آب انبارها

[vorojak_error 478]

مقدمه

آب انبار ( امبار) در سراسر راه هاي ايران و در شهرهاي اين سرزمين به تعداد بسيار ديده مي شود و برخي از آنها كه در شهرهاي خشك و كم آب ساخته شده خود اثري بسيار زيبا و از لحاظ معماري شايان توجه است.

اصولا در ايران پيدا كردن آب به خصوص آب خنك ، ‌هميشه مساله بوده است. از معماري عناصر ديگري مثل چاه آب سرد اطلاعاتي در دست نداريم ، ‌فقط اين موضوع روشن است كه چاه را در زمستان پر از برف كرده و در تابستان از آن استفاده مي كرده اند.(پیرنیا ، محمد کریم ، آشنایی با معماری اسلامی ایران،انتشارات سروش دانش ، ص213)

سابقه ي ساخت آب انبار در ايران بسيار طولاني است . قدیمی ترین آثار به جای مانده از آب انبار تقریبا با پیدایش اولین تمدن های ایران همزمان است؛ هنوز آب انبارهايي از قرن ششم و هفتم هجري به جاي مانده است. مخزن آب انبار شهر ایلامی –در دوران چغازنبیل که مربوط به هزاره ی دوم قبل از میلاد می باشد ، هنوز پابرجاست. از دوران حکومت هخامنشیان نیز بقایای آب انبار و آب راه های متعدد در قصرتخت جمشید وجود دارد.

در شهر های گرم و خشک ایران ، هر محله ای اغلب برای خود یک آب انبار داشته که توسط اهالی محل احداث می شده و یا گاهی بانی آن یکی از افراد خیرخواه محله بوده است. آب انبار توسط اهالی خود محل اداره می شد و از کسی مبلغی برای استفاده از آن گرفته نمی شد ؛ فقط اهالی محل خرج تعمیرات و نگهداری آن را می پرداختند. آب انبار های مهم دارای سردر ورودی زیبایی بودند که با انواع کاربندی ها و مقرنس ها تزیین می شده و گاهی شعری در جهت سلام بر حسین(ع) و لعنت بر یزید و یا یادآوری خیری که بانی آن« انجام داده بر روی کاشی های هفت رنگ نقش می بست. تاریخ احداث آب انبارها معمولا در درگاه آنها ثبت می شده است که گاهی این تاریخ به حروف ابجد نگاشته می شده است. (قبادیان ، وحید، بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران، ،انتشارات دانشگاه تهران،ص298)

قسمت هاي مختلف یک آب انبار:

نخست تنوره يا خزينه كه براي مسائل ايستايي جلوگيري از فشارهايي كه آب بر بدنه مي آورد،در داخل زمين قرار مي گيرد و روی این مخزن را با طاق قوسی یا گنبدی می پوشاندند. این مخازن غالبا یک و در برخی موارد دو راه پله برای برداشت آب از مخزن داشته اند. (شکل4-11) (همان کتاب)

دوم راهي براي وارد شدن به آب انبار در قسمتي كه شير داشته است(پاشير) (شکل2-11)(همان کتاب)

سوم بادگير يا خيشخان(شکل13-11)(همان کتاب)

در دامنه کوه الوند (همدان) ، خانه ها اغلب چاه داشتند. البته بعضی از خانه ها که بر روی مجرای زیرزمینی قنات ساخته شده بودند ، می توانستند مستقیما از آب قنات استفاده کنند. در این گونه خانه ها مسیر قنات از زیرزمین رد می شده که اتاقی به نام حوضخانه در آنجا بنا می کردند. این مکان در تابستان بسیار خنک بوده و جهت استراحت ، استفاده می شده است. (همان کتاب،ص300)

ادامه دارد

[vorojak_error 478]

نحوه آب انداختن آب انبار ها

براي آب انداختن آب انبار ها ، ‌معمولا آب را از كوهستان و از راه هاي دور مي آوردند و آن را توسط حوضچه هاي شني تصفيه كرده و به مخزن هدايت مي كردند. همچنين خيلي دقت داشتند كه خزانه پاك باشد. مخزن ،‌زير آبي جهت تخله لجن ها داشته است و انجام آن كار خيلي مشكلي بوده و معمولا از چند نفر پهلوان كمك مي گرفتند. آنها براي تميز كردن و وارد شدن به مخزن ،‌لباس كركي مي پوشيدند و لجن ها را با طناب و چرخ چاه از يكي از روزن هاي تعبيه شده تخليه مي كردند.براي آنكه آب داخل مخزن نگندد چند بار آهك و نمك داخل آن مي ريختند. بدين ترتيب روي آن لایه اي بسته شده و اگر پرده روي آن پاره مي شد ،‌آب مي گنديد و غير قابل استفاده مي شد.

البته در همه جا شكل آب انبار به اين صورت نيست ،‌ مثلا در تايباد و جام در شرق خراسان آب انبار ها به صورت ديگري ساخته شده اند ؛ اولا راهرو و پله ي خارجي ندارند و آب را در مخزني پله پله ريخته و از كنار آن ،‌ از روي پله آب بر مي داشتند.به طور قطع اين تجربه براي محل مناسب بوده است.خزانه ي برخي از آب انبار ها بسيار بزرگ است مثل آب انبار حاج آقا علي در كرمان كه زير كاروانسراي آن تماما خالي است و خزانه آب انبار قرار دارد.

در برخي از نقاط ايران مثل جنوب كشور كلا مي بايست از داشتن آب خنك صرف نظر كرد.در آن نواحي از بركه استفاده مي كنند. برکه نوع دیگری از آب انبار است که در آن منطقه به نام برکه و آبگیر نیز خوانده می شود . اگر چه مخزن آن در درون زمین واقع است ، ولی در محفظه ی بالای مخزن آن محصور نمی باشد و اهالی از طریق بازشوهای اطراف اطراف ، مستقیما به داخل آن می روند و آب را برداشت می کنند. آب این برکه ها عمدتا از طریق جمع آوری آب باران از روس سطح زمین تامین می شود.(اشکال 6-11 و 5-11 )(همان کتاب،ص302)

ادامه دارد

[vorojak_error 478]

نحوه اجرا و نوع مصالح

برای احداث آب انبار ، پس از مشخص کردن محل آن و کندن زمین ، معمولا کف آن را با شفته ی آهکی کاملا می پوشاندند و یک پی یکپارچه به صورت رادیه ژنرال اجرا می کردند. در برخی موارد در صورت بزرگ بودن مخزن ، کف آن را یک لایه سرب می ریختند و سپس سطح آن را آجر فرش می کردند. برای دیوارهای آب انبار ، از آجر قرمز که به نام آجر آب انباری معروف است و در مقابل آب مقاوم می باشد ، استفاده می کردند. -در ساخت آب انبار دو نوع آجر به كار مي رفته و از ملات هاي شفته و ساروج استفاده مي كردند كه در مجموع چيز محكمي را مي ساخته است. آجر خام و پخته و اين ملات براي قسمت پشت بدنه بوه و براي بدنه آب انبار آجر خاصي به رنگ ليمويي به نام آجر آب انباري داشتند كه فقط مخصوص آب انبار بوده است.علاوه بر انتخاب شكل دايره براي منبع آب انبار ،‌ نوع مربع و مستطيل آن را نيز داريم- براي ايجاد فشار يكنواخت بر بدنه ي آب انبار ‌معمولا شكل تنوره يا منبع آب به صورت استوانه اي ساخته شده است. (پیرنیا ، محمد کریم ، معماری اسلامی ،انتشارات سروش دانش،ص215)

البته در نواحی کوهستانی و یا مناطقی که تهیه ی سنگ آسان تر و اقتصادی تر از آجر بوده از سنگ لاشه برای دیوارها و گنبد استفاده می شده است.(شکل 1-11)( قبادیان ، وحید، بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران، ،انتشارات دانشگاه تهران) روی دیوارها و کف مخزن را با ملات ستروج می پوشاندند و سپس روی دیوارها را با گنبد و یا طاق و تویزه مسقف می نمودند.راه پله عموما مجاور و یا عمود بر یکی از سطوح مخزن بوده و از سطح روی زمین شروع شده و تا پاشیر ادامه پیدا می کرده است. در انتهای راه پله یک یا چند شیر آب از جنس برنج جهت برداشت آب تعبیه می کردند.

روی گنبد و دیواره های برکه های جنوب کشور را با گلی مخصوص به رنگ طوسی متمایل به سفید اندود می کردند. این گل مقاومت خوبی در برابر رطوبت دارد و به جهت رنگ آن و انعکاس تابش نور آفتاب از گرم شدن بیش از حد آب داخل مخزن جلوگیری می کند. (شکل11-11) (قبادیان ، وحید، بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران، ،انتشارات دانشگاه تهران،ص308 تا 311)

بام اغلب آب انبارها که با گنبد و یا طاق پوشش می شده به همان صورت کروی باقی می مانده است ولی در بعضی از آب انبارها که می خواستند از محوطه ی بالای بام استفاده کنند (شکل5-11) و یا آب انبارهایی که ساختمان آنها با ساختمان دیگری مثل مسجد ، مدرسه و یا کاروانسرا تلفیق شده ، سطح کروی روی بام را با زدن طاق های کوچکتر به صورت مسطح در می آوردند. (شکل15-11) (همان کتاب،ص308)

ادامه دارد

[vorojak_error 478]

بررسی وضعیت اقلیمی

آب :

یکی از نکات مهم جهت تعیین مکان آب انبار ، نزدیکی آن به آب جاری در فصول پر آب بوده است.

به سه روش آب بهداشتی و مطبوع برای آشامیدن در آب انبارها ذخیره می شده است :

اول اینکه در آب انبارها تاریکی محض وجود دارد و چون میکروب های غیر هوازی احتیاج به نور برای رشد و نمو دارند ، بنابراین در این آب انبارها از بین می روند.

دوم اینکه به واسطه ی جاذبه ی زمین ، املاح و ذرات موجود در آب ته نشین می شوند. همچنین بر روی آب نمک و آهک می ریختند تا مانند کلر ، باکتری ها را از بین ببرد. بنابراین تصفیه ی آب هم از طریق فیزیکی و هم شیمیایی صورت می گرفته است.

و سوم اینکه با قرار دادن مخزن آب انبار در داخل زمین و تهویه ی هوای داخل آن ، آب آب انبار در زمستان یخ نمی زده و در تابستان نیز برای آشامیدن خنک بوده است.

قسمت راهرو آب انبارها معمولا شبيه به هم هستندو تغييرات آن زياد نيست.مثلا در جهرم آب انباري بوده كه چند پاگرد داشته و در پاگردها ،‌ شربت خوري ،‌بستني خوري و قهوه خانه جاي داشتند. (همان کتاب،ص303)

تهویه :

فضای مخزن هیچ یک از آب انبارها حبس نمی باشد و همه آنها دریچه ای جهت تهویه ی هوا دارند. حبس بودن فضای داخل مخزن علاوه بر آنکه امکان دسترسی به داخل آن ار مشکل می نماید ، آب را هم بسیار گرم می کند.علاوه بر این گرما و رطوبت بسیار زیاد داخل مخزن به مصالح و بدنه آن نیز لطمه می زند. بدین لحاظ کلیه ی آب انبارها دارای دریچه های تهویه بر روی بام مخزن یا بادگیر می باشند. این دریچه های تهویه و بادگیرها علاوه بر تهویه ی فضای داخل مخزن ، باعث خنکی و گوارایی آب آن نیز می شوند ؛ زیرا مقدار تبخیر آب در داخل مخزن به دلیل جریان هوا افزایش می یابد و فضای داخل آب انبار و همچنین آب موجود در آن خنک می شود.(شکل13-11 و 9-11) (همان کتاب،ص305)

تعداد بادگیرها در آب انبار از يك تا شش عدد در تغيير است. در برخي جاها آب انبار بادگير نداشته و به جاي آن خيشخان دارد. در برخي نقاط با بهره گيري از بادگير ،‌آب داخل مخزن به قدري خنك مي شود كه تحمل سردي آن براي دندان مشكل است. (پیرنیا ، محمد کریم ، آشنایی با معماری اسلامی ایران ،انتشارات سروش دانش، ص)

در آب انبار وزير يا ميرزا مقيم در دروازه اصفهان به كاشان از دوره صفويه نيز خزانه آن زير تمام مسجد را گرفته است. همچنين چهار بادگير بزرگ دارد و آب آن در تابستان بسيار خنك است. وجود چهار بادگير در آب انبار معتمد لار نيز مستثنی از اين مسئله نیست.

زمین :

زمین آب انبار را در محلی انتخاب می کردند که سفت باشد و تحمل وزن سنگین دیوار مخزن و طاق آن و خصوصا آب داخل آن را داشته باشد.

به سه روش مخزن آب انبار را در کلیه ی اقلیم های ایران همیشه در داخل زمین احداث می کردند :

دلیل اول اینکه اگر مخزن بر روی سطح زمین باشد ، فشار و نیروی جانبی آب درون آن به دیواره های مخزن باعث تخریب آن می شود و جهت مهار کردن این نیروی جانبی ، احتیاج به پشتبند های بسیار قطور و تحمل مخارج بسیار زیاد بوده است ؛ ولی اگر مخزن داخل زمین قرار داشته باشد ، خاک اطراف دیوار مخزن ، باعث استحکام و مقاومت آن در برابر فشار آب درون آن می شود. همچنین در هنگام وقوع زلزله این نوع آب انبار در مقابل نیروهای جانبی زلزله ، مقاومت بسیار خوبی از خود نشان می دهد.

دلیل دوم به این دلیل حائز اهمیت است که وقتی مخزن آب انبار پایین تر از سطح زمین باشد ، آب نهر یا قنات را می توان به راحتی و به طور طبیعی بر روی سطح آن سوار نمود و احتیاج به نیروی اضافی جهت انتقال آب به داخل مخزن نخواهد بود.

دلیل سوم اینکه هر چه به عمق بیشتری از زمین داخل شویم ، نوسان درجه حرارت کمتر و پس از عمق 6.5 متری برابر معدل درجه حرارت سالیانه بر روی سطح زمین می باشد. بنابراین آب آب انبار زیرزمینی همانند آب چاه ، در زمستان یخ نمی زند و در تابستان نیز خنک و گوارا می باشد که برای آشامیدن مزیت بسیار خوبی است. (قبادیان ، وحید، بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران، ،انتشارات دانشگاه تهران،ص307)