .چنین نتیجه ای با برگزاری نمایشگاهی از آثار شرکت کننده در هر مسابقه و همچنین چاپ و انتشار آثار میسر می شود . در سالهای اخیر در ایران خوشبختانه آثار شرکت کننده در برخی از مسابقات به طور کامل به چاپ رسیده است که می تواند سند بسیار مناسبی برای تحلیل بررسی و نقد وضعیت معماری و حتی وضعیت برگزاری مسابقات معماری در ایران باشد. اما چرا در مسابقات معماری در کشورمان از اهداف ونتایج مورد انتظار از برگزاری یک مسابقه ،تا این حد فاصله گرفته ایم . برای دستیابی به دلایل چرا یی این موضوع نخست باید به خاطر داشت که کیفیت نتیجه برگزاری یک مسابقه معماری به طور مستقیم متأثر از سه موضوع است.

1-برگزاری مسابقه بر طبق اصول ، قوانین و آیین نامه مسابقات معماری و اجرای دقیق مواد و بند های این آیین نامه از سوی برگزار کننده

2- رویکرد داوران در انتخاب طرح برتر

3-به اجرا رساندن و کالبد بخشیدن طرح منتخب و انعقاد قرارداد اجرای کار با طراح یا طراحان ،پروژه منتخب

باتوجه به مطالبی که ارائه شد به نظر می رسد،در برخی از مسابقات سالهای اخیر عدم رعایت قوانین و آیین نامه مسابقات معماری و اجرای دقیق مواد و بند های این آیین نامه از سوی برگزار کننده ، نتایج مسابقات را مخدوش کرده است .البته لازم به ذکر است که برخی از مسابقات نیز برگزار ی مسابقه در حد استانداردهای متعارف جهانی بوده است.اما در خصوص مورد دوم ، رویکرد داوران در انتخاب طرح برتر بسیار اهمیت دارد به طور مثال توجه داوران مسابقات در سالهای پیش به معماری گذشته ایران ( فارغ از هرگونه ارزش گذاری ) موجب شده است "در مسابقات اخیر در بسیاری از آثار شرکت کنندگان نیز نوعی توجه به معماری گذشته ایران دیده شود و مورد اخیر به قدری در اذهان ریشه دوانیده که طراحان حتی آوانگارد ترین کارهای ارائه شده در این مسابقات ،به هنگام توجیه کار خود ، به هر نحوی که شده می خواهند کار خود را به معماری گذشته ایران گره بزنند این مورد حتی در کارهایی که به اتفاف یک همکار خارجی طراحان ایرانی در مسابقه عرضه می گرددند یعنی مواقعی که ویژگی کار ایجاب می کند که کارها در سطح بین المللی عرضه شود و حتی کار فرما یا داوران نیز پیگیر ارتباط طرح با معماری گذشته نبوده اند از جانب برخی شرکت کنندگان پیگیری و دنبال می شود." 3همچنین مسأله توجه به اجرایی بودن آثار و تاثیر آن در نحوه داوری نیز نوعی محافظه کاری را در ارائه آثار به وجود آورده که در سطور پیشین به تفصیل به آن اشاره شد.اما می توان گفت که مهمترین گام و در واقع تکمیل کننده جریان یک مسابقه به اجرا رساندن طرح برتر و انعقاد قرار داد اجرای کار با طراحان پروژه منتخب می باشد که متأسفانه در اکثر مسابقات معماری کشوری ،این مرحله از مسابقه نادیده گرفته می شود .صریحاًمی توان گفت که کم اهمیت دانستن این موضوع و نادیده گرفتن آن ،تمامی معنای برگزاری یک مسابقه را زیر سؤال می برد تا زمانی که طرح منتخب اجرا نمی شود و طرح ها روی کاغذ باقی می ماند همواره سطح معماری ساخته شده کشور بسیار نازلتر از توان بالقوه معماری کشور خواهد بود.مرزهای دانش معماری در کشور ما در جایگاه کنونی خود باقی خواهد ماند ، انگیزه برای شرکت در مسابقات و ارائه ابداعات و ابتکارات سرکوب خواهد شد . توزیع دموکراتیک کار صورت نخواهد گرفت . رقابت سالم حرفه ای بی معنی خواهد شد. فرصت برای شناسایی معماران خلاق از دست خواهد رفت و نهایتاً اینکه تمامی هزینه های مادی و معنوی و زمان ارزشمند و مفید کاری صرف شده برای دستیابی به اهداف ذکر شده ، پایمال خواهد شد.

در واقع مفقود شدن حلقه آخر زنجیر برگزاری یک مسابقه معماری ،یعنی عدم اجرای طرح نخست ، می تواند سرمایه های مادی و معنوی جامعه حرفه ای معماری را پایمال کند.

در چنین شرایطی برگزاری مسابقه به مراتب بی فایده بوده و ارجاع کار به یک معمار باسابقه و حتی با اعمال سلیقه شخصی به مراتب مدبرانه تر است.

[Mahnaz.D 61,915]

حاصل سخن :

 

امید است این نوشتار بتواند توجه جامعه حرفه ای معماری را به نوعی باز نگری بر روند برگزاری مسابقات معماری در ایران تشویق نماید چرا که باید کوشید تا مسابقات معماری هر چه بیشتر گسترش یابد. اهداف مشخص و نتایج مورد انتظار از مسابقات حاصل شود. نتایج حاصل از داوری مسابقه ها بدون اعمال نظر های بعدی و پایمال شدن در روابط اداری مخدوش ، به کار گرفته شود و به معماران فرصت داده شود که تمامی توان بالقوه و خلاقانه خود را نه روی کاغذ که در بنای ساخته شده به فعل در آورند و معماری کشورمان را به سطحی که شایسته آن است برساند بطوریکه به جایگاه جهانی خود نائل آید .

 

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام