بناهای تاریخی تهران

[Mahnaz.D 61915]

باغ فردوس:

 

[/url]

 

آدرس : خیابان ولی‌عصر، نرسیده به میدان تجریش‌، خیابان باغ فردوس

به دستور محمدشاه قاجار در 1264 ق‌، قصری برای او در نزدیكی تجریش ساخته شد، اما با بیماری و مرگ او، قصر نیمه تمام ماند و او در همان قصر نیمه تمام محمدیه (در محل محمودیه فعلی‌) از دنیا رفت‌.

هم زمان با ساخت قصر محمدیه‌، درباریان نزدیك به او نیز در همان حوالی اقدام به احداث باغ یا عمارت ییلاقی كردند. از جمله‌، حسین‌علی‌خان معیرالممالك باغی احداث كرد كه به باغ فردوس مشهور شد.

عمارت باغ فردوس در دو طبقه به سبك قاجاریه و معروف به گوش فیل بنا گذاشته شد. زمین‌های قسمت جنوبی و سراشیبی باغ نیز با سنگ چین‌هایی به صورت هفت قطعه مسطح و مطبق در آمد و روی هریك از قطعات‌، استخری با فواره‌های متعدد احداث شد. استخرها به گونه‌ای ساخته شده بودند كه از فواصل دورتر، بزرگ‌تر به نظر میآمدند.

سپس‌، دوست‌علی‌خان‌، پسر حسین‌علی‌خان‌، به همت معماران اصفهانی و یزدی‌، ساختمانی در قسمت جنوبی باغ برپا كرد و نام آن را رشك بهشت گذاشت‌. پلكان و بخش‌های دیگری از ساختمان از مرمر اعلای یزد و دیوارهای داخل اتاق با كاغذهای طلایی برجسته پوشانده شده بود. اما دوست‌علی‌خان اعتنای چندانی به باغ و ساختمان آن نكرد و با گذشت زمان ساختمان رو به خرابی گذاشت تا حدی كه سنگ‌های مرمر آن كنده و به عمارت امیریه (مدرسه‌نظام‌) برده شد. بعد از آن مالكیت باغ چند بار دست به دست شد. سرانجام در 1318 ق‌، در زمان سلطنت مظفرالدین شاه قاجار، محمدولی‌خان سپهسالار تنكابنی آن را از ورثه امین‌الملك خرید.

[url=http://www.noandishaan.com/bigimage.aspx?img=http://img.tebyan.net/big/1386/03/18713120920819550131257716239815418210691.jpg>

سپهسالار، علاوه بر ایجاد فواره و استخرهای مطبق‌، قنات باغ فردوس را نیز احیا كرد و سر دری با شكوه در مظهر قنات (میدان گاه فعلی باغ فردوس‌) ساخت‌. ولی به دلیل بدهی به تجارت‌خانه طومانیانس‌، باغ را به او داد و طومانیانس نیز باغ را در ازای بدهی‌، به دولت رضاخان واگذار كرد. سرانجام‌، در 1316 ش‌، وزارت معارف (آموزش و پرورش‌) آن‌جا را خرید و ساختمان را مرمت و دبیرستان شاپور تجریش را در آن تأسیس كرد.

در 1350 ساختمان موجود در باغ به مركز فرهنگی و هنری و نمایشگاهی تبدیل شد و پس از انقلاب نیز در اختیار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار گرفت‌.

مساحت باغ فردوس 20000 متر مربع و طول آن 280 متر وشیب آن از شمال غربی به جنوب شرقی است‌.

هم‌چنین‌، دكترمحمود افشار یزدی در 1316، قسمتی از باغ و ساختمان اندرونی را كه حدود 6000 متر مربع بود، خرید و به تدریج با خریدن قطعات اطراف‌، مساحت باغ را به 12000 متر مربع رسانید. سپس در 1337، باغ و ساختمان‌های داخل آن را وقف امور فرهنگی كرد; از جمله در 1352، قسمتی از آن برای استقرار مؤسسه لغت نامه دهخدا و مؤسسه باستان شناسی به دانشگاه تهران واگذار شد كه هم‌چنان دایر است‌‌.

 

باشگاه بانک ملی:

 

آدرس : خیابان فردوسی

ساختمان سردار اسعد یا باشگاه بانك ملی در 1292 ساخته شده است‌. ساختمان منزل مسكونی جعفرقلی خان سردار اسعد و معمارش استاد محمد معمار باشی‌، مشهور به بابا، بوده است‌. معمار باشی‌، معمار ساختمان موزه گنجینه نیز بوده است‌. این ساختمان مدتی باشگاه بانك ملی بوده‌، اما هم اكنون فعالیتی در آن انجام نمی‌شود و قرار است كه به موزه بانك ملی تبدیل شود. اشیای موزه را هدایایی تشكیل می‌دهد كه از سوی بانك‌های ایرانی و خارجی به مناسبت پنجاهمین سال تأسیس بانك ملی (1357) اهدا شده است‌.

[Mahnaz.D 61915]

باغ نگارستان:

 

آدرس : خیابان بهارستان

باغ نگارستان از باغ‌های قدیمی تهران است كه در 1222 ق‌، به دستور فتح‌علی‌شاه به شكل هشت گوش با شاه‌نشین‌هایی به سبك دوره زندیه ساخته و به گچ بری‌های زیبایی مزین شده است‌. این باغ از غرب تا خیابان صفی‌علی‌شاه و از شرق تا دروازه دولت امتداد داشت و درب بزرگ آن به میدان بهارستان فعلی باز می‌شد. در این باغ‌، دو عمارت با نام‌های قلمدان و دل گشا به دستور فتح‌علی‌شاه و به دست هنرمندان عصر قاجار ساخته شده بود. اتاق‌هایی با درهای چوبی و دو تالار بزرگ در طرفین ساختمان مركزی این باغ وجود دارد. این باغ دارای 64 اتاق‌، چهار تالار، كتاب‌خانه با چهار سالن و 600 متر زیربنا است‌. تالارها با آینه كاری‌، نقوش طلایی‌، فرش‌های گران‌بها و چلچراغ‌های با ارزش مزین شده و تابلوهای آن به دست هنرمندانی چون میرزا جانی نقاش‌، میرزا بابا نقاش و عبدالله‌خان نقاش‌باشی كشیده شده است‌.

در 1307 ش‌، دكتر عیسی صدیق‌، وزیر معارف وقت‌، با تعدادی از فارغ التحصیلان آن زمان كه در فرانسه تحصیل كرده بودند، تصمیم گرفتند تا یك دانش‌سرای عالی هم‌چون مدارس فرانسه تأسیس كنند. برای تبدیل عمارت به دانش‌سرا، از معمار و مهندس مهاجر روس‌، الكسی ماركف‌، كمك گرفته شد. سپس با رعایت اصول معماری ایرانی‌، نقشه تبدیل عمارت به دانش‌سرا تهیه گردید. باغ نگارستان نیز به دست سید علی اكبر باغبان طراحی شد. این باغ در واقع اولین مركز آكادمیك كشور است كه به عنوان دارالمعلمین عالی برای پسران و دارالمعلمات برای دختران تأسیس شد.

در زمان سلطنت مظفرالدین شاه (1318 ق‌)، مدرسه فلاحت (كشاورزی‌) و در 1329، مدرسه صنایع مستظرفه (هنرهای زیبا) به ریاست محمد غفاری (كمال الملك‌) در عمارت جنوبی و هم‌چنین‌، مدرسه علمیه در عمارت شمالی به وجود آمد. سپس دو آپارتمان در شمال نگارستان برای سكونت معلمان فرانسوی و در قسمتی دیگر، یك ساختمان سه طبقه برای شاگردان تأسیس كردند. در 1315 ش‌، كتاب‌خانه باغ ساخته شد كه معاونت آن را پروین اعتصامی به عهده داشت‌. در 1335، مؤسسه لغت نامه دهخدا، كلاس‌های زبان‌های خارجی‌، جغرافیا و كلاس‌های عمومی دانشكده ادبیات دایر شد و در 1337 نیز مؤسسه تحقیقات اجتماعی در این مكان آغاز به كار كرد. از 1341 تا 1370، دانشكده علوم اجتماعی در این محل دایر بود و پس از انتقال آن‌، زمانی كه در 1371 قصد واگذاری و تخریب آن را داشتند، دكتر روح الامینی مقاله‌ای با عنوان در روزنامه اطلاعات نوشت و به واگذاری و تخریب آن اعتراض كرد. این محل نزدیك به دو سال مخروبه بود تا این كه در آبان 1374 دكتر حبیبی‌، معادل اول رئیس‌جمهور وقت‌، از این مكان دیدن و یكی از كارشناسان میراث فرهنگی به نام مهندس دانشور را برای تهیه نقشه و بازسازی باغ معرفی كرد. او نیز با هماهنگی دانشگاه‌، نقشه اولیه را به دست آورد و تغییرات انجام شده را اصلاح كرد.

از جمله افراد شاخصی كه در دارالمعلمین تحصیل كرده و در فرهنگ ما نقش مهم و بسزایی داشته‌اند، می‌توان به استاد شهید آیت‌الله مطهری‌، آیت الله طالقانی‌، پروین اعتصامی (كتاب‌دار باغ نگارستان‌) و دكتر حسن حبیبی‌، معاون اول رئیس جمهوری‌، اشاره كرد. دكتر محمود حسابی نیز از محصلان و مدرسان این مكان به شمار میآید و گفته‌اند كه بعدها برای تدریس درس فیزیك به دانشجویان‌، اولین دستگاه هواشناسی را در این محل نصب كرد. هم‌چنین‌، دكتر محمد حسن گنجی‌، بنیان گذار هواشناسی و جغرافیا، دكتر محمود روح الامینی‌، كاظم عصار، بدیع‌الزمان فروزان فر، دكتر محمد معین‌، دكتر قریب و... نیز دانش آموختگان و مدرسان این مؤسسه بوده‌اند.

در مقابل درب ورودی ساختمان مركزی‌، از شمال‌، مجسمه شاعر حماسه‌سرای ایران‌، فردوسی‌، مشاهده می‌شود كه در 1315، توسط دانشجویان ایرانی كه در اروپا تحصیل می‌كردند ساخته و به این مكان منتقل شده است‌. این مكان از قدیم به گل گشت فردوسی نیز معروف بوده است.

[Mahnaz.D 61915]

بانک ملی بازار:

 

آدرس : خیابان پانزده خرداد، بعد از میدان ارگ‌، روبه‌روی سبزه میدان

بنای بانك ملی بازار با طراحی و معماری محسن فروغی‌، مهندس و معمار ایرانی‌، ساخته شده است كه رضا شاه از او برای ساخت برنامه‌های سازندگی دعوت كرده بود. بناهایی كه او ساخته است هرچند مدرن‌، دارای ظرافت و سنت اسلامی است‌.

ساختمان بانك ملی بازار شاید در میان بناهای عمومی‌ای كه وی ساخته است‌، به بهترین وجه نشان دهنده سبك او باشد. این بنا در دهه 1320 ش آغاز شد، ولی به دلیل مشكلات متعدد ناشی از وضعیت خاك‌، ساخت آن چند سال به طول انجامید.

این ساختمان با 4110 متر مربع مساحت‌، در دو طبقه و با دو طبقه زیر زمین با استفاده از بتون مسلح‌، آجر و ملات و سیمان ساخته شده است‌. هر چند طرح بنا عقلانی و مدرن است‌، از اسلوب معماری سنتی خردمندانه در آن استفاده شده است‌. ورودی اصلی بانك از كاشی كاری رنگارنگ بهره برده تا با بازار اصلی تهران در همسایگی آن هماهنگ شود. این خردمندی در استفاده او از عناصر سایه ساز و ایوان‌ها، به ویژه در ضلع جنوبی بنا، كه ایوانی با 24 ستون بر پا شده‌، آشكار است‌. تزیین برخی سطوح با كاشی كاری نیز موجب تأكید بر نماها و ورودی‌های اصلی بنا شده است‌.

در سمت چپ مدخل ورودی‌، یك تخته سنگ حجاری شده حدود 1/5*2 متر و در سمت راست نیز، نقش چند دنده و كارگر به عنوان نماد صنعت و كار حجاری شده است‌. سمت چپ نیز نقش چند كشاورز گندم در دست كه در واقع نماد زندگی و كار است‌، وجود دارد كه هر دو باهم در میآمیزند تا صنعت و كار و زندگی نوینی را به وجود آورند‌.

 

برج آب بانک ملی:

 

[url=http://www.noandishaan.com/bigimage.aspx?img=http://img.tebyan.net/big/1386/03/19512769180162172207195222211749172828.jpg>

آدرس : خیابان فردوسی

برج آب توسط گروهی از كارگزاران آلمانی و زیر نظر مهندس لیندن بلات و در تاریخ 1315 ساخته شد. این تاریخ بر روی كاشی موجود در نمای شرقی حك شده است‌.

این برج به منظور استفاده از ذخیره آب چاه‌ها برای آبیاری فضای سبز و هم‌چنین فشار آب در لوله‌ها با ارتفاع هفت طبقه ساخته شده است.

[Mahnaz.D 61915]

بنای کلاه فرنگی:

 

[url=http://www.noandishaan.com/bigimage.aspx?img=http://img.tebyan.net/big/1386/03/13625076183864168133851910515520412378.jpg>

آدرس : خیابان شریعتی‌، نرسیده به پل سیدخندان

بنای گنبددار بی‌سیم قصر با توجه به این كه از اولین فرستنده‌های تلگرافی كشور است و در زمان خود از فنآوری‌های وارداتی غرب بهره می‌جست‌، از جهت استحكام و استواری كه از مشخصه‌های بناهای سال‌های 1300 تا 1320ش‌، محسوب می‌شود، عملكرد انحصاری خاص‌، موقعیت جغرافیایی و فرهنگی‌، ارتباط آن با سایر بناهای پیرامون و ... قابل بررسی و تأمل است‌. بنای بی‌سیم قصر قاجار، بی‌سیم پهلوی‌، بی‌سیم قصر یا كلاه فرنگی از جمله بناهای واقع در اراضی قصر قاجار است‌. ساخت بنا در 1303 ش‌، به اتمام رسید و در 1306/12/3، به طور رسمی افتتاح شد. ساخت عمارت رادیو ایران نیز در 1317 ش شروع و در 4/2/1319 افتتاح شده‌است‌.

 

معمار آن احتمالاً ابراهیم معمار باشی‌، از معماران وزارت پست و تلگراف در اواخر قاجار، بوده و معمار عمارت رادیو ایران نیز احتمالاً پل آبگار و پیمان‌كار آن شركت هوختیف آلمانی است‌. بی‌سیم قصر در محوطه‌ای در حدود 17/5 هكتار قرار گرفته است‌. مساحت كل زمین 211544 مترمربع و مساحت بنا 650 متر مربع است‌.

 

بنای كلاه فرنگی چه از نظر معماری و چه عملكرد آن‌، در سری بناهای سال‌های اولیه دوره پهلوی اول قرار می‌گیرد كه بیش‌تر اقتباسی از سبك‌های معماری غربی است‌.

 

این شیوه در بنای اداره پست میدان مشق و سایر بناها نیز قابل رؤیت است‌. بنای بی‌سیم قصر با توجه به قدمت 78ساله و بی‌توجهی‌های سال‌های اخیر، دچار آسیب‌های جدی شده است‌.

 

فتح‌علی‌شاه قاجار در 1213 ق‌، در تقاطع جاده قدیم شمیران و خیابان عباسآباد، قصر زیبایی كه بعدها به قصر قاجار معروف‌شد، پی‌افكند. بنای آن یكی از قدیمی‌ترین قصرهای پادشاهان قاجار به شمار میآید. این بنای وسیع كه در بالای تپه‌ای واقع بود، دارای چهار برج مراقبت و دفاع‌، ولی فاقد پنجره‌های بیرونی بود. به همین جهت بیش‌تر به قلعه نظامی شباهت داشت تا كاخ شاهی‌. باغ‌ها به وسیله استخرها و نهرهایی از هم مجزا و روی قطعه زمین‌های مطبقی احداث شده بودند. ورودی قصر دارای بالا خانه‌ای بود كه چشم انداز زیبایی از صحرا، شمیران‌، تهران‌، خرابه‌های ری و نجفآباد، كاخ‌های اشرفآباد و دوشان تپه داشت و اطراف و بناها از آن بالا به خوبی دیده می‌شدند. بر دیوارهای جایگاه مخصوص بالا خانه‌، تصاویر شاه‌زادگان قاجار نقاشی و نقوش برجسته‌ای از چهار زن سر تا پا مسلح حجاری شده بود. ساختمان‌ها از یك حیاط چهارگوش داخلی كه در وسط آن حوض بزرگی قرار داشت‌، نور می‌گرفتند.

 

تزیینات داخلی اتاق‌ها نظیر اغلب ساختمان‌های مجلل ایرانی عبارت بود از آیینه‌كاری‌، گچ‌كاری‌، اكلیل كاری و نقاشی‌های عجیب و ساده با هنرهای حماسی ایران‌. این نقاشی‌ها با تصاویری از زندگی چنگیزخان و تیمورلنگ به هم آمیخته بودند. قصر در ابتدا به شكل هرم ساخته شده بود، اما در 1286 ق‌، در زمان ناصرالدین شاه‌، تغییراتی در آن به وجود آمد و ملحقاتی به آن افزوده شد، و در نهایت در دهة 1370 ق / 1330 ش‌، تخریب گردید. قبل از آن‌، در دوره پهلوی‌، قصر به عنوان زندان مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفت‌.

 

ساختمان بی‌سیم قصر از نظر معماری‌، از جمله بناهایی است كه با سبك معماری اوایل دوره پهلوی اول و به دنبال ورود فنآوری‌های لازم احداث گردیده است‌. از مشخصات بارز این دوره به مانند دوره قبل (قاجاریه‌)، اقتباس و الگوبرداری از سبك‌های معماری اروپایی‌است‌.

 

بنای بی‌سیم قصر دارای نمایی متقارن است‌، اما در طراحی پلان‌ها این تقارن رعایت نشده است‌. ورودی بنا محور این تقارن است و كلاه فرنگی در محل تقاطع محورهای تقارن پلان قرار گرفته است و به طوركلی سلسله مراتب نما بدون توجه به پلان پشت آن صورت گرفته‌است‌.

 

ورودی بنا در ضلع غربی واقع شده و سردری مزین دارد. ورودی در مركز نمای غربی قرار گرفته و در هر طرف آن سه ردیف پنجره تعبیه شده است‌. این نما دارای تزیینات حجاری‌، گچ‌بری و نما آجر است‌. نمای جنوبی و شمالی هم هركدام دارای سه ردیف پنجره است‌.

 

تزیینات و یا عناصر اصلی تزیینی بنا آجر است كه جزء اصلی سازه بنا محسوب می‌شود. در نماسازی‌، قاب‌های پنجره‌ها و ورودی‌ها به صورت نیم دایره خود نمایی می‌كند، كه از مشخصه‌های بارز معماری دوره قاجار است‌. در پیشانی بنا هم از آجر به صورت تزیینی استفاده شده است‌. در نمای غربی‌، بالای برخی از پنجره‌ها گچ‌بری به صورت نقوش اسلیمی دیده می‌شود. تزیینات سنگی كنار ورودی شمالی نیز حایز اهمیت است‌. به طوركلی‌، منبت كاری و سنگ‌بری در تزیین بنا نقش داشته است‌. تزیینات چوبی درب ورودی مقابل ملاحظه است‌. پنجره‌ها چوبی و تزیینات فلزی موجود روی شیروانی و كلاه فرنگی و دست‌گیره‌های درب ورودی مشخص هستند. در فضاهای داخلی‌، عنصر تزیینی خاصی به چشم نمی‌خورد. پله‌ها سنگی‌، نما عموماً آجری‌، نقش برجسته‌ها گچی‌، ابزارها آجری‌، پنجره‌ها چوبی و پوشش بام به صورت فلزی و شیب‌دار است‌. سقف‌ها متشكل از تیرهای چوبی و گچی شده هستند. در محل اتصال دیوارها با سقف‌، گوشه سازی‌هایی اجرا شده است‌. پوشش بام به صورت شیروانی است كه توسط خرپاهای چوبی نگه داشته شده است‌. پوشش كلاه فرنگی نیز به شكل گنبد فلزی (مس‌) ساخته شده است‌.

درقسمت شرقی بعدها (احتمالاً 1316) الحاقاتی به جنوب و شمال بنا اضافه شده است‌.

 

نیاز به ایجاد تشكیلات بی‌سیم در اولین سال‌های قرن چهاردهم ش‌، به جهت ارتباط مستقیم و سریع ایران با دیگر كشورهای جهان‌، در زمان پهلوی اول احساس می‌شد و برای این امر مهم‌، اجرای آن به وزارت جنگ محول گردید.وزارت جنگ نیز در 1303، ساخت بنای دستگاه‌های بی‌سیم ایران را در اراضی قصر قاجار به اتمام‌رسانید.

نخستین دكل 120 متری موج بلند اواخر 1303 در اراضی قصر قاجار با حضور پهلوی اول افراشته گردید.

به موازات پیشرفت كارهای فنی شرایط تربیت كارمندان فنی هم آماده شد و مدرسه بی‌سیم نظامی در ابتدای 1304 تأسیس گردید تا در موقع شروع مخابرات‌، تمام كارها به دست ایرانیان باشد.

از نیمه سال 1304، نصب دستگاه 20 كیلوواتی موج بلند آغاز شد. در فروردین 1305، نصب دستگاه 20 كیلوواتی موج بلند خاتمه یافت و آزمایش‌های مقدماتی آن شروع شد.

در ساعت 15 روز 6 اردیبهشت 1305، دستگاه 20 كیلوواتی موج بلند با حضور پهلوی اول افتتاح و گشایش آن به دنیا اعلام شد.

در سال‌های 1304 تا اواسط 1305، دستگاه‌های بی‌سیم در شهرهای تبریز، مشهد، شیراز، كرمان‌، خرمشهر و كرمانشاه نصب و فعال‌شد.

در اواخر دی 1305، كلیة دستگاه‌های بی‌سیم تهران و شهرستان‌ها با كارمندانی كه برای اداره آن‌ها تربیت شده بودند، در اختیار وزارت پست و تلگراف قرار گرفتند و در 25 بهمن ماه‌، مخابرات عمومی به صورت بی‌سیم آغاز گردید. در 1307، دو دستگاه موج بلند به مناقصه گذاشته و پیشنهادهای كمپانی‌های فرانسوی پذیرفته شد. در 3 آبان 1309، میرزا قاسم خان صوراسرافیل‌، وزیر پست و تلگراف و تلفن‌، دستگاه موج كوتاه را افتتاح كرد.

 

در آستانه جنگ جهانی دوم و از آن‌جا كه تهیه دستگاه بسیار نیرومند رادیو میسر نمی‌شد، وزارت پست و تلگراف و تلفن تصمیم گرفت كه تأسیسات رادیویی ایران را تكمیل كند.

در 1318، یك دستگاه دو كیلو واتی موج متوسط برای رادیو خریداری شد. در این سال‌، یك دستگاه موج كوتاه 25 كیلوواتی نیز خریداری گردید.

در ساعت 19 روز چهارم اردیبهشت ماه 1319، پس از گزارش ابراهیم اعلم‌، وزیر پست و تلگراف و تلفن‌، با حضور پهلوی دوم‌، رادیو ایران آغاز به كار كرد.

با آغاز جنگ جهانی‌، رادیوی بزرگ نیز تأسیس شد، اما در همان فرصت كوتاه‌، وزارت پست و تلگراف و تلفن یك دستگاه فرستندة موج كوتاه به قدرت هفت و نیم كیلووات و یك دستگاه موج كوتاه به قدرت دو كیلووات و آنتن‌های لازم را خریداری كرد كه بر اثر قطع راه‌های ارتباطی‌، تكمیل آن تا خاتمه جنگ میسر نگردید، اما پس از شروع دوران صلح و آرامش‌، در 14 مهرماه 1327 نصب و آماده كارشد.

پس از جنگ جهانی دوم‌، یعنی از 1325 تا 1335، حدود 210 دستگاه بی‌سیم از 17 وات تا 5 كیلووات خریداری و برای ارتباط تلگرافی به كار گرفته شد. 44 دستگاه موج كوتاه از 400 وات تا 20 كیلووات نیز خریداری و در نقاط لازم نصب شد.

در 1332، استودیوی شماره دو نیز با موج متوسط 240 متر به كار افتاد. در تاریخ 29 اردیبهشت 1335، قرارداد خرید دستگاه موج كوتاهی كه 100 كیلووات آنتن قدرت داشت و در تمام عالم شنیده می‌شد، مبادله گردید و یك سال بعد به كار افتاد.

دستگاه فرستنده 50 كیلووات با موج متوسط 335 متر ساخت كارخانه وسترن الكتریك آمریكا بود كه آنتن آن بر روی دكل 120 متری نصب شد سپس برای تأمین برق فرستنده 50 كیلو وات‌، چهار دستگاه موتور از نوع یودا، ساخت آمریكا، تحویل گردید كه قدرت هریك از آن‌ها 75 كیلووات آمپر بود.

دستگاه فرستنده موج متوسط با 50 كیلووات نیروی آنتن برای تكمیل پخش صدا نیز از طرف دولت آمریكا به ایران واگذار شد و نصب آن با همكاری و مشاركت وزارت پست و تلگراف و تلفن ممكن شد.

بعد از انتقال ایستگاه رادیو به میدان ارگ‌، مدتی بنا در اختیار كاركنان گذاشته شد و واحدهایی نظیر قرض‌الحسنه‌، نقلیه‌، سمعی و بصری‌، روابط‌عمومی و درمانگاه‌، هریك برای مدتی در آن مستقر بودند و بخش‌هایی از آن صرفاً به عنوان انبار وسایل نظافت و وسایل اضافه استفاده می‌شد.

[Mahnaz.D 61915]

خانقاه صفی علی شاه:

 

میرزا حسن‌بن محمدباقر اصفهانی‌، ملقب به صفی علی نعمت‌اللهی‌، در سوم شعبان 1251 ق‌، در اصفهان به دنیا آمد و بعد از چند سال به تهران كوچ و در محل فعلی خانقاه اقامت و از همان زمان آن‌جا را به خانقاه تبدیل كرد.

در حال حاضر خانقاه از سه بخش تشكیل شده‌: دو تالار برای مجالس آقایان و خانم‌ها در طرفین و مقبره‌، كه از تالارها در مجالس مذهبی و ترحیم استفاده می‌شود و مقبره نیز زیارتگاه مریدان است‌.

اصل ساختمان به جز مرمت‌هایی كه در قسمت‌های لازم انجام گرفته‌، تغییری نكرده است‌، اما بعد از مرگ صفی‌علی‌شاه‌، تزیینات داخلی بسیار زیبایی انجام شد. حدود یك متر پایین دیوارهای مقبره به طرز زیبایی كاشی كاری شده كه متشكل از طبیعت‌، حیوانات و چهره‌های افرادی چون حافظ‌، سعدی و دیگر نامداران است‌. در بالای تصاویر نیز اشعار صفی‌علی‌شاه نوشته شده است‌. در قسمت بالای كاشی‌كاری‌، آینه كاری زیبایی انجام گرفته و همه‌جا با كلمات و تصویرهایی از این حضرت پوشیده شده و سازهای مخصوص مراسم‌، صندلی‌های مفروش و منبر چوبی بزرگی در انتهای آن قرار گرفته است‌. در سمت راست در ورودی مقبره كشكول طلایی بزرگی به چشم می‌خورد كه اشعار صفی علی‌شاه روی آن نوشته شده است‌‌.

 

خانه امام خمینی:

 

آدرس : خیابان جماران‌، خیابان سوده‌، جنب حسینیه جماران

خانه امام‌خمینی‌(ره‌) به مساحت 300 مترمربع (150 متر خانه و 150 متر حیاط‌) در یك طبقه پشت حسینیه جماران واقع است‌. این خانه توسط حجت‌الاسلام امامی جمارانی به امام داده شد و ایشان ماهانه مبلغی (حدود 80000 ریال‌) به ایشان اجاره می‌دادند. پس از استقرار امام در این خانه‌، به دلیل سهولت رفت و آمد ایشان به حسینیه‌، راهروی موقتی میان خانه و بالكن حسینیه ساخته شد. هم اكنون این خانه با نگه داشتن وسایل شخصی امام‌خمینی‌(ره‌) تبدیل به موزه شده و مورد بازدید علاقه‌مندان است‌.

[Mahnaz.D 61915]

خانه مستوفی الممالک:

 

آدرس : ضلع جنوب‌غربی چهارراه گلوبندك

پدر نیمه دوم قرن سیزدهم‌، ناصرالدین شاه قاجار مهم‌ترین حامی و بانی ساخت بناهای مختلف در تهران بود، به طوری‌كه در خلال سلطنت طولانی و نسبتاً آرام او، باروی هشت ضلعی جدیدی با 12 دروازه و یك میدان مركزی با شكوه به نام میدان توپ‌خانه برای شهر گسترش یافته تهران ساخته شد.

یكی از بناهای این دوره (ناصری‌)، خانه مستوفی‌الممالك‌، واقع در داخل حصار غربی است كه از جهات مختلف جای تأمل دارد. عمارت مستوفی‌الممالك متعلق به اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، یعنی حدود 110 سال پیش‌، با سبك و سیاق خاص معماری آن دوره‌، كه ویژگی آن استفاده از عناصر و بن‌مایه‌های اروپایی است‌، ساخته شده‌است‌.

این بنا خانه یكی از اصیل ترین رجال دوران قاجار و پهلوی‌، یعنی میرزا حسن خان مستوفی‌الممالك‌، فرزند میرزا یوسف‌خان مستوفی‌الممالك‌، است كه در قسمت‌هایی تحت عناوین شجره‌نامه‌، زندگی‌نامه و مشاغل و مناصب حكومتی‌، به آن‌ها اشاره شده‌است‌.

خانه مستوفی در 1311 ق‌، یعنی هنگامی كه میرزا حسن خان مستوفی‌الممالك 19 سال بیش‌تر نداشت‌، ساخته شده است‌. با توجه به این‌كه محمدتقی‌خان ریاست بنّا خانه و منصب معمار باشی‌گری را در طول مدت سلطنت ناصرالدین شاه عهده‌دار بود تا بر احداث بناهای ساخته شده توسط درباریان نظارت كند، و با توجه به این‌كه ساختن اغلب بناهای درباریان را در محله سنگلج به وی نسبت داده‌اند، به احتمال زیاد، وی را می‌توان معمار یا ناظر ساخت بناهای مستوفی‌الممالك دانست‌.

این خانه دارای مشخصات خاص بناهای مسكونی دوره قاجار است و ورودی آن در بخش شرقی بنا است كه با چند پله به حیاط متصل می‌شود. دور تا دور بنا را حیاط احاطه كرده است‌.

این عمارت از جهت این‌كه خانه مسكونی یكی از سران مشروطه و رجال نامی تاریخ معاصر ایران است و با توجهبه این كه نمونه‌ای كم نظیر و كامل از بناهای مسكونی دوره قاجاریه بوده و نیز به جهت موقعیت محلی آن‌، یعنی واقع شدن در محله سنگلج‌، از دیدگاه سیاسی‌، اجتماعی‌، فرهنگی‌، تاریخی‌، هنری‌، معماری و ... قابل بحث و بررسی است‌. بنای مستوفی از شمال با كوچه مستوفی‌، از شرق با كوچه چال حصار و از غرب و جنوب با اماكن مسكونی هم‌جوار است‌. زمین ملك به طول 57 متر و دو عرض 29 متر و 33 متر است و انتهای كوچه چال حصار قرار گرفته است‌.

ابعاد بنا نیز در حدود 24/5 در 19/5 متر و ورودی بنا هم در حدود دو متر از سطح كوچه پائین‌تر است‌.

نمای شرقی دارای دو پنجره بزرگ در طبقه اول‌، در چوبی دو لنگه (ورودی اصلی بنا) و سه پنجره مربع شكل كوچك جهت نورگیر زیرزمین است‌.

نمای شمالی دارای چهار ستون مدوّر در طبقه اول‌، شش پنجره بزرگ و دری در قسمت وسط و چهار پنجره كوچك مربع شكل جهت نورگیر و زیرزمین و یك در فلزی در وسط‌، برای ورود به زیرزمین و حوض خانه آن است‌.

نمای جنوبی حدود یك متر پایین‌تر از سطح نمای شرقی‌، یعنی در حدود سه متر پایین‌تر از سطح كوچه است‌. در قسمت بالا یا طبقه اول‌، نما دارای ده ستون كامل مدور و دو نیم ستون چسبیده به بدنه بنا در دو گوشه و در قسمت پایین یا نمای زیر زمین 12 ستون سنگی است كه هشت تای آن به صورت جفت‌جفت (چهار جفت‌) است‌. هفت پنجره بزرگ در بالا و هفت پنجره مربع شكل كوچك جهت نورگیر زیرزمین در پایین نما قرار گرفته است‌. سقف بنا شیروانی و دارای یك خر پشته و دودكش آجری است‌.

قسمت‌های مختلف بنا شامل در ورودی چوبی دولنگه‌، آستانه كتیبه‌دار با هفت پله مرمرین و دو ستون در بالای آن است كه به سالن مركزی مرتبط می‌شود و در سمت چپ و راست آستانه ورودی دو اتاق و در دو طرف سالن مركزی دو اتاق دیگر و بالای هر دوی آن‌ها دو اتاق دیگر قرار گرفته است‌. در واقع سالن مركزی شش اتاق در اطراف دارد.

تزیینات بنا بیش‌تر به صورت گچ‌بری و دارای نقوش حیوانات افسانه‌ای با سر انسان و بدن شیر، انسان بال‌دار یا فرشته‌، گل و گیاه به شكل پیچك یا طرح اسلیمی دسته گل‌، گل و گلدان‌، سبد پر میوه‌، پرندگان شكار شده و آویخته مثل قرقاول و اردك و ... است‌.

میرزا حسن خان مستوفی الممالك‌، فرزند میرزا یوسف مستوفی‌الممالك و شكر خانم‌، دختر رئیس یكی از قبایل كرد، یكی از اصیل‌ترین شخصیت‌های تاریخ سیاسی معاصر ایران است و مقام و لقب مستوفی الممالك بیش از یك قرن در خاندان او بوده است‌.

مستوفی در لغت به معنای حساب‌دار و دفتردار خزانه و در عرف حكومتی وزیر دارایی است‌. او در پنجم رمضان 1291 ق‌، در تهران متولد شد. از پنج سالگی زیرنظر معلم سرخانه و زیرنظر محمودخان ملك‌الشعرا تحصیل كرد. مستوفی در سن 60 سالگی درگذشت و جنازه وی در آرامگاه پدرش‌، خانقاه قلندرشاه‌، در ونك به خاك سپرده شد.

[Mahnaz.D 61915]

خانه میرزا محمد قوام الدوله(سرای وثوق الدوله):

 

آدرس : خیابان امیركبیر، حد فاصل چهارراه سرچشمه و سه راه امین حضور، كوچه میرزا محمد وزیر

‌‌‌این بنا در 1253 ق یا 1211 ش‌، در زمان محمدشاه قاجار برای یكی از صاحب منصبان دوره قاجاریه به نام میرزا محمد قوام‌الدوله آشتیانی ساخته شد. وی در دیوان محاسبات مالیات سمتی داشت‌. پسر قوام‌الدوله‌، حسن وثوق نام داشت كه در 1268 ش‌، جای پدر را گرفت و در دوره‌هایی وزیر فرهنگ‌، دارایی‌، خارجه و نخست‌وزیر بود.

قسمتی از بنا در تعریض كوچه میرزا محمود وزیر از بین‌رفته كه به احتمال زیاد متصل‌كننده اندرونی و بیرونی به یك‌دیگر بوده است‌. هم‌چنین‌، تبدیل ایوان تابستانی به تالار آینه كاری از دیگر تغییرات بنا است كه پس از توسعه ارتباط ایرانیان با كشورهای اروپایی صورت گرفته است‌. در تزیینات داخلی بنا نیز نقوشی افزوده شده كه علاوه بر قلم هنرمند، از لحاظ رنگ نیز پختگی قبلی خود را ندارد و از نگاره‌های قبلی به طور كلی متمایز است‌. احتمال داده می‌شود كه دورتادور حیاط بیرونی‌، اتاق‌هایی وجود داشته‌، كه در حال حاضر اثری از آن‌ها نیست‌. وقتی این ساختمان تحت نظر سازمان حفاظت آثار باستانی درآمد، چند اتاق‌، آشپزخانه و سرویس‌های بهداشتی در ضلع شرقی حیاط بیرونی به آن‌ها افزوده شد كه البته قسمت نوساز با بافت قدیمی خانه‌، از قبیل در و پنجره‌، تزیینات شومینه و گچ‌بری و نمای خارجی به طوركلی مطابقت می‌كند، به طوری‌كه تشخیص آن دشوار است‌.

معماری دوران قاجاریه و دوران سنتی پیشین كه بعدها تأثیرات فرنگی بر روی تزیینات آن مشهود است‌، بیش‌تر یادآور معماری زندیه در شیراز است‌.

از خصوصیات این بنا باید به نظم و تقارنی اشاره كرد كه با آجر و چوب در نمای ساختمان به وجود آمده است‌. وجود هفت دری در این بنا از جمله مهم‌ترین عوامل زیبایی آن محسوب می‌شود. هفت دری جزو عنصرهای معماری ایرانی‌اسلامی است‌. در حیاط بیرونی یك حوض و چند باغچه تعبیه شده است‌. قرینه این حیاط نیز حیاط دیگری است كه حیاط اندرونی محسوب می‌شود و دارای باغچه و حوض است‌. این دو حیاط با چند راهرو به هم‌دیگر مرتبط می‌شوند. از ویژگی‌های دیگر وجود دو بادگیر و یك شیروانی در بام بنا است كه انسان را برای رفتن به طبقات بالا بر می‌انگیزد. این دو بادگیر قرینه هم هستند. در معماری ایرانی از زمانی دور دست ، بادگیر با نام‌های گوناگونی چون ، ، و به كار می‌رفته است‌. كار بادگیر خنك كردن هوای جایگاه سكونت مردم بوده و تهویه داخل ساختمان را انجام می‌داده است‌. بادگیرها علاوه بر خنك كردن و تهویه هوا، جنبه تزیینی نیز داشته و از مشخصات بارز خانه‌های قدیمی اشرافی بوده است‌. یك بادگیر به طوركلی برجی چهارگوشه است كه تا بلندای بام خانه‌ها ساخته می‌شود. اندازه چهارگوش بادگیر 2 * 2 متر است‌. در اطراف برج بادگیر، شكاف‌های عمودی جاسازی می‌شد كه دارای چندپره بوده و باد پس از برخورد با این پره‌ها از كانال بادگیر به میان برج و ساختمان راه می‌یافت‌.

در این بنا نمای بادگیر از آجر تهیه شده است و تزیینات قسمت فوقانی هر شیار دارای ارسی و آینه است كه این عامل هماهنگی كامل بین تزیینات نقاط مختلف بنا را نشان می‌دهد. این هماهنگی در كار معماری و هنر ایران از بزرگ‌ترین تا ظریف‌ترین عناصر را شامل می‌شود.

ورود به قسمت داخل بنا از حیاط بیرونی و درونی و از طریق دو راه پله انجام می‌شود. طبقه‌اول متشكل از دو تالار بزرگ به نام‌های آینه و تبنی یا سفره‌خانه و دو راهرو و سه اتاق كوچك است‌. طبقه دوم نیز متشكل از دو راهرو و شش اتاق است كه یك راهرو و سه اتاق در ضلع غربی و یك راهرو و سه اتاق دیگر در ضلع شرقی بنا شده است‌. زیر زمین ساختمان در قسمت زیرین تالار آینه و تبنی قرار گرفته كه تنها از حیاط اندرونی می‌توان به آن وارد شد.

آرایش درها از نوع گره‌سازی با چوب است‌. نور طبیعی زیرزمین در دو ضلع شمالی و جنوبی از طریق آجرهای لعاب‌ دار آبی رنگ موسوم به تأمین می‌شود. دیوارها از خشت و سقف از تیرچه ساخته شده است‌. تزیینات بنا آینه كاری و نقاشی گل و مرغ روی گچ و مقرنس كاری و گچ‌بری است‌، و كف اتاق‌ها با كاشی‌های ابرو باد پوشانده شده است‌. بیش‌ترین تزیینات بنا را مقرنس كاری‌های زیبا تشكیل می‌دهد. در ابتدا نقاشی‌ها به طور كامل ایرانی بوده‌است‌، ولی با بازسازی مجدد، تزیینات و نقاشی‌ها فرنگی شده كه بیش‌تر آن‌ها اثر لطف‌علی شیرازی است‌. اتاق یا تالار آینه این مجموعه كه در طبقه هم‌كف و در قسمت شمالی خانه قرار دارد و از دیگر اتاق‌های جانبی بزرگ‌تر است‌، مخصوص پذیرایی از میهمانان و سیاست‌مداران وقت بوده است‌، و از بخش اندرونی خانه مجزا است‌. تزیینات این تالار به دلیل رفت و آمد رجال كشورهای غربی‌، از الگوهای غربی پیروی كرده‌است‌. تصاویر زنان فرنگی به‌صورت كارت پستال در میان آینه‌كاری‌ها و موتیف‌های گچ‌بری نشان‌دهنده این مطلب است‌.

در این اتاق سه ارسی‌، هفت پنجره ارسی‌، سه در چوبی و چهار طاقچه وجود دارد. ارسی‌های اتاق دارایگره‌های كنده كاری شده و تزیینات چوبی ظریف و شیشه‌های رنگی است كه روی آن‌ها توسط هنرمندان نقاشی شده‌است‌. این نقش‌ها كه به مرور زمان از بین‌رفته بود، بازسازی شده است‌. بیش‌تر كارهای تزیینات‌ی و به خصوص آینه كاری‌های این اتاق و آوردن تصاویر زنان دركار، از زمان ناصرالدین شاه رایج شده است‌. با وجود این‌، هنرمندان ایرانی نقوش فرنگی را چنان با نقوش ایرانی آمیختند كه تشخیص آن‌ها در ابتدا مشكل بوده و نیاز به آشنایی بیش‌تری با تصویر سازی این دوره دارد.

تالار دیگر بنا تالار تبنی یا سفره‌خانه است كه در ضلع جنوبی واقع است و به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص و آفتاب‌گیر بودن آن‌، به زمستان‌نشین موسوم است‌. در قسمت شمالی تالار تبنی یك فرو رفتگی وجود دارد كه شاه‌نشین اتاق محسوب می‌شود.

در تالار آینه و تالار سفره‌خانه‌، هفت ارسی جنوبی و هفت ارسی شمالی به صورت پنجره هستند و سه ارسی میان تالار به صورت در كاربرد دارند. ارسی‌ها را معمولاً با شیشه‌های كوچك رنگین آرایش می‌دادند كه علاوه بر زیبایی‌، عاملی برای شكست و تجزیه نور بودند و نور را به صورت رنگ‌های زیبا به داخل اتاق می‌تاباندند. رنگ این شیشه‌ها عبارتند از زرد آبی و قرمز و سبز كه بیش‌ترین رنگ به كار رفته در زمینه این شیشه‌ها زرد است‌.

اتاق‌های جانبی به گوشواره‌های جانبی نیز معروف است‌. در طبقه اول و دوم‌، در دو طرف تالار آینه و سفره‌خانه در طرف شمال دو اتاق و یك دهلیز قرار دارد. اتاق‌های جانبی واقع در طبقه هم‌كف‌، در ضلع شمالی كوچك‌تر از اتاق‌های مشابه در طبقه فوقانی است و علت آن این است كه در جلوی اتاق جانبی طبقه هم‌كف سكویی قرار دارد كه درب و دو پنجره را به طور كامل قرینه می‌كند. این سكو به اتاق جانبی ضلع شمالی هم‌جوار سكو متصل است‌. اندازه اتاق شمالی حدود 12 مترمربع است‌. ابعاد این اتاق نسبت به اتاق‌های جنوبی كوچك‌تر است‌.

اتاق‌ها دارای درهایی به عرض 60 سانتی‌متر است كه یكی از این درها به راهرو و دیگری به دهلیز میان دو اتاق باز می‌شود. این دهلیز تنها وسیله ارتباطی بین دو اتاق شمالی و جنوبی محسوب می‌شود. مجموع اتاق‌ها در كل ساختمان هشت عدد و چهار دهلیز است كه همگی تنها به راهروهای كنار خود راه دارند. تزیینات این اتاق‌ها به طور كامل مشابه یك‌دیگر و همه اتاق‌ها دارای پنجره‌های ارسی هستند.

دیوارها دارای گچ‌بری و نقاشی از گیاهان تزیینی و اسلیمی است‌. بیش‌تر قسمت‌های این اتاق را فرورفتگی‌هایی در دیوار تشكیل داده است كه به مانند طاقچه عمل می‌كنند. شایان ذكر است كه بیش‌تر طاقچه‌ها بازسازی شده است‌. احتمال داده می‌شود كه روی نقاشی‌ها را با لایه‌ای از گچ پوشانده باشند، كه پس از انجام عملیات مرمتی از زیر لایه گچ بیرون كشیده شده‌است‌. هم‌چنین‌، در حاشیه سقف‌، تزیینات مقرنس كاری وجود دارد. این تزیینات جز و ارزنده‌ترین تزیینات اسلامی است كه از فرورفتگی‌ها و برجستگی‌هایی تشكیل می‌شود كه هرچه به طرف سقف نزدیك شود، بر تقسیمات آن افزوده و در نتیجه بر زیبایی آن اضافه می‌شود.

در مجاورات این خانه‌، حمام قوام‌الدوله قرار داشته كه درگذشته از این خانه دری به حمام باز می‌شده است‌.

شایان ذكر است كه مرمت اساسی بنا در فاصله سال‌های 1345 و 1350 به دست استاد محمد كریم پیرنیا انجام گرفت و مرمت كاشی‌های قاجاری نیز تحت نظر استاد حبیبیان انجام شده است.

[Mahnaz.D 61915]

ساختمان زور خانه بانک ملی:

 

آدرس : خیابان فردوسی

ساختمان زورخانه بانك ملی در 1325 ساخته شده است‌. معماری ساختمان هر چند ساده و سنتی است‌، سردر سنگی بنا كه توسط استاد ابوالحسن خان صدیقی ساخته شده است‌، ویژگی خاصی دارد. این سردر نقش برجسته سه خان شاهنامه را به نمایش گذاشته است‌: 1. به كمر كشیدن زن جادوگر; 2. كشته شدن دیو سفید; 3. كشته شدن اژدها به دست رستم‌. ارتفاع این سنگ 430 * 85 سانتی‌متر است‌‌.

ساختمان صندوق پس انداز بانک ملی:

 

آدرس : خیابان فردوسی

ساختمان بانك ملی به وسیله هنریش‌، معمار آلمانی‌، بین سال‌های 1300 و 1310، در زمان رضاخان پهلوی ساخته شد. برای نخستین بار در آن زمان‌، در معماری بناهای دولتی از تلفیق معماری باستانی ایران و معماری اروپا استفاده‌شد.

به استناد تصویری در كتاب معماری ایران در عصر پهلوی ، نگارش پرویز رجبی در 1355، ساختمان اولیه در یك نگاه كلی دارای تركیب یك شكل بوده است‌. در سال‌های بعد كه اطلاع دقیقی از تاریخ آن در دست نیست‌، بخش مختصری باظاهری كاملاً هماهنگ به یال شمالی ساختمان متصل شد و تركیب پیشین بنا را به هم زد. نمای اصلی ساختمان دارای خصوصیات بارز معماری هخامنشی است‌.

ورودی اصلی نسبت به كل نما حجمی بیرون زده و كمی مرتفع‌تر دارد. این ورودی شامل دو بازشو است‌. یك پیشین با سقف تزیین شده و كمی مقعر، مقدمه ورود به یك هال بیضی شكل است‌. ارتفاع این هال حدوداً چهار و نیم متر است‌. دو یال متقارن‌، شامل هفت اتاق در یك سمت و پنج اتاق در سمت دیگر، در دو طرف این هال دو بازوی اصلی ساختمان را تشكیل می‌دهند كه در انتهای هر كدام پلكانی عریض تعبیه شده‌است‌. سه مدخل طاقی كم عرض‌، هم محور با ورودی‌، هال بیضی شكل را به سالن اصلی متصل می‌سازد. این سالن با ارتفاعی حدود 12 متر دارای شش ردیف ستون به قرینه و با ابعاد متفاوت است‌. قطورترین آن‌ها یك متر عرض و دو متر طول و باریك ترینشان 50 سانتی متر قطر دارد. در هر طرف این سالن كه بخش مربوط به كاركنان است‌، نور از طریق پنجره‌های شمالی و جنوبی تأمین می‌شود. نوعی سیستم تهویه‌ای در زیر پنجره‌ها تعبیه شده كه با شبكه‌های فلزی زیبایی آراسته شده‌است‌. انتهای سالن اصلی نیز با سه مدخل طاقی دیگر به تعدادی اتاق باز می‌شود. در سمت شمالی هال بیضی شكل‌، هم‌چنین پلكانی عریض ارتباط مستقیم این هال را با طبقه بالا برقرار می‌سازد. از هال مركزی طبقه بالا از طریق سه بازشو كه قسمت فوقانی آن‌ها مانند مدخل‌های پایینی هلالی شكل است و به تراس كم عرضی باز می‌شود، دید مستقیم به سالن اصلی امكان پذیر شده است‌. به استثنای تالار اصلی‌، نقشه فضاهای این دو طبقه تا حد زیادی مشابه‌اند. این بنا در مجموع شامل دو طبقه و یك زیر زمین است‌.

از لحاظ سبك و گونه‌های شاخص معماری دنیا، این بنا را به روشنی می‌توان تلفیقی از معماری باستانی ایران در دوران هخامنشی و معماری باروك اروپا دانست كه كلیساها از بارزترین نمونه‌های آن هستند. درب‌های اصلی و چهار ستون عظیم سنگی با سر ستون‌های گاو شاخ‌دار مربوط به دوره باستان از سایر اجزا چشم‌گیرتر است و داخل بنا نیز انواع تزیینات خاص معماری هخامنشی در گوشه و كنار به چشم می‌خورد; در حالی كه سالن اصلی خصوصاً به واسطه سقف بلند و تزیین شده آن و هم‌چنین نورگیرهای عمومی دیواره‌ها، بلافاصله فضای كلیساهای باروك اروپا را تداعی می‌كند.

نمای اصلی سنگی است‌. این نماها دارای ازاره‌های سنگ تیشه‌ای ناهم رنگ با سنگ نما و هم‌چنین ازاره‌های مرمری در بخش ورودی‌، به ارتفاع حدوداً دو متر است‌. سایر نماها آجری با تزیین گل دوازده پر هخامنشی است‌.

این ساختمان از ابتدا با عنوان بانك ملی ایران بنا شد و از آن زمان تا كنون كاربری آن حفظ شده است‌. پس از انقلاب اسلامی نیز به عنوان صندوق پس انداز بانك ملی ایران از آن بهره برداری شده است‌.

جدا از دو شیر سنگی كه در دو طرف ورودی به چشم می‌خورد و در سال‌های اخیر با رنگ طلایی مرمت شده‌است‌، تزیینات بنا عمدتاً مربوط به دوره باستان هستند. ستون‌ها و سربازهای هخامنشی‌، هم‌چنین گل‌های هشت و دوازده پر هخامنشی‌، كه در داخل و خارج بنا بسیار تكرار شده‌اند، از این جمله‌اند. از تزیینات دیگر به كار رفته در بنا، گچ بری‌های ظریف و هنرمندانه را می‌توان ذكر كرد.

كنگره‌ها و تیركش‌های بلند بام كه از معماری هخامنشی بهره برده‌، در نما تأثیر زیادی گذاشته است‌. دو بازشوی چوبی سیاه رنگ‌، در عین سادگی‌، كاملاً با شخصیت وزین و پر جلال معماری نما هماهنگ است‌. از جزئیات جالب و دیدنی در بخش هال ورودی‌، چراغ بیضی شكل نسبتاً بزرگی است كه در طبقه بالا نیز از نور آن در كف استفاده می‌شود.

[Mahnaz.D 61915]

سر در باغ ملی:

 

آدرس : خیابان امام خمینی

سردر باغ ملی طی سال‌های 1301 تا 1304 ش‌، به عنوان دروازه ورود به میدان مشق‌، كه محوطه‌ای نظامی و در اختیار قشون بود، احداث شد. مدتی پس از ساخت دروازه‌، فكر ایجاد اولین باغ عمومی شهر تهران به نام باغ ملی در اراضی داخل میدان مشق‌، مطرح و طرح آن تهیه شد و به اجرا درآمد و نام دروازه میدان مشق به سردرباغ ملی تغییر یافت‌. باغ ملی چند سالی بیش‌تر به جا نماند و در محوطه آن وزارت امور خارجه‌، كتاب خانه ملی و موزه ایران باستان را ساختند. اما نام این باغ بر سردر میدان مشق باقی ماند و مردم سردر باغ ملی را به عنوان نماد تاریخ معاصر تهران و معماری خاص تهران قدیم می‌شناسند.

این بنا كار استاد جعفر خان معمار كاشانی است‌. سفت كاری‌هایش توسط استاد اسماعیلی‌، ستون‌ها به دست استاد كریم منیژه و كاشی‌های آن نیز توسط مرحوم استاد خاك نگار مقدم ساخته شده است‌.

در نمای خارجی‌، بر كتیبه كاشی‌كاری سردر، اشعاری از ندیم الملك به چشم می‌خورد. سردر دارای نقوش كاشی‌كاری شده با نقش دو شیر كه تاجی را در میان گرفته‌اند، پلنگ‌، شیر و خورشید و مسلسل است‌.

سردر دارای یك سواره‌رو و دو پیاده‌رو در طرفین آن است‌، كه هر سه آن‌ها دارای دروازه‌های چدنی است‌. دروازه‌های چدنی بنا نیز در قورخانه تهران توسط استاد محمد علی كرمانی‌، از صنعتگران بنام‌، ساخته شده است‌.

اداره كل میراث فرهنگی استان تهران برحسب وظیفه قانونی حفظ میراث فرهنگی‌، با مشاركت شهرداری منطقه 12 درصدد است با آزاد سازی و مرمت دروازه‌ها سنگ فرش این محوطه را به شكل اولیه احیا كند.

از میدان مشق قدیم تهران كه در زمان خود از بزرگ‌ترین میدان‌های (نظامی‌) تهران بود، امروزه اثری نمانده و فقط سردر زیبایی از آن دوران باقی مانده است‌.

سردر باقی مانده از آن دوران اگرچه در زمان پهلوی اول تجدید شده‌، در نوع خود تنها بنای سبك دروازه‌ای كلاه فرنگی به جا مانده از گذشته تهران است‌، كه آن را در زمره بناهای تاریخی خاص و در خور توجه قرار می‌دهد. این بنای تاریخی دارای سه چشمه دروازه دار و دو لنگه آهنی (فولاد برنج‌) است كه حكم ورودی خروجی پادگان نظامی را داشته كه محل مشق و تمرین و مانور سربازان بوده است‌، و در زمان خود از بهترین مصالح (سنگ‌، آجر، چوب‌، آهن و برنز)، به بهترین شكل معقول و كارا ساخته شده است‌.

این بنای زیبا كه یادآور دروازه‌های دوازده گانه تهران قدیم است‌، از جنبه‌های مختلف معماری‌، نظامی‌، تاریخی‌، فرهنگی‌، و زیبایی شناختی و... قابل بررسی است‌. این میدان در زمان فتح‌علی شاه قاجار (12501212ق‌)، بنیاد نهاده و در دوره ناصرالدین شاه (1264 1313) تجدید بنا شد و توسعه یافت كه در 1278، به اهتمام محمد حسین خان سپهسالار، به صورت میدانی مربع شكل درآمد و دیواری با طاق‌های آجری گرداگرد آن ایجاد شد و دارای دروازه‌ای زیبا با یك درب دو لنگه و دو طاق نمای مسدود مجاور آن به صورت پخی‌، بر شمالی خیابان و میدان سپه (امام خمینی فعلی‌) گردید، كه گاهی ناصرالدین شاه از بالای آن به تماشای مشق نظامیان مشغول می‌شد.

موقعیت مكانی سردر، با توجه به قراین و بررسی طرح‌ها و نقشه‌های تهران زمان ناصرالدین شاه‌، به احتمال قریب به یقین بر شمالی خیابان سپه‌، در محدوده بانك سپه تا كوچه پست بوده است و در سال‌های بعد، در 1280، بنایی به شیوه معماری روسی در شمال غربی آن ساخته شد كه مركز قزاق خانه دولتی بود.

اما در پایان دوران قاجار به این میدان كم‌تر اهمیت داده شد و مورد بی مهری‌های زیادی قرار گرفت‌، به طوری كه به میدانی بلااستفاده مبدل گشت و حتی به نظافت و پاكیزگی آن توجه نشد، اما در نخستین سال‌های وزارت جنگ پهلوی اول‌، ابتدا قسمت غربی میدان به باغ و سپس بناهای دیگر به باغ ملی تبدیل شد و سردر بزرگ الماسیه را كه در قورخانه ساخته شده بود، برای آن در نظر گرفتند و بر سردرباغ ملی نصب گردید. هم چنین نیم تنه رضا پهلوی كه به دستور سردار اعتماد، رئیس كل قورخانه ریخته شده بود، در 1340 ق‌، بر بالای سردر قرار گرفت كه تا آخر دوره پهلوی دوم پا بر جا بود. این نیم تنه در دوران انقلاب سرنگون و به احتمال قریب به یقین در فضای باز بانك ملی مقابل سردر دفن گردیده است‌. به این ترتیب‌، به غیر از مرمت جزئی بر روی كلاه فرنگی و رطوبت زدایی ناقص در پی بنا، تغییری جز تخریب ناشی از رطوبت و عدم توجه نداشته است‌.

این میدان كه سربازخانه مركزی در آن واقع بود و نظامیان در آن مشق نظام می‌كردند، از شمال به خیابان سرهنگ سخایی (سوم اسفند سابق‌)، از شرق به خیابان فردوسی (علاء الدوله سابق‌)، و از غرب به خیابان سی تیر (قوام السلطنه سابق‌) ختم می‌شود. به طور كلی از ابتدای شمالی خیابان سپه (باغ شاه یا سپه سابق‌) در محدوده میدان مشق قرار داشت كه بناهای كنونی اداره پست (شامل موزه وزارت پست و تلگراف و تلفن‌)، شهربانی كل كشور (نیروی انتظامی فعلی‌)، وزارت امور خارجه‌، موزه ملی ایران (موزه ایران باستان سابق‌)، موزه و كتاب خانه ملی ملك‌، اداره كل ثبت اسناد و املاك كشور، و بنای اولیه شركت ملی نفت (ساختمان شماره 3 وزارت امور خارجه فعلی‌) را در بر می‌گرفت‌، به طوری كه سردر فعلی بین ساختمان پست خانه (در محل حاضر موزه وزارت پست و تلگراف و تلفن‌) و بنای قدیمی شركت ملی نفت (ساختمان شماره 3 وزارت امور خارجه فعلی‌) قرار دارد و به عبارتی در محل تلاقی خیابان ملل متحد و خیابان امام خمینی (سپه سابق‌) قرار دارد.

بنا به نوشته‌ای در سفرنامه جكسن ، این محوطه كه از بزرگ‌ترین میدان‌های نظامی تهران بوده‌، در حدود 400 متر طول و عرض داشته است‌. در دوره خاكی بودن میدان‌، كودكان نیز در آن جا بازی می‌كردند. در سال‌های بعد مكان تمرین دوچرخه و موتور سیكلت و مانند آن بود، به گونه‌ای كه دو پسر بچه انگلیسی در آن‌جا آن قدر نمایش دوچرخه سواری دادند تا سرانجام آن را رواج دادند. میدان هم چنین جایی بود برای پرواز بالن‌ها و نشان دادن آن به مردم و باز در این میدان بود كه اولین بار وسیله‌ای به نام طیاره به هوا فرستاده شد. در زمان جنگ بین الملل اول نیز نخستین هواپیمایی كه در ایران به زمین نشست‌، در میدان مشق بود كه مردم تهران سه روز تمام به دیدن آن می‌رفتند.

ویژگی دیگر میدان مشق آن بود كه زمستان‌ها و هنگام برف ریزان‌، شیخ شوریده‌ای میآمد و چون برف سطح میدان را می‌پوشانید و رفت و آمد در آن كم می‌شد، او كه ظاهراً دارای اختلال حواس و باطناً از هنرمندان و هوشمندان بود، پارویی به دست می‌گرفت و بر روی برف تمرین خط درشت می‌كرد و با این عمل خود نام میدان مشق را به نوعی تأیید می‌كرد.

میدان مشق هم چنین محل به دار آویختن میرزا رضا عقدایی‌، فرزند ملاحسین‌، معروف به میرزا رضا كرمانی‌، قاتل ناصرالدین شاه در 1314 ق‌، است‌. مراسم اعدام وسط میدان مشق با حضور 5000 نفر انجام شد. می‌گویند جسد وی دو روز بر دار ماند.

بنای سردر از نظر معماری نیز مانند دیگر بناهای هم عصر خود، از سبكی خاص پیروی كرده كه به سبك رضا خانی مشهور است‌. این سبك در معماری ایران كه تلفیقی از معماری دوران‌های مختلف تاریخی ایران و سبك‌های اروپایی است‌، در هر بنایی به شیوه‌ای خاص اعمال شده‌، به طوری كه هم تركیب و تقلید به وضوح قابل تشخیص است‌; به خصوص در بناهای میدان مشق‌، از جمله بنای موزه ایران باستان (13161312 ش‌) به سبك ساسانی و به تقلید از طاق كسری و ایوان مداین‌، بنای كاخ شهربانی 13141311، به سبك هخامنشی‌، بنای كاخ وزارت امور خارجه (13161312)، به سبك هخامنشی و به تقلید از دستگاه زرتشت در نقش رستم و بنای سازمانی ثبت اسناد و املاك (13141313)، با تلفیقی از سبك معماری هخامنشی‌، ساسانی‌، اسلامی و اروپایی كه به روشنی قابل تشخیص است‌. استفاده یا تقلید از سبك‌های معماری ایران باستان با قالب و عملكرد امروزی از مشخصه‌های بارز این دوره به شمار می‌رود.

در مورد سردرباغ ملی‌، تلفیق سبك ایرانی اروپایی به خصوص در كاشی كاری و كلاه فرنگی به طور مشخص اجرا شده و به طور كلی تركیب و تقلید آن براساس معماری امروزی قالب‌گیری شده است‌.

پی بنا و پایه و شال ستون‌های هشت گانه سنگی و بدنه بنا و ساق ستون‌ها آجری است و قسمت بالاتر سردر كاشی كاری است به رنگ‌های لاجوردی‌، فیروزه‌ای‌، كرم‌، زرد، قهوه‌ای‌، طلایی‌، قرمز، سفید و سبز با طرح‌های اسلیمی‌، مسلسل‌، صحنه نبرد، تخریب قلعه به وسیله توپ‌، رضاخان با تفنگ شصت تیر، دو فرشته پیروزی‌، پرچم ایران‌، تفنگ شصت تیر، گلوله توپ به شكل هرم (هرم 21 عددی‌)، طرح سه بعدی نوری‌، پلنگ و اشعار و آیات قرآن و اسماء اهل بیت به صورت كتیبه زیر كلاه فرنگی‌.

بیش‌تر كاشی كاری‌ها به ویژه پرچم ایران‌، گلوله‌های توپ و مسلسل ماكزیمم‌، كار حاج حسین كاشی كار است و نقوشی چون رودخانه‌، پلنگ و خانه روستایی بی گمان از كاشی كاری دروازه قدسی میدان مشق اقتباس شده است‌.

این بنا دارای سه ورودی است‌. سردر دوره ناصرالدین شاه دارای یك ورودی دو لنگه است كه به صورت دو لنگه در آهنی و طرح‌های برنز كاری شده شامل طرح‌های گل و مرغ شبیه اژدها یا پرنده خیالی هما، طرح اسلیمی‌، شیر و خورشید، و سر شیر است كه به شكل زیبایی مشبك كاری شده است‌. در بالای درهای ورودی نیز طرح‌های طبل‌، پری‌، تاج‌، تبرزین‌، شمشیر، نیزه‌، شیپور، توپ و گلوله به چشم می‌خورد. هم چنین‌، در بالای دو ورودی كناری به شكل حصیری آجر كارهای طرح و خیلی زیبا به كار گرفته شده است‌.

این بنا دارای 2 نمای بیرونی و درونی است‌. نمای بیرونی (خ امام خمینی‌) از هشت ستون آجری به صورت جفت تشكیل شده است كه در اطراف ورودی‌های سه گانه‌، نسبت به دیگری به اندازه یك قطر ستون عقب نشینی دارد; یعنی در اطراف هر در، از چهار ستون دو تای آن كمی عقب‌تر قرار گرفته‌اند كه به جهت سایه و روشن نو جلوه‌ای خاص به بنا داده است‌.

پهنای دروازه باغ ملی از شرق به غرب كم‌تر از 27 متر است‌. این پهنا در گذشته به خاطر وجود دو اتاق بازرسی یا نگهبانی واقع در سمت شرق و قسمت غربی بنا، بیش‌تر هم بوده است (حدوداً 45 متر). این دو اتاقك با توجه به تصاویر اولیه میدان مشق‌، دارای عرضی هم چون دروازه‌های هلالی و البته با ارتفاع كم‌تر از قسمت‌های مجاور خود بود. بعدها اتاق غربی قسمتی از بنای شركت نفت ایران و انگلیس و اتاق شرقی به بنای اداره پست تهران متصل شد و بعد از آن نیز تخریب گشت‌.

نمای درونی به استثنای ستون‌ها، تفاوت چندانی با نمای بیرونی ندارد. از نقوش و طرح‌های نمای داخلی می‌توان به صحنه تسخیر تهران در كودتای 1299، دروازه و برج و باروهای تهران (احتمالاً دروازه قزوین‌)، نقوش تمام قد لژیون قزاق در دو طرف ورودی اصلی‌، و نقوش فرشته پیروزی كه كم و بیش از حجاری‌های طاق بستان اقتباس گردیده است‌، اشاره كرد.

سردر باغ ملی علاوه بر نقاره‌زنی‌، دیده بانی و دروازه تردد نظامی‌، در واقع حكم بنای یادبود فتح تهران در كودتای سوم اسفند 1299 ش توسط رضاخان را دارد، كه در كاشی‌كاری بدنه سردر به وضوح قابل مشاهده است‌; از جمله تخریب برج و بارو با گلوله‌های توپ‌، رضاشاه در حال تیراندازی‌، دو فرشته پیروزی و كتیبه‌ها، همه نشانه‌هایی از فتح و پیروزی در كودتای سال 1299 و تسخیر تهران است‌.

به طور كلی‌، كتیبه‌های سردر باغ ملی شامل 45 كتیبه روی كاشی و دو كتیبه فلز كاری به صورت نیم برش دایره و دیگری در قسمت بیضی شكل بالای سردر اصلی است‌.

كتیبه‌های نمای درونی شامل كتیبه‌های اشعاری در بالای دروازه‌های كوچك است‌. بالای هر دروازه كوچك شش كتیبه اشعاری وجود دارد و البته در سمت غربی به علت تعبیه ناودان و حذف پلكان قرینه شرقی‌، دو مورد آن تا حدی مخدوش شده است‌. بالای هر دروازه كوچك‌، سیزده كتیبه اشعاری كاشی كاری موجود است‌، اما كتیبه‌های انتهایی قسمت غربی و شرقی بنا به علت ساخت بناهای اداره پست و شركت نفت مخدوش و تخریب شده است‌. این كتیبه‌ها به صورت كمربندی دور بنا و در قسمت عرضی آن هم امتداد داشته كه با ساخت بناهای مجاور مخدوش شده است‌.

كاشی كار بنا حاج حسین كاشی كار و اشعار كتیبه‌ها از ندیم الملك صنعتگر و محمد علی كرمانی است‌.

[Mahnaz.D 61915]

سقاخانه ظهیر الاسلام:

 

آدرس : تقاطع خیابان ظهیرالاسلام و كوچه آزادی‌خواه

گفته می‌شود كه حدود 100 سال پیش‌، حاج میرآخور زمانی كه از نزدیكی این محل عبور می‌كرد، نوری در این محل دید و همان موقع نیت كرد كه اگر حاجتش برآورده شد، در همان مكان سقاخانه‌ای بنا كند.

بعد از تغییرات انجام شده‌، در حال حاضر سقاخانه محل مراجعه عموم است‌.

از زمان ساخت تا 1348، سقاخانه به همان شكل قدیم به صورت دیگ نسبتاً بزرگی باقی مانده بود، اما در 1348، به دلیل تعریض خیابان‌، سقاخانه به داخل كوچه منتقل شد. در آن زمان حاج سیدعلی اردیبهشت متولی سقاخانه بود.

در حال حاضر حاج محمدعلی ملكوتی‌خواه متولی سقاخانه است‌. سقاخانه به شكل آب سردكن در آمده است و در دو طرف آن جعبه‌ای گذاشته شده تا مردم نذورات خود را به داخل آن بیندازند. در بالای جعبه شمایلی از حضرت عباس قرار دارد.

نام سقاخانه مثل تمام سقاخانه‌ها به حضرت ابوالفضل بر می‌گردد.

[Mahnaz.D 61915]

عمارت مسعودیه:

 

آدرس : میدان بهارستان‌، خیابان اكباتان

عمارت مسعودیه در میان باغ عمارت‌های واقع در محله دولت (تهران ناصری‌) قرار داشت‌. باغ عمارت مسعودیه به دستور مسعود میرزا، ملقب به ظل السلطان‌، فرزند ناصرالدین شاه‌، در 1295 ق‌، و به سركاری رضا قلی خان (ملقب به سراج الملك‌) در زمینی به وسعت حدود 4000 مترمربع و مركب از بیرونی (دیوان خانه‌) و اندرونی و دیگر ملحقات بنا شده است‌.

آن‌چه كه امروز تحت عنوان باغ عمارت مسعودیه باقی مانده و بیش از 75 سال در تملك وزارت آموزش و پرورش (فرهنگ سابق‌) بود در واقع مشتمل بر نیمه غربی مجموعه‌، یعنی زمینی بالغ بر 1/5 هكتار مساحت است‌.

این محل از سال‌های 1290 ق به بعد، كه باغ عمارت نظامیه توسط مسعود میرزا خریداری و در آن عمارات مفصلی ساخته شد، به مسعودیه شهرت یافت‌. تمام كتیبه‌هایی كه بر بناهای امروز مسعودیه به چشم می‌خورد، تاریخ 1295ق را دارد و سال 1290 ق‌، كه مسعودمیرزا از آن به نام سال ایجاد بنا یا بناهای باشكوهش یاد می‌كند، قابل رؤیت نیست‌.

هر چند می‌توان تصور كرد كه بناهای موجود كه تاریخ 1295 ق را بر خود دارند، تنها بخشی از عمارتی هستند كه ظل السلطان طی سنوات توانمندی خود از 1290 ق به بعد در این محل (نظامیه و بعداً مسعودیه‌) بر پا كرده است‌. بناهای معروف به مشیریه و سید جوادی‌، واقع در بخش شرقی مجموعه‌، با تقدم بر بناهای دیوان خانه و سفره خانه (حوض خانه‌) پس از عمارت دیوان خانه و عمارت سر در اصلی (پیاده‌) پیش از ساختمان جنوبی آن (واقع در شمال حیاط خلوت‌) ایجاد شده است و تا كنون مشخص نشده است كه فاصله زمانی (كه زیاد هم نیست‌) ایجاد این عمارت‌ها چقدر بوده است‌.

به هر حال‌، تنها تاریخی كه در بناهای سردر اصلی‌، دیوان خانه‌، و احتمالاً دیوان شرقی عمارت مشیریه كه هر سه نام ظل السلطان را بر خود دارند، وجود دارد 1295 ق است‌.

جمع تعداد بناهای مسعودیه 40 باب بوده است‌. با این تفصیل‌، هنوز مشخص نیست كه محدوده مسعودیه فضای باغ نظامیه را نیز شامل می‌شده است یا خیر، یا این كه آن‌چه در نقشه عبدالغفار با باغ عمارت ظل السلطان مشخص و معین شده است بخشی از باغ نظامیه بوده كه ظل السلطان از نظام الملك خریداری كرده است‌.

ظل السلطان در 1327 ق به پسر خود وكالت داد كه خانه‌اش (عمارت مسعودیه‌) را به هر كس كه مایل باشد بفروشد.

همدم السلطنه‌، همسر جلال الدوله‌، دختر میرزا یوسف مستوفی الممالك صدر اعظم‌، در 1328 عمارت مسعودیه را به ازای 50000 تومان خریداری كرد، كه در این معامله وكیل همدم‌السلطنه شخص مستوفی الممالك بود.

در این سند متأسفانه چهار جهت ملك مشخص نگردیده است‌، ولی همان گونه كه ذكر شد، از واحدهای مورد معامله در عمارت مسعودیه و خارج از آن یاد شده است‌. در سند مصالحه‌ای به تاریخ جمادی الاخر 1337 بین همدم‌السلطنه و معین‌الممالك (تمامی كل شش دانگ‌، یك باب عمارت معروف به عمارت سردرب از عمارات مسعودیه به انضمام یك باب حیاط خلوت منظم به آن و زیرزمین كه سابقاً جزء عمارت بوده و فعلاً داخل عمارت مشیرالدوله شده‌...) چند مطلب روشن است‌: این كه رضا خان سردار سپه (رئیس الوزرا و فرمانده كل قوا) واحدهای خریداری شده را یك سال بعد، یعنی در 1343 ق‌، به وزرات فرهنگ‌، اوقاف و صنایع مستظرفه هدیه كرد. در واقع آن‌چه امروز از عمارات مسعودیه باقی مانده و به آن معروف است بخشی است كه رضا خان در 1342 ق برای دولت از همدم السلطنه خریداری كرد.

در یك نگاه می‌توان چنین اظهار داشت كه عمارات اصلی‌، یعنی دو بنای واقع در جبهه جنوبی (دیوان خانه و حوض‌خانه یا سفره‌خانه‌) و عمارت سردر، دچار تغییرات عمده‌ای نشده‌، ولی بدنه غربی (هم جوار خیابان ملت‌) و بدنه شرقی (هم جوار حیاط و باغ و باغچه یعنی حد فاصل بیرونی و اندرونی‌) به طور كلی تخریب شده است‌

عمارت مشیریه و عمارت سید جوادی نیز دچار تغییراتی شده است كه بیش‌تر نشئت گرفته از تغییرات سلیقه زمان (احتمالاً دوره پهلوی اول در حدود سال 1310) است‌، به طوری كه بازگرداندن آن‌ها به شكل اصلی چندان پیچیده نیست‌. سردر كالسكه رو اصالت خود را جز در موردی ناچیز محفوظ داشته است‌.

در فاصله سال‌های 1342 و 1343 ش‌، از عمارت مسعودیه برای مدت كوتاهی به عنوان دانشكده افسری استفاده شده است‌. دسترسی به محوطه از دو جبهه خیابان‌های اكباتان و ملت میسر است‌. دسترسی‌های اصلی (كالسكه‌روی قدیم و ماشین‌روی امروزی و پیاده‌) از خیابان اكباتان و دسترسی‌های فرعی از خیابان ملت است‌.

محوطه مجموعه در اصل به دو بخش كاملاً مشخصی قابل تقسیم بوده است‌: محوطه شرقی كه عبارت از باغ حیاط دیوان خانه و عمارت دیوان خانه بوده و محوطه غربی كه توسط دیواری مشبك از بخش شرقی مجزا می‌شده است و به ترتیب عمارت سر در اصلی‌، حیاط خلوت‌، عمارت مشیر الملكی (مشیرالدوله‌) و حیاط مشیری‌، عمارت و حیاط سید جوادی و عمارت (سفره خانه یا خوض خانه‌) در آن واقع شده و در امتداد آن ساختمان آبدارخانه قرار داشته‌است‌.

بدنه غربی (یعنی بخش غربی محوطه‌) را بنایی سراسری و یك طبقه با زیرزمین تشكیل می‌داده كه مشرف به خیابان ملت بوده است كه احتمالاً در دهه 1340 ق‌، تخریب گردیده است‌. جای آن درخت كاری شده و نرده‌ای محوطه را از خیابان ملت جدا می‌كند.

وزارت آموزش و پرورش از 1302 تا 1377 در این مجموعه قرار داشته است‌. هیئت وزیران در جلسه 10/12/76 بنا به پیشنهاد وزارت آموزش و پرورش و با استفاده از ماده 114 قانون محاسبات عمومی كشور مصوب 1362، تصویب كرد كه حق استفاده از عرصه و اعیان ساختمان قدیمی وزارت آموزش و پرورش‌، واقع در خیابان اكباتان به سازمان میراث فرهنگی كشور واگذار شود.

این مصوبه در واقع براساس توافق وزارت خانه‌های فرهنگ و ارشاد اسلامی (كه سازمان میراث فرهنگی وابسته به آن است‌) و وزارت آموزش و پرورش صورت گرفت و پس از انجام نقشه برداری و تهیه مدارك لازم‌، مجموعه به شماره 2190، در تاریخ 27/10/1377در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و حریم و ضوابط آن در تاریخ بهمن ماه 1377 تعیین و تصویب و به مراجع قانونی اعلام شد.

عرصه مجموعه به مساحت 15600 متر مربع و به صورت زمین كشیده‌ای در جهت شمال شرقی جنوب غربی و به شكل ذوزنقه است‌. ضلع شرقی آن 188/5 متر، ضلع غربی138/5 متر و ضلع جنوبی 86 متر است‌، با زایده‌ای (حیاط آبدارخانه‌) در جنوب غربی كه چاپ خانه آموزش و پرورش در آن قرار دارد.

این عرصه به خیابان اكباتان (معروف به درب مسعودیه‌) از شمال (شمال غربی‌)، خیابان ملت (ظل‌السلطان‌، پست‌خانه‌) از غرب‌، بناهای ایجاد شده در عرصه حیاط و اندرون در شرق و بناهای ایجاده شده در اراضی باغ وقفی در جنوب محدود می‌شود.

مجموعه دارای هفت كتیبه است كه دو كتیبه در سردر اصلی‌، یك كتیبه در سردر كالسكه‌رو، دو كتیبه در عمارت دیوان‌خانه و دو كتیبه نیز در عمارت مشیریه قرار دارد.

عمارت‌های اصلی عبارتند از:

عمارت دیوان خانه‌، عمارت سفره خانه (وجه تسمیه آن بر حسب قرینه‌ای است كه در كاخ گلستان و در جوار تالار سلام كاخ موزه و تالار آیینه است‌)، حیاط سید جوادی‌، عمارت سید جوادی‌، حیاط مشیری‌، عمارت مشیرالدوله‌، حیاط خلوت‌، عمارت حیاط خلوت عمارت سر در پیاده‌رو، عمارت سر در كالسكه‌رو، باغ دیوان‌خانه و بناهای جدید از شمال به جنوب‌;

ساختمان آجری یك طبقه مركب از قسمت كارت زنی‌، حراست‌، نگهبانی‌، بانك ملی‌، پست برق‌، گل‌خانه‌، سرویس بهداشتی‌;

ساختمان سه طبقه آجری (گزینش‌);

ساختمان سه طبقه آجری (شورای آموزش و پروش‌);

ساختمان یك طبقه آجری واقع در شمال عمارت سید جوادی (سمعی و بصری‌);

ساختمان یك طبقه آجری ایوان دار (عكاسی و...);

انبارهای موقت‌، بناهای جدید یك طبقه‌، چاپ خانه واقع در شرق حیاط و آبدارخانه‌، ساختمان جنوب غربی مجموعه.

[Mahnaz.D 61915]

کاخ امیر سلیمانیه:

 

آدرس : میدان بسیج‌، بزرگ‌راه آزادگان‌، جنب پارك آبی آزادگان

امیر سلیمان از شاهزاده‌های قاجار است كه عمارت خود را در باغی وسیع به مساحت 10000 مترمربع در جنوب شرقی تهران و نزدیك كوه‌های بی‌بی شهربانو بنا كرد. در این باغ كه حدود 40 باغبان در آن خدمت می‌كردند، انواع میوه و زعفران و برنج كشت می‌شد.

در حال حاضر، عمارت از سوی شهرداری به فضای سبز تبدیل شده است‌. بازسازی باغ و عمارت‌، كه بزرگ‌ترین پارك ایران است‌، ادامه‌دارد.

مدرسه دارالفنون:

 

آدرس : خیابان ناصرخسرو

دارالفنون كه هم اكنون در خیابان ناصرخسرو واقع و غیر فعال است‌، اولین مركز كالج مانند ایران بود كه به همت امیركبیر بنا شد. نقشه دارالفنون توسط میرزا رضا تهیه و در اوایل 1266 ق به سرپرستی محمد تقی خان معمار باشی ساخته شد .

اولین معلمان دارالفنون اتباع فرانسه‌، اتریش‌، ارمنستان و ایتالیا بودند. دارالفنون روز پنجم ربیع الاول 1268، 13 روز قبل از قتل امیر، به طور رسمی گشایش یافت‌.

بنای دارالفنون تا چند سال پیش به عنوان دبیرستان‌، دانش آموزانی را روانه دانشگاه‌ها می‌كرد، اما هم اكنون بسته است و تحت نظارت میراث فرهنگی قرار دارد.

[Mahnaz.D 61915]

مجلس شورای ملی(عمارت بهارستان):

 

آدرس : ضلع شرقی میدان بهارستان

اولین دوره مجلس در روز یك‌شنبه 18 شعبان 1324، مطابق با مهرماه 1285، با حضور مظفرالدین شاه در عمارت سلطنتی‌، اتاق برلیان كاخ گلستان و با شركت سفرا و نمایندگان كشورهای مختلف گشایش یافت‌.

انتخابات دوره اول مطابق نظام نامه انتخابات‌، صنفی طبقاتی بود و طبقات شش گانه شاه زادگان و قاجاریه‌، علما و طلاب‌، اعیان و اشراف‌، ملاكان‌، كشاورزان و اصناف 60 نماینده داشتند.

شرط سنی برای نامزدها مطابق نظام نامه‌، برای رأی دهندگان حداقل 25 سال و برای انتخاب شوندگان حداقل 30سال و حداكثر 70 سال تعیین شده بود.

پس از فرمان مشروطیت‌، میرزا نصرالله خان نایینی‌، مشیرالدوله‌، دستور داد تا عمارت بهارستان را برای مجلس آماده كنند، اما نمایندگان گروه‌های مختلف مردم با اختصاص آن عمارت برای برگزاری جلسات مجلس مخالفت كردند، و به همین دلیل تامدتی جلسه نمایندگان در مدرسه نظام‌، از بناهای واقع در ارگ سلطنتی‌، تشكیل می‌شد. در تاریخ 27 شعبان 1324، نمایندگان مجلس طی نامه‌ای از صدراعظم خواستند كه عمارت بهارستان را به طور موقت برای تشكیل جلسه‌های مجلس اختصاص دهند. سپس در 23 شوال 1324، لوحه سر در مجلس با عنوان دارالشورای ملی ایران و عدل مظفر بر سر در عمارت بهارستان نصب شد. سردر باغ بهارستان به هنگام تشكیل مجلس شورای ملی همان سردری بود كه به دستور میرزا حسین‌خان سپهسالار ساخته شده بود. شش ستون بلند و زیبا در دو طرف سردر باغ با درب بزرگ و عمارت آجری هماهنگی خاصی داشت‌.

پس از مرگ مظفرالدین شاه‌، محمد علی شاه‌، در مخالفت با مجلسی كه قرار بود اختیارات او را محدود كند، در توطئه‌ای اعلام داشت كه پدرش در هنگام تصویب نظام مشروطیت‌، بیمار بوده است و به این وسیله مستبدانه فرمان مشروطیت را باطل اعلام كرد. بسیاری از شاه زادگان و اعیان و تنی چند از روحانیان مثل اشرف الواعظین نیز مردم را علیه مجلس تحریك می‌كردند.

اولین متمم قانون اساسی كه سبب بروز اعتراض و مخالفت‌های اعیان و شاه‌زادگان شده بود و بررسی آن نیز ماه‌ها به طول انجامید اصل هشتم بود كه تمامی اتباع ایرانی را بدون توجه به نژاد و مذهب مساوی می‌شناخت‌. همین امر موجب شد تا محمدعلی‌شاه قانون‌گذاری اصناف را برای حكومت قاجاریه نپذیرد و به منظور سركوب اعتراض مردم و نمایندگان از ولادیمیر پلاتونویچ لیاخوف‌، افسر ستاد ارتش روسیه تزاری‌، كه فرمانده قزاق خانه تهران بود، كمك گرفت‌.

جنگ میان محمدعلی‌شاه ومجلس تا آن جا پیش رفت كه نمایندگان و آزادی خواهانی چون میرزا جهانگیرخان مدیر روزنامه صور اسرافیل ، ملك المتكلمین‌، سید جمال الدین اصفهانی‌، محمد رضا شیرازی مدیر روزنامه مساوات ، قاضی قزوینی و علی اكبر دهخدا در بهارستان متحصن و عده‌ای نیز مسلح شدند.

روز سه شنبه 2 تیر ماه 1287 ش‌، سربازان محمد علی شاه به فرماندهی لیاخوف در سه ستون به سوی مجلس شورای ملی روانه شدند و به دستور لیاخوف مجلس شورای ملی را با تمام نمایندگان حاضر، هدف شلیك توپ قرار دادند. بسیاری از نمایندگان كشته شدند و به عمارت مجلس و مسجد سپهسالار نیز آسیب‌هایی وارد شد. نمایندگان زنده مانده نیز از پشت مجلس فرار كردند و خود را اول به پارك امین الدوله و سپس به سفارت بریتانیا رساندند. به این ترتیب‌، پرونده اولین دوره مجلس شورای ملی پس از یك سال و هشت ماه فعالیت بسته شد و نمایندگان انقلابی و سرشناس مجلس اغلب دستگیر، زندانی‌، مقتول و یا تبعید شدند.

دوره دوم مجلس شورای ملی در مرداد ماه 1288 ش‌، با تعداد 120 نماینده و تغییر فاحش قانون انتخابات آغاز شد. اما شاه زادگان درجه اول نیز از شركت در انتخابات محروم شدند.

از پیروزی انقلاب مشروطه در 1285 ش‌، تا پیروزی انقلاب اسلامی‌، 24 دوره مجلس شورای ملی تشكیل شد، كه پنج دوره در زمان قاجاریه به فاصله دو سال یك بار، هفت دوره در زمان سلطنت پهلوی اول (1304 1320 ق‌) و 12 دوره در زمان سلطنت پهلوی دوم (1320 1357) تشكیل شده است‌.

از حوادث مهم مجلس شورای ملی می‌توان به واقعه اشغال آذربایجان توسط روس‌ها اشاره كرد كه در 1324 رخ داد و مجلس طی قانونی گسیل ارتش را به آن جا تصویب كرد و غایله‌ای را كه حزب دست نشانده توده توسط جعفر پیشه‌وری به راه انداخته بود، كنترل كرد و آذربایجان را از اشغال روس‌ها در آورد.

دومین واقعه كه از مهم‌ترین حوادث در تاریخ معاصر ایران به حساب میآید، ملی شدن صنعت نفت با تلاش‌های نخست وزیر وقت‌، دكتر محمد مصدق‌، است‌.

اولین رئیس مجلس شورای ملی صنیع الدوله بود. در دوره قاجاریه می‌توان به ممتاز الدوله‌، معاضدالسلطنه‌،قوام‌السلطنه و مؤتمن‌الملك نیز در كسوت ریاست مجلس اشاره كرد.

رؤسای مجلس در دوره پهلوی نیز عبارت بودند از حسین پیرنیا و سید محمد تدین دوره ششم‌، حسین دادگر دوره‌های هفتم‌، هشتم و نهم و حسن اسفندیاری دوره‌های دهم‌، یازدهم و دوازدهم‌. مجلس شورای ملی پس از انقلاب 1357 تا كنون تحت عنوان مجلس شورای اسلامی ششمین دوره خود را پشت سر می‌گذارد.

كاخ بهارستان یا عمارت مجلس شورای ملی نه تنها نهاد وفاق ملی و قانون گذاری بوده است‌، بلكه از نظر معماری نیز مظهر سبك معماری محكم و استوار با تركیبی از سنت و تجدد در ارگ حكومتی تهران بوده است‌.

بنای اولیه كاخ توسط میرزا مهدی خان شقاقی‌، ملقب به ممتحن الدوله‌، در 1298 ق‌، برای میرزا حسین خان مشیرالدوله‌، ملقب به سپهسالار، نخست وزیر ناصرالدین شاه ساخته شد. در آخرین سال حكومت سلسله قاجار، یعنی در 1303 ش‌، استاد جعفر خان معمار باشی نمای غربی ساختمان را با آجر به سبك باروك اجرا كرد.

پس از آتش سوزی 1309 در سمت جنوبی ورودی ساختمان‌، لئون‌، معمار فرانسوی و دستیارش‌، بوریس مجسمه ساز، آن قسمت را به سبك نئوكلاسیك پارلمان فرانسه بازسازی كردند. سه سال بعد نمای ستون دار ورودی به سرتاسر نمای جنوبی تعمیم داده شد. در 1315 استاد حسین طاهرزاده نمای شمالی ساختمان را از روی ستون‌های آپادانای تخت جمشید ساخت‌.

طرح ساختمان جدید مجلس شورای اسلامی طی سال‌های 1353-1352 مطرح شد. طرح از مهندس مؤید با پلان دایره‌ای شكل بود كه آن طرح مردود اعلام شد. اما در 1355 طرح مجلس در دستور كار دفتر مشاوره گروه سردار افخمی قرارگرفت‌.

فرم جدید به شكل هرم و مثلث‌، سه قوه را تداعی می‌كند. رأس مثلث روی ساختمان مرتفع اداری است و هر چه به طرف كمیسیون‌ها پایین میآید، دوبال آن باز می‌شود. ارتفاع هرم 45 متر است‌. زیر بنای تالار اصلی 25000 مترمربع‌، زیربنای اداری 24000 متر مربع‌، كمیسیون‌ها 15000 متر مربع و پاركینگ زیر زمینی 12500 متر مربع است‌.

ساختمان جدید دارای سیستم هوشمند bms گرمایشی و سرمایشی است‌. برای تهویه مطبوع نیز از روش جت فیوز استفاده شده است‌، زیرا هوا باید تا فاصله 30 متری پرتاب شود تا به وسط سالن برسد.

طراحی داخلی بنا مبتنی بر معماری ایرانی است سقف‌ها گچ كاری با دست است و در آن از مقرنس كاری البته به صورت مدرن استفاده شده است‌. در این ساختمان‌، دو اتاق ترجمه هم زمان وجود دارد.

ساختمان جدید مجلس شورای اسلامی با معماری شركت مهندسان مشاور پل میر، و با طراحی و مدیریت عبدالرضا ذكایی و گروه طراحی علی سردار افخمی‌، عباس قریب‌، مسعود قاضی زاهدی‌، منصور وكیلی‌، داریوش فیروزلی و بهروز احمدی ساخته شده است‌.

از سرشناس‌ترین نمایندگان مجلس شورای ملی‌، می‌توان به دكتر محمد مصدق و آیت‌الله سیدحسن مدرس اشاره‌ كرد.

دكتر محمد مصدق در اردیبهشت 1258 ش‌، در تهران به دنیا آمد. پدرش‌، میرزا هدایت الله‌، وزیر دفتر دوران ناصری‌، از تجدد طلبان و پیروان امیر كبیر بود. مادرش‌، ملك تاج خانم نجم السلطنه‌، دختر فیروز میرزا، پسر عباس میرزا، فرزند فتح‌علی شاه قاجار و بنیان گذار بیمارستان نجمیه تهران بود.

در هفده سالگی‌، حساب‌داری استان خراسان به وی محول گشت‌. در 1281 به تحصیل علوم جدید پرداخت و در مدرسه سیاسی كه تازه دایر شده بود، با جنبش مشروطه زندگی سیاسی خود را آغاز كرد. در 25 سالگی به تشكیلات آزادی خواه جامعه آدمیت پیوست‌. سپس با مرحوم مستوفی الممالك مجمع انسانیت را تشكیل داد. در دوره اول مجلس به نمایندگی اصفهان در مجلس انتخاب شد، ولی به دلیل كمی سن به مجلس نرفت‌.

در دوره استبداد صغیر برای تحصیل به پاریس و سپس به سوئیس رفت و از دانشگاه نوشاتل دكترای حقوق و جواز وكالت گرفت‌. پس از بازگشت به ایران در مدرسه علوم سیاسی به تدریس پرداخت و كتاب‌های دستور محاكم حقوقی و رساله كاپیتولاسیون ایران را نوشت‌.

در دوره سوم مجلس همراه با علامه دهخدا به فعالیت در حزب اعتدالیون پرداخت‌. در 1294 به عضویت كمیسیون وزارت مالیه برگزیده شد و سپس معاون وزارت مالیه شد.

در كابینه مشیرالدوله به وزارت دادگستری انتخاب شد، اما به خاطر درخواست مردم‌، والی فارس شد.

در كابینه قوام السلطنه به وزارت دارایی منصوب شد و به اصلاحات اساسی دست زد.در 1302، در كابینه مشیرالدوله به وزارت امور خارجه منصوب شد.

با روی كار آمدن كابینه سردار سپه‌، در دوره پنجم انتخابات تهران به نمایندگی انتخاب شد. برنامه‌های سیاسی او در سیاست داخلی بر برقراری اصول مشروطیت و آزادی‌، و در سیاست خارجی بر سیاست موازنه منفی استوار بود.

در 1315 به دستور سردار سپه زندانی شد در 1322 به عنوان نماینده اول تهران در دوره چهاردهم به مجلس شورای ملی رفت‌. در 1324، مجلس شورای ملی به ابتكار او با درخواست انگلیس و امریكا مبنی بر تشكیل كمیته سه نفری مركب از نمایندگان امریكا، انگلیس و روسیه درباره سرنوشت آذربایجان به مخالفت برخاست‌. در دوره پانزدهم به مجلس نرفت‌، اما دانشجویان و عموم مردم با كمك او، از تصویب قرار داد الحاقی نفت معروف به قرارداد گس گلشاییان جلوگیری كردند و با تحصن خود انتخابات تهران را باطل كردند.

سپس بار دیگر به مجلس رفت و به ریاست كمیسیون نفت انتخاب شد و با وكلای جبهه ملی‌، فراكسیون وطن را تشكیل داد و قانون ملی شدن صنعت نفت را نخست به تصویب كمیسیون نفت و در تاریخ 29 اسفند 1329 به تصویب مجلس شورای ملی رسانید كه در مجلس سنا نیز جنبه قانونی یافت‌.

در 1330، دكتر مصدق به نخست وزیری منصوب گشت‌. دولت انگلستان از او به خاطر ملی كردن صنعت نفت به دیوان داوری لاهه شكایت كرد. اما با دفاع مصدق از حقوق ایرانیان‌، دیوان لاهه از خود سلب صلاحیت كرد و شكایت را نپذیرفت و ایران با هوشمندی او در محاكم بین المللی پیروز شد.

مصدق در 1951 م از طرف مجلات امریكایی مرد سال شناخته شد. در اول دی 1330، دولت او اوراق قرضه ملی را منتشر كرد و به این ترتیب مردم را به كمك طلبید. در همان سال كنسول‌گری‌ها و دفاتر فرهنگی بریتانیا را بست و در 30 مهر 1331 با دولت بریتانیا قطع رابطه كرد.

در تیرماه 1331، به علت مخالفت با شاه استعفا كرد و قوام‌السلطنه نخست وزیر شد. مردم به نشانه اعتراض به خیابان‌ها ریختند و قیام خونینی به وجود آمد. مصدق دوباره نخست وزیر شد و حدود 80 لایحه درباره رفاه‌، آسایش عمومی‌، امور مالیاتی و مالی‌، تعدیل بودجه و مسكن و تأمین آزادی قلم و... تصویب كرد. تأسیسات تلفنی و شیلات شمال را نیز ملی اعلام كرد. در مرداد 1332 مجلس را منحل اعلام كرد و مردم نیز از او حمایت كردند.

در 25 مرداد 1332، توطئه یا كودتایی از سوی دربار صورت گرفت و شكست خورد. شاه از ایران گریخت‌. اما دوباره در 28 مرداد كودتای دیگری با نقشه و كمك امریكایی‌ها صورت گرفت‌. سرانجام دولت دكتر مصدق پس از 28 ماه زمام داری بركنار شد.

دادگاه نظامی او را به سه سال زندان و به احمد آباد، زادگاه او، تبعید كرد، به طوری كه اجازه ملاقات با كسی را نداشت‌.

دكتر محمد مصدق در اواخر آذرماه 1345 به سبب بروز بیماری سرطان به تهران آورده شد، و در بامداد یك شنبه 14 اسفند 1345 چشم از جهان فرو بست‌.

آیت‌الله سیدحسن مدرس‌، متولد 1249 ش‌، روحانی و نماینده مردم تهران و جزو نمایندگان اقلیت دوره‌های سوم تا ششم مجلس شورای ملی بود. او در 1316 ش به جرم مخالفت با رضا شاه در زندان كاشمر به قتل رسید.

[Mahnaz.D 61915]

کاخ موزه سعد آباد:

 

آدرس : تجریش‌، میدان دربند

كاخ موزه سعدآباد در دامنه البرز، بین میدان تجریش و دربند، در ضلع جنوبی میدان دربند ساخته شده است و از شرق به خیابان دربند، از غرب به سعدآباد و زعفرانیه و از جنوب به نظامیه منتهی می‌شود.

مساحت فعلی سعدآباد در حدود 400 هكتار است‌. ساخت آن به درخواست رضا شاه پهلوی به منظور تهیه محلی ییلاقی برای خود انجام گرفت‌. امیر لشكر خدایار باغ بزرگی را در كرج برای این امر در نظر گرفت و قرار شد فردی به نام كشتكار از سوی رضا شاه باغ را رؤیت كند. اما این فرد به شاه پیشنهاد كرد تا ییلاق سعدآباد را خریداری كند. در آن زمان اراضی سعدآباد متعلق به سردار اعظم بود. حدود 4000 مترمربع مساحت و دو عمارت بیرونی و اندرونی داشت كه توسط رضا رفیع برای رضا شاه خریداری شد.

بعد از خریداری سعدآباد از سردار اعظم‌، تپه علی‌خان والی نیز از پدر سرتیپ والی به مبلغ 7000 تومان خریداری و سپس كاخ شهوند (سبز) بر آن بنا شد. بعد از مدتی باغ‌های نیمه ویران دیگری‌، توسط افراد رضا خان از صاحبان آن‌ها خریداری و به تپه علی خان وصل شدند و به تدریج باغ سعدآباد فعلی به وجود آمد. در باغ سعدآباد، در مجموع 14 كاخ ساخته شده است‌. از این میان‌، پنج كاخ‌، بزرگ و بقیه به نسبت كوچك‌تر هستند. قدیمی‌ترین آن‌ها كاخ شهوند و بزرگ‌ترین آن‌ها كاخ سفید است‌. كاخ سعدآباد دارای 180 هكتار جنگل طبیعی‌، چشمه سارها، باغستان‌، گل‌خانه و ... است‌.

نگارخانه‌های موجود در كاخ سعدآباد بیش‌تر در كاخ‌های اختصاصی فرزندان محمدرضا شاه احداث شده و معماری آن‌ها به سبك بناهای امروزی است‌.

كاخ دو طبقه شهوند تنها كاخی است كه نمای آن به طور كامل از بیرون پیدا است‌. این كاخ در زمان سردار سپهی‌، در دامنه كمیز دره‌، روی تپه علی‌خان والی ساخته شد. ساخت این كاخ در 1301 ش شروع شد و در 1307 به پایان رسید. استاد جعفر كاشانی طراح و معمار كاخ بوده و در تزیین آن از هنرمندان و استادان ایرانی بهره گرفته شده است‌. طبقه زیرین آن شامل چند زیر زمین و طبقه بالای آن دارای یك سالن بزرگ آینه كاری است‌. آینه كاری را جعفرخان معمار انجام داده است‌. آن‌چه از شاه در این سالن به جا مانده یك میز و صندلی و زیر سیگاری او است‌. طرف راست سالن آینه دو اتاق وجوددارد كه یكی از آن‌ها اتاق كار بوده است‌. دیوار اتاق یك متر ازاره خاتم كاری دارد كه از جمله زیباترین خاتم كاری‌های جهان محسوب می‌شود. بالای خاتم كاری قطعه نقاشی‌ای با رنگ و روغن دیده می‌شود. اتاق طرف راست نیز اتاق انتظار است‌.

سمت چپ سالن نیز دو اتاق است كه مقرنس و آینه كاری‌های آن در منتهای ظرافت انجام گرفته است‌. سنگ‌های بنای كاخ شهوند از زنجان و سنگ‌های ستون‌ها و مجسمه شیر و نیمكت‌ها، از خراسان فراهم شده است‌.

گفته می‌شود پیمان سعدآباد كه ایران مبتكر آن بوده است‌، در 17 تیر 1316 ش‌، با حضور وزرای امور خارجه ایران‌، تركیه‌، عراق و افغانستان در محل كاخ شهوند در 10 ماده تنظیم شد و به امضا رسید.

یكی از ساختمان‌هایی كه با دیواركشی از سعدآباد جدا شده كاخ معروف به احمد شاهی است‌. از پیشینه كاخ احمدشاهی كسی اطلاع درستی ندارد. در اوایل انقلاب‌، این كاخ به عنوان مكان تاریخی به ثبت رسید. در حال حاضر نیروهای مركز آموزش علوم و فنون الزهرا در آن ساكن هستند.

كاخ سفید، بزرگ‌ترین كاخ مجموعه‌، مخصوص پذیرایی از میهمانان خارجی است‌. رضا شاه كاخ سفید را برای ایام تابستان‌، جهت پذیرایی از میهمانان رسمی خود در نظر گرفته بود. در ساختن این كاخ نظر محمدرضا شاه بسیار مؤثر بود. به عنوان مثال یكی از ستون‌ها به دستور او سه بار خراب شد تا عاقبت با طرح او هماهنگی پیدا كرد.

این كاخ دو طبقه است‌. طبقه اول شامل سرسرایی در وسط و اتاق‌های متعدد و یك سالن بزرگ است‌. طبقه دوم نیز مانند طبقه اول طراحی شده است‌. دیوارهای اتاق‌ها و سربخاری‌ها از سنگ‌هایی با نقش‌های طبیعی است كه در برش و صیقلی كردن آن‌ها دقت فراوانی به كار رفته است‌. سنگ‌های بنای كاخ را از یزد، تفرش و خراسان‌، و سنگ سفید نمای خارج آن را از ولیآباد آورده‌اند.

كاخ دیگر مجموعه كاخ محمدرضا شاه است كه به سبك بناهای تازه ساخته شده و طرح آن با كاخ شهوند و كاخ سفید، كه روح ایرانی بر آن‌ها حاكم است‌، اختلاف دارد.

كاخ همسر رضا شاه از جمله كاخ‌هایی است كه بازدید آن تنها در 22 بهمن‌، سال روز پیروزی انقلاب برای عموم آزاداست‌.

موزه‌های موجود در كاخ سعدآباد عبارتند از: موزه نگارگری استاد فرشچیان‌، موزه جهان‌گردی برادران امیدوار، موزه مینیاتور بهزاد، موزه آبكار، موزه پژوهشی مردم شناسی‌، موزه هنرهای زیبا، موزه هنر ملل و موزه خط و كتاب میرعماد..

 

منبع:

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام