معرفی :: سرنوشت میدان *ها

[armin.eleman 5,393]

نقشه*ی اصفهان، از سفرنامه*ی Adam Olearius، سفیر آلمانی دربار صفوی در سال ۱۶۳۷میلادی

در بررسی ساختار شهرهای ایران در سده*های میانی و تا پیش از تغییرات اساسی در دوران جدید، به عناصری اصلی مانند ارگ، بازار، مسجد جامع و محلات مسکونی بر می*خوریم که کمابیش، البته با تفاوت*هایی، در بسیاری از شهرها تکرار می*شوند. با رشد و تکامل این الگوی شهری، نقش میدان به عنوان عاملی که می*توانست بین این عناصر پیوند و ارتباطی فضایی برقرار کند پررنگ*تر شد.

برای پیش بردن بحث به صورت عینی، مثال*هایی را از دوران صفوی و قاجار انتخاب می*کنیم؛ دوران صفوی به دلیل آن که یکی از نقاط عطف مهم تاریخ شهرسازی ایران است؛ دوران قاجار نیز به دلیل آن که در آستانه*ی تحولات اساسی معماری و شهرسازی قرار دارد.

اصفهان

میدان نقش جهان به دستور شاه عباس اول در محل باغ بزرگی به همین نام و با توسعه دادن آن بنا شد. پس از آن نیز میدان*هایی با همین الگو در چند شهر دیگر ساخته شدند که به خوبی نشان دهنده*ی نحوه*ی اندیشه*ی معماران و شهرسازان صفوی به مقوله*ی انتظام فضایی و استفاده از نقطه*ای مرکزی برای پیوند عناصر اصلی در ساختار شهر است. در مورد معماری بناها و ساختمان*های میدان نقش جهان می*توان بسیار سخن گفت؛ اما آن*چه در این بررسی کوتاه مورد نظر ماست، اشاره به یک الگوی شهرسازانه*ی خلاق است. در این الگو، میدان دارای کارکردی چندگانه و چندلایه است. از یک طرف فضای شهری بزرگی*ست که به روی عموم گشوده شده و از طرف دیگر تمام آن عناصر اصلی یعنی ارگ، بازار و مسجد جامع را به یک دیگر پیوند می*دهد. عمارت عالی قاپو که در حال حاضر جزو اندک بناهای به جای مانده از دولتخانه و ارگ حکومتی صفوی*ست، به جز آن که بخش بیرونی کاخ سلطنتی را تشکیل می*داد، در حقیقت به عنوان یک ساختمان ورودی باشکوه به مجموعه*ی بزرگ حکومتی عمل می*کرد. یعنی یکی از چهار دهانه یا منفذ اصلی این میدان، به صورت مستقیم به دیوانخانه گشوده می*شد.

 

نقشه*ی میدان نقش جهان

 

مسجد شاه نیز، به عنوان مسجد جامع جدید یا «جامع عباسی»، و به عنوان پایگاه مهم مذهب حکومتی، در همین میدان قرار دارد. ضلع مقابل مسجد شاه نیز سردر بازار قیصریه است. بازاری که در امتداد خود به راسته*ی اصلی بازار می*پیوندد و سپس در انتها به مسجد جامع یا مسجد عتیق اصفهان می*رسد. بدنه*ها و غرفه*های میدان نیز کاربری تجاری داشته*اند و به همین دلیل جنب و جوش ناشی از کسب و کار نیز به چشم*انداز میدان تحرک بیشتری می*بخشیده است. میدان مانند یک سفمونی موفق تمام نغمه*های اصلی شهر را با هم ترکیب و ادغام می*کند و عرصه*ی خود را به روی طبقات مختلف می*گشاید. علاوه بر این، نقش جهان نقطه اتصالی می*شود برای شهر قدیم و توسعه*ی جدید به سمت محور چهارباغ عباسی و زاینده*رود. شهر قدیم که بیشتر در اطراف میدان عتیق و محلات شمالی رشد پیدا کرده بود از طریق بازار به میدان نقش جهان متصل شده و به این وسیله ارتباط خود را با طرح شهرسازی صفوی حفظ می*کند.

تهران

در برابر میدان نقش جهان و اهمیت آن در طرح شهرسازی اصفهان، باید از میدان*های تهران در زمان قاجار نیز نام ببریم. شاید میدان توپخانه را بتوان یکی از مهم*ترین و بزرگ*ترین میدان*هایی دانست که در زمان قاجار و با طرح و اندیشه*ی قبلی ساخته شد. اما نکته*ی قابل توجه، نقش این میدان در شهر قاجاری*ست. پیش از آن که میدان توپخانه*ی فعلی ساخته شود، توپخانه*ی مبارکه در میدانی داخل محدوده*ی ارگ سلطنتی قرار داشت. اما بعد، و در زمان ناصرالدین شاه، میدان جدیدی را برای استقرار توپخانه و توپچی*های آن در شمال حصار ارگ حکومتی بنا کردند. یعنی جایی که شهر تمام می*شد. در اطراف میدان توپخانه نیز ساختمان*هایی دو طبقه برای استقرار ادوات نظامی و افراد وابسته به آن وجود داشت. در حقیقت این میدان در ابتدا بیش از آن که کارکرد شهری داشته باشد و در پی ادغام و اتصال عناصر مختلف ساختار با یکدیگر باشد، میدانی بود جهت استفاده*ی قشون. یعنی میدانی که بعدها به یکی از بزرگ*ترین و کلیدی*ترین میدان*های پایتخت تبدیل شد، در ابتدا نقش چندانی در زندگی شهری بازی نمی*کرد.

 

میدان توپخانه و توپ*های نظامی در میان آن

سبزه میدان و میدان مشق

اما در تهران نقطه*ای استثنایی وجود داشت که می*توانست به فرصتی عالی تبدیل شود. فرصتی عالی برای طراحی شهری: محوطه*ی مقابل ارگ و بازار، یعنی آن جایی که امروز «سبزه میدان» خوانده می*شود، محوطه*ای بود بدون طراحی شهری خاص و متمایز. یعنی جایی که بهترین فرصت را برای اتصال عناصر مختلفی از قبیل مسجد جامع و بازار و ارگ، که همگی در فاصله*ی اندکی از یکدیگر قرار گرفته بودند، مهیا می*کرد، بدون توجه ويژه یا مخصوص رها شده بود.

میدان مهم دیگری که در زمان قاجار طرح*ریزی شد میدان مشق است. میدانی که اولین بنای آن به دوران فتحعلی شاه بازمی*گردد. این میدان نیز همان*طور که از نام آن برمی*آید، محلی برای تمرین*های نظامی بود و نه میدانی با کارکرد شهری. گرچه تحولات بعدی و کمبود فضاها و عرصه*های عمومی در تهران، میدان توپخانه و مشق را به سوی میدان*هایی با کاربردهای عمومی سوق داد. توپخانه در تحولات بعدی، محل اتصال مهم*ترین خیابان*ها و راه*های پایتخت بود و نقطه*ی مرکزی و قلب شهر به شمار می*آمد. کمبود عرصه*ی عمومی نیز، در تحولات بعدی، چهره*ی نظامی میدان مشق را به کلی دگرگون کرد و به این ترتیب میدان مشق به میدانی با کاربری*های اداری و فرهنگی تبدیل شد. حضور ساختمان*های وزارت خارجه و اداره*ی پست از یک سو، و موزه و کتابخانه*ی ملی از سوی دیگر، نشان دهنده*ی سمت و سوی تحولات بعدی این میدان هستند.

 

میدان مشق، عکس از آنتوان سوروگین

این مثال*ها بخشی از تفاوت*های شهرسازی و اندیشه*های شهری را در دوره*های مختلف تاریخی، صفوی و قاجار، بیشتر توضیح می*دهند.

برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به:

ـ ميدان توپخانه تهران؛ نگاهی به سیر تداوم و تحول در فضاهای شهری، فرخ محمدزاده مهر، معاونت شهرسازی و معماری وزارت مسكن و شهرسازی، ۱۳۸۲.