کاروانسرا

[Architect 3224]

کاروانسرای امین آباد

 

کاروانسرای امین آباد در 38 کیلو متری جنوب قمشه (شهرضا) قرار گرفته است. این بنا، که در مسیر کاروانسرای شیراز به اصفهان ساخته شده ، متعلق به دوره ی صفوی بوده و در زمان شاه عباس اول بنا شده است.

 

 

شکل آن با کاروانسراهای متداول متفاوت بوده و نقشه ی هشت ضلغی دارد که تنها کاروانسراهای ده بید و چهار آباد و خوان خوره نظیر آن هستند. به علت یکی بودن دوره این بناها می توان گفت که معمار اصلی همه ی این بناها یکی بوده است و علت هشت ضلعی بودن بنا را می توان مسائل امنیتی و افزودن بر استحکامات آنها دانست.

 

 

ولی پیچیدگی فضا و انطباق هوشمندانه ی کاربری کاروانسرا بر نقشه ی هشت ضلعی و ایجاد فضاهای جدید و زیبا را می توان نشانه ی تحول و تکامل معماری کاروانسرا به شمار آورد. در کنار این بنا یک آب انبار، یک حمام و یک مسجد نیز قرار آباد نیز شکل گیرد و خو شبختانه هر چهار بنای این مجموعه سالم اند و در صورت مرمت با نمونه ای استثنائی از یک اقامتگاه بین راهی تاریخی رو به رو خواهیم بود.

 

 

چون آخرین مالک این بنا در زمان قاجار ملک التجار نام داشته این کاروانسرا با نام مالک نیز خوانده می شود. هر ضلع این بنای هشت ضلعی از بیرون 24 متر طول و حدود 6 متر ارتفاع دارد. دیوارهای خارجی، جز سر در ورودی ، همگی از سنگ لاشه ساخته شده اند. کنگره ی زیبای بالای دیوارها و برجهای هشت گوشه ی بنا حس یک قلعه ی نظامی را القا می کند. ولی سر در آجری دو طبقه با تزئینات ملایم بر کاروانسرا بودن بنا تاکید می کند. این تغییر مصالح و ابعاد، ورودی را به بهترین شکل ممکن تعریف می کند.

 

 

با ورود به دالان ورودی به فضای سر پوشیده به طاق آهنگ رو به رو می شویم که در دو سوی آن علاوه بر دو اتاق نگهبانی و اتاق کاروانسرادار دو راه پله وجود دارد که به شاه نشین و بام منتهی می شود. در این محل تکلیف کاروان روشن و پس از آن به حیاط هدایت می شده است. پس از عبور از دالان ورودی به حیاط هشت ضلعی بسیار مناسب کاروانسرا وارد می شویم که طول هر ضلع آن 8/16متر و ارتفاع آن 5/4 متر است.

 

شاید چشمگیرترین و هنرمندانه ترین بخش کاروانسرا حیاط آن باشد. چهار ایوان اصلی بر اساس الگوی حیاط های چهار ایوانه، روی دو محور عمود بر هم، قرار گرفته اند. ورودی شتر خانها نیز در کنار همین ایوانها قرار دارد. در هر یک از چهار جبهه ی فرعی پنج حجره قرار گرفته که به واسطه ی یک ایوان در عمق 5/1 متری حیاط واقع شده اند. طاق این ایوانها با رسمی بندی نیم کار دوازده تایی تزئین شده است. نکته ی با ارزش، تاکید بر حجره ی وسطی به عنوان محور فرعی تقارن حیاط است که معمار با ترکیب مقرنس، با کاربندی و تعویض نوع آجر کاری لچک بالای قوس، این عمل را با ظرافت تمام انجام داده است. حجره ها اتاقهایی به ابعاد 3*5/2 متر هستند که سقف آنها با طاق ترکین پوشش داده شده و در نوع خود کم نظیر است.

 

 

نور این اتاق ها تنها از پشت در پنجره ی چوبی تامین می شود که دلیل اصلی آن کاستن از میزان تبادل انرژی است. در هر حجره یک بخاری دیواری قرار دارد که برای گرما و پخت و پز مورد استفاده قرار می گرفته است. در مجموع تعداد26 اتاق در چهار ضلع ایوان قرار دارد. پشت حجره ها دالانی دور زده است که ایوانها آن را به چهار قسمت تقسیم کرده و احتمالاً هر قسمت به یک کاروان اختصاص می یافته است.

 

 

در یک طرف این دالان، به ازای هر چشمه طاق، یک بار انداز قرار دارد. پوشش این دالان و باراندازهای جانبی آن طاقهای کلمبه و آهنگ است. ورودی این دالانها و چرخش 45 درجه ای آن بسیار ماهرانه طراحی شده و تکرار تویزه ها و نور ملایمی که از دو سوی دالان وارد می شود، هر بیننده ای را تحت تاثیر قرار می دهد. پشت سه ایوان اصلی اتاقهایی قرار دارند که، چنان که توضیح داده شده، به کاروانسالارها و تجار معتبر اختصاص داشته است.

 

 

 

 

نکته ی بسیار جالب این است که به رغم تساوی ابعاد ایوان ها و فضای پشت سر آنها سه اتاق ذ کر شده سه پلان متفاوت دارند. اتاق شمالی دایره، اتاق غربی هشت ضلعی و اتاق شرقی مربع است و هر سه با ظرافتی بیش از حجره های معمولی کار شده اند. آخرین فضایی که پس از گردش در این کاروانسرا می توان مشاهده کرد شاه نشین است که در طبقه ی بالای ورودی قرار دارد و با دو ردیف پلکان از فضای ورودی می توان به آن دست یافت.

 

 

فضای شاه نشین شامل دو پیش ورودی، دو اتاق هشت ضلعی، دو اتاق مستطیل، یک اتاق اصلی و شش ایوان است که همگی تزئینات کاربندی در سقف دارند. ولی زیبا ترین تزئینات متعلق به فضای اصلی است، که در مرکز شاه نشین قرار دارد، و در شمال و جنوب به دو ایوان، یکی رو به حیاط و دیگری رو به بیرون کاروانسرا منتهی می شود.

 

 

رسمی بندی این فضا، که زیر سه طاق کلمبه انجام شده و شکلی از سه کاسه را تداعی می کند. در نوع خود کم نظیر است و از نظر کیفیت تزئینات با سایر فضاهای کاروانسر متفاوت است. در همه جای بنا تزئینات زمخت و ساده و روحیه ی اصلی آن تنها حرکات متنوع آجر است. در حالی که در شاه نشین به فضایی با تزئینات یک کوشک، در میان یک باغ اعیانی ، برخورد می کنیم.

 

 

 

 

[armin.eleman 5393]

انواع کاروانسرا

ساده تر از همه چنین می توان گفت که کاروانسرا ساختمانی است که کاروان را در خود جای می دهد و بزرگ ترین نوع ساختمانهای اسلامی است. پلان آن معمولا مربع یا مستطیل شکل است، با یک ورودی برجسته عظیم و بلند، معمولا ساده و بدون نقش، با دیوارهایی که گاهی اوقات بادگیرهایی در انتهای آن تعبیه شده است. یک دالان با طاق قوسی که مابین ورودی و حیاط داخلی قرار گرفته است، فضای کافی را برای جا دادن حیوانات بارکش فراهم ساخته است. بر روی سکوی برآمده ای که در پیرامون این حیاط قرار گرفته است، طاقگان هایی واقع شده اند که نمای داخلی را مفصل بندی کرده اند. در پشت آنها حجره های کوچکی برای منزل دادن مسافران تعبیه شده است. در کاروانسرا های دو طبقه، از حجره های پایینی برای انبار کردن کالاها و از حجره های بالایی برای منزل دادن مسافران استفاده می شد.

 

با این حال، تمامی این نوع ساختمان ها و عملکرد ها، کاروانسرا نامیده نمی شوند. تا به امروز، بسیاری از آنها به عنوان رباط تشریح شده اند. این لغت از ریشه عربی ربط است که یکی از معانی آن افسار کردن اسب است. البته تصور توقفگاه کوتاهی که در وجود این لغت نهفته است، دلیل مناسبی برای انتخاب این نام به نظر می رسد، اما رباط معنی تخصصی تری را در بر دارد. این واژه در اواخر قرن چهارم ه.ق بیانگر نوعی دژگونه است که به عنوان مبنایی برای تداوم جهاد، مورد استفاده قرار می گرفت. بیشتر نمونه های سالم مانده از این نوع ساختمان در مغرب یافت می شوند، مانند موناسیر، سوسه، طافرطست و طیط.

 

دلاوران دین در چنین ساختمانی، برای اقامت کوتاه مدت بر ضد کافران گرد می آمدند. رباط ها در سراسر جهان اسلام ساخته می شدند. با توسعه مرزهای اسلام و برقراری آرامش نسبی، فعالیت دلاوران دین(غازیان) کاهش یافت. اما ساختمانهایی که مورد استفاده آنها بود، باقی ماند. احتمالا تبدیل رباط برای استفاده در زمان صلح، مستلزم کار زیادی نبوده است. بنا بر این زیاد تعجب آور نیست که این واژه نیز بر کاروانسرا دلالت داشته باشد.

واژه دیگری که به چنین بنا هایی اشاره دارد، «خان» است که در مناطق ترک زبان به آن «هان» می گویند. معنای اصلی این واژه، هم در عربی و هم در فارسی، خانه است. بنا بر این، ویژگی های ریشه این واژه را می توان دست کم در تعدادی از ساختمان های اولیه ای جستجو کرد که به خانه ای برای رفع نیاز مسافران شباهت داشتند.

 

در زیر به اختصار تفاوتهای چنین بنا هایی عنوان می شود:

 

 

ساباط

 

این واژه که به بسیاری از زبان ها راه یافته، در فارسی کهن ریشه دارد. جزء اول آن، سا به معنای آسایش و جزء دومش پسوند بات نمودار ساختمان و بنا و عمارت است که در انتهای واژه های دیگری نظیر رباط، کاربات و خرابات آمده است. روی هم رفته، این واژه به جای آسایشگاه و استراحتگاه امروز به کار می رفته است.

ساباط به کلیه بنا هایی که به منظور آسودن به پا می شده، چه در شهر و چه در بیرون از آن اطلاق می شده، در شهرستانهای جنوبی ایران هنوز هم این واژه در جای درست خود به کار می رود. این بنا ها عمدتا به چند تختگاه، یک آب انبار و گاهی یک یا دو اتاق کوچک که تنها می توان به منظور رفع خستگی و اندکی آسودن مورد استفاده قرار داد. ساباط دارای سه تا هفت دهانه سرپوشیده است که دو سوی آن، تختگاه های کوچکی به اندازه یک تخت یا نیمکت قرار دارد و اغلب دهانه میانی آن، درگاه آب انبار است.

 

رباط

 

این واژه به ساختمان های کنار راه و به ویژه بیرون از شهر و آبادی اطلاق می شود و از روزگاری بسیار کهن به زبان تازی راه یافته است. رباط علاوه بر حوض و آب انبار، دارای اتاق های متعددی است که گرداگرد حیاطی را فرا گرفته و مسافران می توانند یک یا چند شب در آن بیاسایند.

 

کاروانسرا

 

به رباط های بزرگ و جامع کاروانسرا می گویند چه در شهر و چه بیرون از آن واقع شده باشد. کاروانسرا علاوه بر اتاق و ایوان، دارای باره بند، طویله و انبار است و اغلب ورودی آن را بازار کوچکی به نام غلافخانه تشکیل می دهد و بر روی سردر آن چند اتاق پاکیزه قرار گرفته که به کاروانسالار اختصاص دارد. گاهی در دو سوی کاروانسرا، برجهایی قرار می گرفته که در مواقع نا امنی، مورد استفاده مدافعان و راهداران قرار می گرفته است. در زبان عربی واژه خان به جای کاروانسرا مورد استفاده قرار می گیرد.

[armin.eleman 5393]

کاروانسرا

نام کاروانسرا ترکیبی است از کاروان (کاربان) به معنی گروهی مسافر که گـروهـی سفر مـی کنند. و سرای، به معنـی خـانـه ومکان. هـردو واژه برگرفته از زبان پهلوی است.

ساده تر از همه چنین می‌توان گفت که کاروانسرا ساختمانی است که کاروان را در خود جای می‌دهد و بزرگ ترین نوع ساختمانهای اسلامی است. پلان آن معمولاً مربع یا مستطیل شکل است، با یک ورودی برجسته عظیم و بلند، معمولاً ساده و بدون نقش، با دیوارهایی که گاهی اوقات بادگیرهایی در انتهای آن تعبیه شده است. یک دالان با طاق قوسی که مابین ورودی و حیاط داخلی قرار گرفته است، فضای کافی را برای جا دادن حیوانات بارکش فراهم ساخته است. بر روی سکوی برآمده‌ای که در پیرامون این حیاط قرار گرفته است، طاقگان هایی واقع شده اند که نمای داخلی را مفصل بندی کرده اند. در پشت آنها حجره های کوچکی برای منزل دادن مسافران تعبیه شده است. در کاروانسرا های دو طبقه، از حجره‌های پایینی برای انبار کردن کالاها و از حجره‌های بالایی برای منزل دادن مسافران استفاده می‌شد.

کاروانسرایی را که بیشتر برای نگهداری اسب و چهارپایان استفاده می‌شده است را رباط می‌گفتند ولی کاروانسرا بیشتر مورد استفاده طبقه اعیان و حکومتی تعلق داشته است نوع سومی نیز وجود داشته که به آن سابات می‌گفتند سابات در اصل سایه بان و یا سایه باد بوده است یعنی سایه بانی در مسیر باد، سابات در مسیر راه‌ها برای استراحت چند ساعته وکوتاه مدت و بیشتر برای استراخت در روز ساخته می‌شده و فقط طاق یا ایوانی بوده است بدون در و پناهگاه بعضی از ساباتها دارای آب انبار نیز بوده اند و بعضی دیگر فاقد آب انبار بوده و تنها سایه بان بوده است. به‌نظر می‌رسد کلمه رباط نیز واژه‌ای فارسی باشد و نه عربی ممکن است رباط عرب شده ره بان یا ره پات باشد. راه بان یا ره پات همچم خانه راه است. آذر پات و آذرپاتگان هم از این ریشه بوده است. چنانچه کلمات عربی رهبان ربان و رهنامج نیز از راه فارسی گرفته شده است. در عربی محلی کلمه کاریان به معنی خانه‌های سرراهی و موقتی نیز از کاروان گرفته شده است. کاروان امروزه یک کلمه بین المللی است و در بیشتر زبانها وجود دارد در عربی قیروان و کراوان هم گفته می‌شود.

نیـاز انسان بـه سرپـنـاه ومأمـن، نـه تـنها در سراگاه بلکه در سفـر هم از روزگار باستان مـورد تــوجـه بـوده است. درایـران زمین، درگـذشته بسیار دورآثـار ومظاهری از این گونـه بـناها واستراحتگاه‌های بین راه دیــده مـی شـود کـه بسیاری از آنـها را مـی تــوان از نظـر شـیـوه ساختمانی از شاهکارهای معماری وهنـری عصر خـود بـه حساب آورد.احـداث کاروانسرا در منطقه سابقه‌ای بسیار طـولانـی داشته وساخت آن در جـاده هـای کاروانـی بـه منظور استراحت و سرپـنـاه، در ادوار مخـتـلف بـویـژه دوره اســـلامـــی، از اهمـیـت خـاصــی بـرخـوردار بـوده است.

[armin.eleman 5393]

کاروانسرا در دوره اسلامی

 

در این دوره، معماری کاروانسراهـا از دیدگاه سبک وتنوع نقشه‌ها به اوج شکوفائـی رسیده و در مسیر شهرها و روستا، ومعابر کوهستانی و نـواحی کویری، کاروانسرا و رباطهای برونشهـری و در مراکز اقتصادی وراسته بازارها، کاروانسرا و رباطهای برونشهری با ویژگیهای متفاوت کار بردی احداث شدند.نمـونـه‌های بسیار زیبـا وجالب تـوجه از معماری این گونه بـناها که در سرزمین پـهناور إیـران از کرانه‌های رود ارس تـا سـواحل خلیج فارس بـه یـادگـار مـانـده، مـعـرف ذوق هنـری و مـهارت مـعـمـاران، بنـایـان واستادکارانی است که در ادوار مختـلف وبا توجه به نیازهای گونـاگون، باعلاقه فـراوان در طریق تحول، تکامل، زیبـائی و گسترش کاروانسراها به جان کوشیدند.

 

باتوجه به این تنوع وزیبائی است که بسیاری از محققان وصاحب نظران هنـرمـعـمـاری، کاروانسراهـای ایـران را مهمـتـریـن نشانـه پـیـروزی و موفقیت معـمـاری ایـران بـه شمـار آورده واستـاد کاران ایـرانـی را در ایجـاد این گونه بنـاها مبتکر و پـیشقدم دانسته اند. کاروانسراهای ایران، علاوه بر ارزش هنری، از دیدگاه مسایل اجتماعی نیز حایز اهمیت فـراوانـی بـوده و شایسته مطالـعـه‌ای گسترده است.

 

 

بسا که طـی قرون سپـری شده، کاروانسراهای درونشهری و برونشهری کـه بارانداز واستراحـتگـاه کاروانها و کاروانیان اقصی نقاط معمـور آن روزگـاران بـه شمـار می‌آمـده، محـل تعاطـی و تعامل انـدیشه هـا وتبـادل وتقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختـلف بوده، و بی تردید، این تماس و تلاقی انسان‌ها وانـدیشه هـای گـونـاگـون، تـأثـیـری شگرف بر زندگی مردم این مرز و بوم کهنسال داشته است.

[armin.eleman 5393]

انواع کاروان‌سراها

به طور کلی می‌توان کاروان‌سراها را به دو دستهٔ اصلی تقسیم کرد:

 

کاروانسراهای درون شهری

کاروانسراهای برون شهری

از آن جایی که اغلب کاروانسراهای باقی مانده در ایران متعلق به دوره صفوی و بعد از آن است، لازم است در تقسیم آن تمامی عوامل از وضع آب و هوایی تا شیوه معماری منطقه‌ای مورد بررسی قرار گیرد. در درجه اول کاروانسراهای ایران را می‌توان به گروه‌های زیر تقسیم بندی نمود:

 

کاروانسراهای کاملاً پوشیده منطقه کوهستانی.

کاروانسراهای کرانه‌های پست خلیج فارس.

کاروانسراهای حیاط دار مناطق مرکزی ایران.

گروه آخر از نظر نقشه به انواع مختلف تقسیم بندی می‌شوند.

 

۱:کاروانسراهای مدور: تعداد کمی از کاروانسراهای ایران با نقشه مدور بنیاد گردیده‌است. این کاروانسراها بسیار جالب توجه و از نظر معماری حایز اهمیت فراوان است.

۲::کاروانسراهای چند ضلعی حیاط دار: این گروه از کاروانسراها به شکل چند ضلعی (اغلب ۸ ضلعی) و همانند کاروانسراهای مدور بسیار زیبا بنا شده‌اند و زمان ساخت آنها دوره‌ای است که در معماری کاروانسراهای پیشرفت قابل ملاحظه‌ای به وجود آمده‌است. تعداد آنها مانند کاروانسراهای مدور کم می‌باشد. از نمونه‌های زیبای این گروه، کاروانسرای امین آباد، خان خوره، چهار آباده و ده بید جاده اصفهان - شیراز، بنارویه جاده جهرم - لار است که به فرم هشت ضلعی در دوره صفوی ساخته شده و نشان دهنده شیوه معماری اصفهانی است.

۳:کاروانسراهای دو ایوانی: همانند مدرسه‌ها و مسجدها و سایر بناهای مذهبی تعدادی از کاروانسراهای ایران را به شکل دو ایوانی به فرم مربع یا مستطیل ساخته‌اند. عموماً ایوانهای این کاروانسراها یکی در مدخل ورودی و دیگری رو به روی آن قرار دارد. از نمونه‌های باقیمانده این کاروانسراها می‌توان از کاروانسرای خوشاب و کاروانسرای دو کوهک نام برد.

۴:کاروانسراها با تالار ستون دار: تعدادی از کاروانسراهای ایران با تالار ستون دار بنا گردیده‌اند و از آنها عموماً برای اصظبل استفاده می‌شده‌است. نمونه‌ای از این کاروانسراها عبارت است از کاروانسرای عسگرآباد بین جاده تهران - قم و کاروانسرای خاتون آباد در ۲۵ کیلومتری تهران در جاده گرمسار - تهران.

۵:کاروانسراهای چهار ایوانی:در ادوار اسلامی از طرح چهار ایوانی برای بنیادهای مذهبی و غیر مذهبی، مانند مدرسه‌ها، مقبره‌ها، مسجدها، و کاروانسراها استفاده گردیده و تقریباً این طرح نقشه ثابتی برای احداث این گونه بناها شد، بخصوص از دوره سلجوقی به بعد کاروانسراهای بسیاری با طرح چهار ایوانی احداث گردید که آثار آن در تمامی ایران پراکنده‌است.

۶:کاروانسراها با ظرح متفرقه: این گروه، کاروانسراهایی هستند که نقشه و معماری آن با آنچه که در گروه‌های ۱ - ۵ اجمالاً بررسی شد، شباهتی ندارند. کاروانسرای سبزوار و کاروانسرای شاه عباسی جلفا از این گروه هستند.

[armin.eleman 5393]

آشنايي با کاروانسراهای میان‌دشت - شاهرود

مجموعه كاروانسراهاي تاريخي مياندشت در ۱۰۵ كيلومتري شرق شاهرود قرار دارد

کاروانسراهای میان‌دشت در دهکده میان‌دشت شاهرود در هفت فرسخی خاور میامی واقع است.

 

مجموعه كاروانسراهاي شاه عباسي مياندشت مشتمل بر سه كاروانسراي متصل به يكديگر است كه دو كاروانسراي آن مربوط به دوره قاجاريه و يك كاروانسرا مربوط به عهد شاه عباس اول است.

 

اين كاروانسراها كه در مجموع بالغ بر ۲۰ هزار مترمربع وسعت دارند داراي آب انبار، حمام، چاپارخانه و تلگراف‌خانه بوده و ساليان متمادي محل اسكان و استراحت كاروانيان و راهيان زيارت مرقد مطهر امام هشتم (ع) بوده‌است.

 

شیوه ساخت این کاروانسراها در کتاب مطلع الشمس به گونه مشروح و پردامنه بیان شده است.

بر پایه نوشته نویسنده کتاب در سه کاروانسرای میان‌دشت و بیرون آنها ۲۰,۰۰۰ زائر می‌توانستند خانه نمایند.

تاریخ بنای کاروانسرای میانی را ملک الشعرای صبوری پدر ملک الشعرای بهار به شعر آورده و بر سردر کاروانسرای نام برده نگاشته‌اند.

[armin.eleman 5393]

آشنايي با كاروانسراي عباس‌آباد

 

كاروانسراي عباس آباد در شرق شهرستان شاهرود و در کیلومتر ۱۳۵ جاده شاهرود- مشهد و در مرکز روستای عباس آباد واقع شده است.

این کاروانسرا مربوط به دوره صفویه است و در دوره قاجار مرمت اساسی شده است.

 

فرم پلان این کاروانسرا مستطیل شکل و از نوع ۴ ایوانی است و دارای دو ورودی شرقی و غربی است که ورودی اصلی آن در ضلع شرقی می‌باشد.

 

در وسط حیاط این کاروانسرا بارانداز جهت خرید و فروش و بارگیری کالاهای کاروانیان ساخته شده است.

 

در پیرامون حیاط اتاق‌ها، ایوان‌ها و سکوها و در پشت اتاق‌ها شتر‌‌خانه قرار دارد.

 

دسترسی به پشت‌بام کاروانسرا از طریق راه پله‌هایی که در طرفین ایوان‌های شرقی و غربی قرار دارد، میسر است.

 

از تزئینات این کاروانسرا می توان به کاربندی های گچی رواق های پیرامون حیاط و نیز آجرکاری های سقف ایوان ها اشاره كرد. این بنا در دوره های گذشته مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است و تنها بخش هایی از پی دیوار ضلع شرقی و جنوبی آسیب ديده است.

[armin.eleman 5393]

آشنايي با كاروانسراي مشيرالملك

 

كاروانسراي مشيرالملك در ضلع شرقي ميدان مركزي شهر برازجان قرار دراد

اين كاروانسرا در سال 1250 شمسي به فرمان حاج ميرزا ابوالحسن خان مشيرالملك با هزينه‌اي معادل 40 هزارتومان ساخته شد

 

معمار اين ساختمان حاج محمد رحيم شيرازي سازنده پل مشير و كاروانسراي دالكي است كه به طرز ماهرانه‌اي اقدام به ساخت اين بنا به سبك معماري زنديه كرده است.

 

عمده مصالح تشكيل دهنده اين كاروانسرا سنگ، گچ و ساروج است و در كف آن از تخته سنگ‌هاي بزرگ تراشيده شده، استفاده شده است.

 

بام كاروانسراي مشيرالملك نيز با سنگ پهن تراشيده شده مفروش شده بود كه به هنگام بارندگي آب باران بوسيله ناودان‌هاي سنگي كه به طرز جالبي تعبيه شده بودند به بيرون از كاروانسرا هدايت مي‌شد.

 

در ديوار ضلع غربي كاروانسرا درب ورودي بسيار بزرگي از جنس چوب قرار دارد كه راه ورودي اصلي به حياط كاروانسرا بوده است.

 

 

در همين ضلع طبقه دوم كاروانسرا وجود دارد كه به شاه‌نشين معروف است. در جلوي شاه‌نشين يك تراس نسبتاً وسيع رو به خارج وجود دارد.

 

در دو طرف اين شاه‌نشين راه پله هايي وجود دارد كه پشت بام كاروانسرا را به محوطه ديگري كه اندرون كاروانسرا و مخصوص زنان و كودكان بوده است وصل مي‌شود.

 

اين بنا مثل ساير كاروانسرا‌هاي ديگر داراي 4 برج مرتفع است. مساحت كل بنا 7000 متر مربع با زير بنايي در حدود 4200 متر مربع مي‌باشد.

 

كاروانسراي مشيرالملك مجموعاً داراي 68 باب اتاق و حجره بوده كه به دليل تغيير كاربري آن در دوره‌هاي بعدي تعداد اتاق‌ها كم يا زياد شده‌اند.

 

از اين بنا تا سال 1300 شمسي به عنوان كاروانسرا استفاده مي‌شد كه به دليل واقع شدن شهر برازجان بر سر راه تجارتي شيراز به بوشهر مكاني مناسب جهت استراحت كاروانيان بوده است.

 

از سال 1300 شمسي كه قشون نظامي به برازجان وارد شد اين كاروانسرا محل مناسبي براي استقرار نظاميان شناخته شد.

 

 

از سال 1335 با تغييرات و تعميراتي، اين بنا در اختيار شهرباني قرار گرفت كه از آن به عنوان زندان استفاده مي‌شد. به همين دليل به دژ برازجان معروف شد.

 

اين بنا سال 1377 با پيگيري‌هاي مكرر مديريت ميراث فرهنگي بوشهر به دليل اهميت و ارزش آن تخليه شد و در جهت كاربري فرهنگي و هنري اين اثر تاريخي مرمت‌هاي لازم روي آن صورت گرفت.

 

كاروانسراي مشيرالملك در سال 1362 به شماره 1638 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيد.

[armin.eleman 5393]

آشنايي با كاروانسراي قصر بهرام

 

كاروانسراي قصر بهرام د‌ر ۱۵۴ کیلومتری جنوب تهران و بر سر راه جاد‌ه سنگی قد‌یمی و کاروانروی کویری اصفهان ـ کاشان ـ گرمسار قرار د‌ارد.

این جاد‌ه د‌ر طول مسیر خود‌ از كنار کاروانسرای عین‌الرشید‌ مي‌گذرد و به جاده سنگفرش نيز معروف است.

 

کاروانسرای عین‌الرشید‌ د‌ر ۴ کیلومتری جنوب غربی کاروانسرای قصر بهرام واقع شد‌ه است. کاروانسرای شاه عباسی قصر بهرام یکی از جاذبه‌های تاریخی این منطقه است.

 

این بنا که بیشتر شبیه کاروانسراهای شهری است و شبــــاهت آن به کاروانسراهای میان راه کمتر است، به گفته برخی از کارشناسان برخلاف نامش ساختمانی برای اقامت سلاطین صفوی د‌ر مواقع شکار و سفرهای شاهانه بود‌ه است.

 

ظاهر بیرونی این کاروانسرا به شکل مربع است و نمای آن از سنگ‌های بزرگ و منظم آهکی و سفید‌رنگ است. قصر د‌ارای چهار برج بلند‌ و نیم د‌ایره و د‌و د‌روازه شمالی و جنوبی است.

 

این قصر به صورت چهار ایوانی است و اتاق‌ها د‌ر اطراف حیاط یا صحن مرکزی قرار د‌ارند‌. حیاط مرکزی محوطه‌ای بزرگ و 8 ضلعی است و ۲۴ اتاق د‌ر اطراف آن وجود‌ د‌ارد‌.

 

 

حوض چهارگوشی به عمق حد‌ود‌ ۲ متر د‌ر وسط حیاط مرکزی وجود دارد. حیاط بزرگ ساد‌ه‌ای با طاق بلند‌ ضربی نيز د‌ر طرف شرقی اين كاروانسرا وجود‌ د‌ارد‌.

 

د‌ر طرف غربی حیاط مرکزی، تالاری وسیعي قرار د‌ارد‌ که د‌اخل آن د‌ارای قسمت شاه‌نشین و تاقچه‌هایی د‌ر اطراف و یک ایوان د‌ر جلوی تالار است.

 

کاروانسرای شاه عباسی قصر بهرام که به کاروانسرای عباس‌آباد‌ نیز مشهور است و د‌ر حال حاضر به عنوان پاسگاه شکاربانی پارک ملی کویر و نیز مهمانسرایی برای اقامت گرد‌شگران و محققین مورد‌ استفاد‌ه قرارمی‌گیرد‌.

 

این کاروانسرای سنگی توسط سازمان حفاظت محیط زیست با نظارت سازمان میراث فرهنگی تعمیر و مرمت شد‌ه است.

[armin.eleman 5393]

آشنايي با کاروانسرای قوام آباد سیوند

 

کاروانسرای شاه عباسی سیوند در دوران صفویه بر کنار شهر قدیم سیوند (سیوندخرابه)ساخته شده است.

پیش از انقلاب، قوام شیرازی رعیت‌های عشایر خود را در آن ساکن کرد و بعدها سازمان میراث فرهنگی آن را به نام کاروانسرای قوام آباد به دلیل مجاورت با روستای قوام آباد به ثبت رساند.

 

کاروانسرا قوام آباد سیوند آسیب‌های فراوان دیده با آنکه این اثر به نام کاروانسرای سیوند در زمان صفوی در کنار شهر قدیم سیوند ساخته شده است اما در اداره میراث فرهنگی شهرستان مرودشت به عنوان کاروانسرای قوام آباد آورده شده است.

 

سیوند خرابه شهر قدیم سیوند است كه از غرب به امامزاده عقیل سیوند و گورستان قدیم سیوند و از شرق به کاروانسرای سیوند در دامنه کوه‌های سیوند و در کنار رودسیوند محدود مي‌شود.

 

 

این مکان تا پیش از حمله محمود افغان شهری آباد بوده و در حمله محمود به کلی ویران شده است.

[armin.eleman 5393]

آشنايي با کاروانسرای رباط کریم

 

کاروانسرای رباط کریم (فتحعلیشاهی) در سال 1245 قمری در زمان پادشاهی فتحعلیشاه قاجار بنا شد.

اين کاروانسرا در کیلومتر 37 جاده تهران - ساوه قرار دارد.

 

کاروانسرای رباط کریم به سبک دو ایوانی است و ورودی آن از ایوان غربی است. ایوان شرقی به عنوان شاه نشین کاربري داشت.

 

این کاروانسرا دارای یک حیاط مرکزی با اتاق‌هایی ایوان‌دار است که دور تا دور این حیاط احداث شده‌اند.

 

در پشت اتاق‌ها سالن‌های طولانی به عنوان بارانداز تعبیه شده که دسترسی به آنها از طریق ورودی‌هایی که 4 کنج حیاط قرار دارد، میّسر است.

 

مصالح به کار رفته در این بنا سنگ، آجر، ملات گل و گچ است و تنها تزئینات کاروانسرا آجرکاری است.

 

کاروانسرای رباط کریم دارای 2 کتیبه است که روی یکی از آنها تاریخ 1240 قمري و نام بانی «آقا کمال» حک شده است.

 

اين کاروانسرا در اداره کل میراث فرهنگی استان تهران به ثبت رسيده است.

 

 

تزئینات قطاربندی بالای بدنه بیرونی دیوارها نشان از طرحی از پیش فکر شده برای احداث بنایی با الگوی 4 ایوانی و به منظور کاربردی خاص است.

 

این کاروانسرا علاوه بر سابقه تاریخی، ویژگی‌های بی‌مانندی دارد که آن را در میان کاروانسراهای کشور ممتاز می‌کند.

 

در یافته‌های باستانشناسی، کوره‌های ذوب فلز در حیاط این کارونسرا به چشم می‌خورد که نمایانگر یکی از کاربری‌های این بنا به عنوان «ضرابخانه» بوده است.

[armin.eleman 5393]

آشنايي با كاروانسراي مرنجاب

 

کاروانسرای مرنجاب، قلعه‌ای در کویر آران و بیدگل کنار دریاچه نمک آران ‌است كه توسط شاه عباس در سال ۱۰۱۲ قمری ساخته شده‌است.

کاروانسرای مرنجاب از جمله آثار تاریخی موجود در منطقه می‌باشد. قلعه مرنجاب، كاروانسرايي است در كويرآران و بيدگل كه در مسير راه ابریشم قرار دارد و كاروان‌ها براي سفر به خراسان، اصفهان، ري و بالعكس از اين مسير مي‌گذشتند.

 

بالاي كاروانسرا به شكل سنگرهاي ديدباني است و هميشه ۵۰۰ پاسدار مسلح در قلعه حضور داشتند و امنيت عبور كالا از چين به اروپا و بالعكس را در اين منطقه تأمين مي‌كردند.

 

قنات كنار كاروانسرا كه بركه بزرگي به وجود آورده است، آب شيرين دارد و اين در كوير نمك و شوره زار يك معجزه است.

 

اصلی‌ترین راه‌های ورود به منطقه مرنجاب مسیر شهر آران به سمت پادگان و سپس جاده خاکی مرنجاب که پس از طی مسافتی در حدود 45 کیلومتر در جاده خاکی کوبیده شده به مرنجاب می‌رسد.

 

ارتفاع متوسط کویر مرنجاب از سطح آب‌های آزاد در حدود 850 متر می‌باشد. قسمت عمده این کویر پوشیده از تپه‌های شنی و ریگزار است.

 

 

کویر مرنجاب از نظر پوشش گیاهی بسیار غنی است. عمده پوشش گیاهی منطقه شامل گیاهان شور پسند از جمله درخت‌های گز و تاق و بوته‌های قیچ است.

 

پوشش جانوری منطقه به دلیل وجود آب و غذای فراوان بسیار غنی است. از جمله حیوانات موجود می‌توان به گرگ، شغال، کفتار، روباه شنی، گربه شنی، بزمجه، آفتاب پرست، انواع مارمولکT مار، عقرب، تیهو، عقاب، شاهین و … اشاره کرد.

 

در منطقه كويري آران و بيدگل، باد مثل هر منطقه كويري ديگر، يك عامل تعيين كننده اقليمي است. باد، هم در شكل دهي به وضعيت طبيعي كوير و هم در شيوه زندگي انسان بيابان نشين تأثير تعيين كننده دارد.

 

بادهاي نامطلوب بزرگترين آفت كوير و باد مطلوب، نسيمي از بهشت است كه كوير تفتيده را شاداب و با طراوت مي‌كند.

[armin.eleman 5393]

آشنايي با كاروانسرای حوض سلطان

 

كاروانسرای حوض سلطان یا رباط حوض سلطان در جاده تهران - قم واقع است.

اين بنای آجری در كنار یك كاروانسرای دوره صفویه در دشت‌های جنوبی كوهمره قرا ر دارد.

این كاروانسرا در دوره ناصرالدین شاه قاجار احداث شد.

 

طرفین دروازه این كاروانسرا اتاق‌هایی برای نگهبانان و دو قهوه‌خانه وجود دارد. حیاط اصلی با قرینه سازی كامل، شامل ایوان‌هایی است كه در دیگر كاروانسراها مشاهده می‌شود.

 

در كنار ایوان‌ها، راهروهایی وجود دارد كه به اصطبل ها راه دارد. در كنار یكی از ایوان‌ها پلكانی به طرف بالاخانه می‌رود.

 

پشت سر این ایوان‌ها تالاری وجود دارد كه هوایش به وسیله چهارتنوره، مطبوع و خنك می‌شود.

 

این كاروانسرا آب انباری دارد كه محل ذخیره آب مورد استفاده روزانه بوده است.

 

جلوی كاروانسرا حیاط دیگری با طاق‌نما دیده می‌شود . پیش از حیاط اصلی مكانی است كه هنگام وزش غبار و بادهای سوزان، كاروانیان با اقامت درآن محفوظ می‌ماندند.

 

 

اطراف كاروانسرا طاق نماهایی وجود دارد كه اسب سواران از آن استفاده می‌كردند. در سمت جنوب نیز چند اتاق ساخته شده كه دیوارشان به دیوار كاروانسرای قدیمی صفویه چسبیده است.

 

در گوشه جنوب غربی پیشخوان، یك حمام مركب از یك اتاق بزرگ و دو اتاق كوچك قرار دارد. اتاق بزرگ‌تر به عنوان رخت‌كن و سربینه به كار می‌رفته است.

 

یكی از دو اتاق كوچك برای شستشو بوده و اتاق دوم حوضچه‌ای برای آ ب تنی داشته است.

 

كوره حمام در زیر این مجموعه قرار دارد. این كاروانسرا مدت زیادی دایر نبود و به سبب ایجاد دریاچه حوض سلطان راه عبور از آن مسیر مسدود شد.

 

كاروانسرای حوض سلطان با شماره 76950 در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

[armin.eleman 5393]

آشنايي با کاروانسرای قلعه خرگوشی

 

کاروانسرا قلعه خرگوشی نزدیک باتلاق گاوخونی در جاده قدیمی یزد - اصفهان قرار دارد.

فاصله بین این کاروانسرا و عقدا حدود 60 کیلومتر است و این بنا از آثار دوره صفوي است.

 

این کاروانسرا شامل صفه‌ها، حجره هاه، اصطبل و دیواره‌اي روی پشت بام، با 2 متر عرض است.

 

اين کاروانسرا 2 طبقه و طبقه دوم آن شاه نشین است. در داخل رباط 18 صفه وجود دارد. صفه بزرگ‌تر و صفه دیگری که در قسمت جنوبی قرار دارد، دارای محراب و نماز گاه است.

 

در چهار گوشه رباط، چهار مدخل برای ورود به طویله دیده می‌شود و مخزن آب به صورت آب انبار در وسط رباط ساخته شده است.

 

از تزیینات بنا می‌توان به کاربندی آجری سر در ورودی و کتبیه سنگی به خط علی رضا عباسی خطاط معروف عصر شاه عباس اشاره کرد.

 

این کتیبه، روی 15 قطعه سنگ سبز رنگ به طول 8 متر و عرض 60 سانتی متر و در 3 ضلع مدخل نصب شده است.

 

اين کاروانسرا کاملا داخل طبیعت بکر و وسط کویر قرار گرفته و می‌توان از آن به عنوان یک رصدگاه بسیار زیبا و مناسب استفاده کرد.

 

 

 

نزدیک‌ترین آبادی تا این کاروانسرا در فاصله 7 کیلومتری است که یک روستای تک خانواره است.

 

از دور این کاروانسرا منظره‌ای بسیار زیبا دارد. داخل آن اتاقک‌های سنگی وجود دارد که محل اتراق مسافرین بوده در ضمن محلی هم برای نگهداری حیوانات وجود دارد.

 

سنگ‌های بکار رفته در آن از جنس گرانیت است. در این رباط چشمه آبی هم هست و می‌توان ازآن نوشيد.

[armin.eleman 5393]

آشنايي با کاروانسرای دودهک

 

کاروانسرای دودهک در ساحل شرقی رودخانه قم‌رود قرار دارد.

قدمت این بنا به دوره صفویه برمی‌گردد.

 

در هر یک از د یوارهای شمالی و شرقی و غربی اين کاروانسرا 3 برج تعبیه شده که نشان می‌دهد کاروانسرا شبیه به یک قلعه نظامی بوده‌است.

 

پس از عبور از دروازه ورودی کاروانسرا، ایوانی به طول30.11 متر وجود دارد که انتهای آن با پله‌هایی به حیاط متصل می‌شود.

 

ایوان‌های جنوبی و غربی آن که بعد از ایجاد بنا ساخته شده، دارای فرورفتگی‌هایی در دیوار است.

 

ایوان شرقی روی یک آب انبار زیرزمینی ساخته شده‌است. در سمت راست ایوان 2 اتاق ساخته شده که اولی مربعی با ضع 8.4 ‏مترو پوشش گنبدی است که در گذشته به وسیله یک در بزرگ به اتاق کناری ارتباط داشته‌است.

 

این اتاق نمازگاه کاروانسرا بوده‌است و چهارگوشه کاروانسرا مشابه یکدیگر نیستند.

 

 

گوشه‌های شمال شرقی و جنوب غربی برای نگهداری بار و دوگوشه دیگر به عنوان اصطبل مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. پی‌های این بنا از سنگ و بقیه بنا از آجر ساخته شده‌است.

 

به علت عدم محافظت در گذشته، قسمت‌هایی از این کاروانسرا تخریب شده بود که در سال‌های اخیر با همت سازمان میراث فرهنگی استان مرکزی تعمیر و بازسازی شده است.

 

موقعیت جغرافیایی، نزدیکي به راه اصلی تهران - اصفهان، عبور رودخانه قم رود از کنار آن، مجاورت با پل تاریخی دودهک و همچنین سالم بودن بنای کاروانسرا، از ویژگی‌های مثبت این یاد مان تاریخی محسوب می‌شود.

[armin.eleman 5393]

آشنايي با کاروانسرای زین الدین

 

کاروانسرای زین الدین که از شاهکار معماری دوره صفویه محسوب می‌شود تنها بنای مدور ایرانی است.

این کاروانسرا در 60 کیلومتری جاده یزد - کرمان و در فاصله 500 متری از جاده قرار دارد.

 

این کاروانسرا به دستور زین الدین گنجعلی خان ریگ حکمران کرمان و به امر شاه عباس ماضی در قرن 10 قمري ساخته شد.

 

کاروانسرای زین الدین در قرن 10 قمري محل استقرار تفنگچيان و مستحفظان بوده و اکنون با حفظ اصالت پيشينش، هتل گردشگران در يزد شده است.

 

اين کاروانسرا از نظر معماری دارای اهمیت خاصی است و نمونه دیگری از آن به جز کاروانسرای بین کاشان و نطنز که ویران شده، وجود ندارد.

 

نقشه این کاروانسرا به شكل دایره است و دارای 5 برج نیم دایره است که به دیواره 8 متری آن متصل‌اند.

 

ساختمان این بنا از آجر است. پس از سر در نسبتاً وسیع ضلع جنوبی، هشتی و سپس صحن دوازده ضلعی قرار دارد.

 

 

در اطراف صحن، رواق‌های سکوداری وجود دارد و در انتهای هر رواق اتاق‌هایی مشابه دیده می‌شود.

 

در طرفین هشتی ورودی و پشت اتاق‌ها، راهروهای وسیع و طولانی قرار دارد که اصطبل چهارپایان بود. فضای ضلع شمالی بنا- گویا شاه نشین- دارای سقفی بلند با کاربندی است.

 

در داخل بنا عمدتاً از تزیینات آجر در نما استفاده شده که تابع طرح 12 ضلعی حیاط یا صحن مرکزی آن است. قسمت شاه‌نشین در بدنه و سقف دارای اندود گچ و کاربندی است.

 

کنگره‌ها و تیراندازهای لبه بام، ترکیب انحنای برج و دیواره ها و نمای تمام آجر آن، چهره خاصی به این کاروانسرا بخشیده است.

 

از بارزترین مشخصه این بنا می‌توان به قرینه بودن شرق و غرب آن اشاره کرد و آب آن نیز از چشمه تامین می‌شد که امروزه نیز وجود دارد.

 

این کاروانسرا در سال 2006 دیپلم افتخار یونسکو به دلیل «احیا و ساماندهی با بهره گیری از مصالح سنتی» دریافت کرد

 

 

این بنای تاریخی بازسازی و به محل مناسبی برای اسکان و پذیرایی گردشگران تبدیل شده است.

 

کاروانسرای زین الدین با شماره ثبتی 926 و مورخ 28/5/51 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

[armin.eleman 5393]

آشنايي با کاروانسرای رباط شرف

 

كاروانسرای رباط شرف در ۴۵ كيلومتری شهر سرخس واقع است.

در کهن‌ترين متون جغرافيای اسلامی از رباط به عنوان آبگينه ياد كرده‌اند.

 

طبق مدارك و متون تاريخی بانی بنای فعلی شرف الدين ابوطاهربن سعدالدين عل القمی است كه مدتی حكومت مرو را و سرانجام صدارت سلطان سنجررابرعهده داشت.

 

بنای رباط به سال ۵۴۹ قمری در زمان سلطان سنجرسلجوقی با مصالح آجر و گچ ساخته شده است و يكی از شاهكارهای هنر ايرانی به شمار می‌رود.

 

اين بنا در حاشيه جاده قديم نيشابور - سرخس (جاده ابریشم) و 6 كيلومتری جاده سرخس - مشهد قرار دارد.

 

بعد از تپه‌های كم ارتفاع روستای شورلق، اين بنا در ميان بيابان ساكت و آرام خودنمايی می‌كند.

 

 

شكل اين رباط از دور به یک قلعه بزرگ شبيه است اما از داخل به مانند یک کاخ جلوه می‌کند.

 

كاروانسرای رباط شرف دو صحن دارد و هرصحن دارای 4 ایوان به شکل چلیپا (صلیب) و شبستان می‌باشد و همچنین آجر چینی و کتیبه‌های آن جلوه خاصی دارد.

 

اين كاروانسرا يكي از بناهاي كليدي معماري اسلامي [عجايب ايران: كاروانسراي رباط شرف] به شمار مي‌رود و در معماري ايران نيز جايگاه ويژه‌‌اي دارد.

 

رعايت دقيق و همه جانبه تناسبات و اصول معماري ايراني در طراحي و ساخت و به كارگيري طرح‌هاي آجرچيني متنوع و بديع در نماي ايوان‌ها و طاق‌ها و طاقچه‌ها و گنبدها عناصري هستند كه اين كاروانسراي شاهي را شبيه به يك عمارت قصرگونه قلمداد مي‌كنند.

 

نام ديگر اين كاروانسرا، ‌آبگينه يا رباط آبگينه بود كه در سال 508 قمري توسط شرف‌الدين ملقب به وجيه‌الملك، وزير سلطان سنجر سلجوقي بنا شد.

 

 

گچبري‌هاي رباط شرف از جالب‌ترين نمونه‌هاي اين هنر در سده ششم هجري است تا جايي كه كتيبه‌هاي حاشيه محراب‌هاي دو نمازخانه كاروانسرا، با بهترين كتيبه‌هاي محراب‌هاي مساجد ايران، از لحاظ زيبايي و طرح برابري مي‌كنند.

 

نقشه ساختماني رباط شرف با ديگر كاروانسراها تفاوت دارد. وجود كتيبه‌هاي گچي و طرح‌هاي آجرچيني در بقيه كاروانسراها مرسوم نبود.

 

اما در كاروانسراي رباط شرف، تقريباً تمام آجرچيني‌‌هايي كه در نماي ديوارها، گنبدها و طاق‌هاي آن ايجاد شده طرح‌دار مي‌باشند.

[armin.eleman 5393]

آشنایی با کاروانسرای دیر گچین

 

کاروانسرای دیر گچین، کاروانسرایی قدیمی است که در نزدیکی شهر ری واقع است.

اين كاروانسرا با عنوان مادر کاروانسراهای ایران در سال 1382 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. قدمت این کاروانسرا به دوران سامانی و صفویه می‌رسد.

 

یکی از دلایل نام نهادن کاروانسرای دیر گچین به عنوان مادر کاروانسراهای ایران [كاروانسراي دير گچين، مادر كاروانسراهاي ايران]، وجود کلیه مایحتاج مسافرین از جمله: مسجد، آسیاب، حیات خلوت، حمام و توالت عمومی در داخل کاروانسرا است.

 

اين کاروانسرا دارای 6 برج است که 4 برج در گوشه‌ها و 2 برج نیمه مدور در طرفین ورودی قرار دارد.

 

كاروانسراى دير گچين، بين راه شرق به غرب كاروانيان واقع شده بود، كه به نام‌هاى قصرالجعين، قصر گچ، دير گچين، قلعه دير، دژ كردشير معروف بوده است.

 

 

پايه‌هاى اين كاروانسرا متعلق به يك آتشكده‌ در دوران ساسانى بوده كه در زمان صفويه از قلعه به كاروانسرا تغيير كاربرى يافته است.

 

اين كاروانسراى چهار ايوانه به دليل وزش بادهاى كويرى در ضلع شمال شرقي، جنوب غربى احداث شده است.

 

وسعت محوطه كاروانسراى دير گچين به 12 هزار متر مربع مى‌رسد كه بناى كاروانسرا با وسعتى حدود 8 هزار متر مربع در ميان آن احداث شده است.

 

اين بناى قديمى داراى 43 حجره، ايوان شاه نشين، حياط خلوت و 8 شترخانه، داراى منظر شاهى و 2 مغازه براى نگهدارى كالا، حمام و مسجد است.

 

 

بنای امامزاده سید سلطان هم در بخش میانی روستای خاوه از توابع دهستان به نام عرب جنوبی بخش جواد آباد واقع شده است.

 

بنای اصلی آن دارای پلان مربع بوده که در چهار گوشه دارای چهار طاقنماست و ورودی آن مستطیل شکل و گنبدی بر بالای آن قرار دارد.

 

کاروانسرای دیرگچین در دوره های مختلف از جمله دوران صفویه و قاجار مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.

 

 

 

با توجه به قدمت، وسعت و اهمیت آن که در بیشتر منابع و متون به عنوان مادر کاروانسراهای ایران از آن نام برده شده است و با توجه به طرح احداث جاده اصلی گرمسار به قم که از نزدیکی این بنا می‌گذرد، اداره کل میراث فرهنگی استان تهران تصميم گرفت اين كاروانسرا را به مکان توریستی و گردشگری تبديل كند [مادر كاروانسراهاي ايران احيا مي‌شود].

[Atre Baroon 19624]

شاید در همه كتاب های كه درباره تاریخ و جغرافیای ایران نوشته شده و در همه سفرنامه های جهانگردان، از توجه ایرانیان به راه و ساختمان های پیوسته به آن و همچنین راهداری و پست منظم از روزگاران بسیار كهن بسیار سخن رفته باشد.

وجود واژه هایی چون «ساباط» و «برید» در زبان های زنده جهان كه از گویش های ایرانی گرفته شده بیان كننده این نظر است كه پهناوری سرزمین و دوری شهرها و آبادی های ایران و كشورهای همسایه، ایرانی را ناچار كرده است كه راه های امن داشته باشد و منزل به منزل و آبادی به آبادی آسایشگاه بسازد و برای آن كه كاروان ها در بیابان راه خود را بیابند، برج ها برافرازد كه از دور مانند برج دریایی، رهسپاران را راهنمایی كند. هنر ایرانی و صناعت ایرانیان از دوره باستان تاكنون نشان دهنده و نمایانگر ذوق و سلیقه آن هاست، تا آنجا كه توانسته اند در بین مسیرها، جاده ها و بین شهرها از خود آثاری به جا بگذارند كه همگی نشان از تمدن والای آنهاست. یكی از كارهای عام المنفعه، ساخت كاروانسرا بود كه به طور در منظم همه راه های اصلی و مهم برای استراحت كاروانیان به صورت آبرومندی بنا می شد. به طوری كه از مفهوم كاروانسرا استنباط می شود، وجود این بناها مرحله پیشرفته ای از زندگی را مجسم كرده، در واقع شاهرگ حیات اقتصادی و بازرگانی هر دوره را تشكیل می داد. فاصله زیاد بین مراكز تجاری، مداخله عوارض طبیعی، محیط وحشی، بیابان، خطرهای جنگ های داخلی متعدد و در بسیاری اعصار دسته های اشرار كاملاً سازمان یافته، صرف نظر از تهدید دائمی چادرنشینان و انواع غارتگران، همگی وجود جایگاه های امن را برای تأمین استراحت كاروان ها و سایر مسافران ایجاب می كرد تا به سلامت به مقصدشان رهسپار شوند. حتی در عصر هخامنشیان منزلگاهی تأسیس شده بود كه ساكنانش در صورت لزوم در برابر دشمنان به دفاع می پرداختند. كاروانسراها نماد كاملی از معماری ایرانی بود. در هیچ كجا همسویی كاركرد و ساختار را بهتر از این نمی توان مشاهده كرد، زیرا طرح معمولی قلعه یا ارگ خندق و برج و... به آن تعداد مورد نیاز چنان پرخرج بود كه اجراشدنی نبود.

طرح رباط و كاروانسرا: رباط و كاروانسرا گاهی بسیار ساده و منحصر به حیاط دور بسته است كه حوض یا پایابی در وسط دارد و آخور ستوران در زیر سكو و ایوان پیشخوان اتاق ها یا كنار صفه های بیرون است و در نقاط سردسیر به جای حیاط، گنبدخانه ای در میان دارد و گاه علاوه بر اتاق و ایوان و حیاط دارای باره بند، انبار، بازار، بالاخانه، برج و غلافخانه است. در دالان كاروانسراهای مجلل و باشكوه چند حجره آراسته برای پذیرایی از مسافران نامدار و سرشناس ساخته شده و گاهی در بالای سردر، چند اتاق خوش منظر و مجلل دارد. درباره بند و اصطبل كاروانسرا، صفه ها و تختگاه هایی برای ستوربانان ساخته شده و در مدخل اصطبل اتاق هایی پاكیزه است كه از یك طرف به حیاط كاروانسرا و از سوی دیگر از میان رخنه و روزنی درون باره بند را می نگرد و به نظر می آید كه این اتاق ها به سران و یا به اصطلاح «چاروادارها» اختصاص داشته است.

انواع كاروانسراها از نظر طرح و نقشه: از آنجایی كه ساخت كاروانسراهای ایران به طور گسترده از دوره صفویه شروع شده، لازم است در تقسیم آن به همه عوامل از وضع آب و هوایی گرفته تا شیوه معماری منطقه توجه كرد.

در درجه اول كاروانسراهای ایرانی را می توان به گروه های زیر تقسیم بندی كرد:

الف - كاروانسراهای كاملاً پوشیده كوهستانی: این نوع كاروانسراها از توقفگاه های كوچك كنار راه ها تا ساختمان های سلطنتی زمان شاه عباس را شامل می شود. نمونه ساده این نوع كاروانسراها عبارتند از اتاق های گنبددار مركزی با یك ردیف اتاق گنبددار با تعدادی اصطبل در همان ردیف. بیشتر كاروانسراهای كوهستانی دارای اجاق های متعدد یا بخاری دیواری در داخل اتاق ها هستند. همچنین این نوع كاروانسراها از هر طرف بسته و پوشیده بوده، به راحتی می توان جلوی بادهای مداوم و برف های زمستانی و تگرگ های بهاری و پائیزی را گرفت و كاروانیان از اینگونه آسیب ها در امان بوده اند. از نمونه های جالب این گروه كاروانسراها، می توان كاروانسرای «شبلی» در آذربایجان و كاروانسرای «گدوك» در جاده فیروزآباد را نام برد.

ب ـ كاروانسراهای كرانه خلیج فارس: به علت اوضاع اقلیمی و جغرافیایی كرانه های خلیج فارس، كاروانسراهای این منطقه معماری ویژه ای دارند. این كاروانسراها به طور عام حیاط مركزی نداشته و شامل بنایی چهارگوش با اتاق مركزی صلیبی شكل و اتاق های جانبی با یك سكوی سنگی دور تا دور ساختمان ساخته شده و همه اتاق ها به خارج بنا راه دارند تا بادهای خنك ساحلی را به ساختمان برسانند. تنوع این كاروانسراها از نظر معماری نیز حائز اهمیت است. از نمونه های جالب این گروه می توان به كاروانسرای «قلعه پهلو» در غرب جاده بندرعباس اشاره كرد.

 

ج - كاروانسراهای حیاط دار مركز ایران: بهترین، مهمترین و زیباترین كاروانسراهای ایران در این گروه قرار دارند. این گروه از كاروانسراها نیز از نظر معماری به گونه های زیر تقسیم می شوند.

كاروانسرای مدور: تعداد كمی از كاروانسراهای ایران با نقشه مدور بنا شده است. این نوع كاروانسراها بسیار جالب توجه و از نظر معماری حایز اهمیت فراوان است. در حال حاضر فقط دو نمونه «رباط ركن الدین» در جاده یزد _ كرمان و كاروانسرای «زیزه بین» كاشان و نطنز از این گروه شناخته شده اند.

كاروانسراهای حیاط دار چند ضلعی: این گروه از كاروانسراها به شكل چند ضلعی (اغلب ۸ ضلعی) و همانند كاروانسراهای مدور بسیار زیبا بنا شده اند و زمان ساخت آنها دوره ای است كه در معماری كاروانسراها پیشرفت قابل ملاحظه ای به وجود آمده.

از نظر تعداد، كاروانسراهای چند ضلعی نیز همانند كاروانسراهای مدور، اندك و فقط نمونه های نادری از آنها در سراسر ایران باقی مانده است. زیباترین نمونه این گروه كاروانسرای امین آباد، خان خوره، چهارآباده و ده بید جاده اصفهان ـ شیراز است كه به شكل هشت ضلعی و در دوره صفویه ساخته شده و نشان دهنده شیوه معماری اصفهانی است. كاروانسراهای چندضلعی از داخل و خارج قرینه، ولی كاروانسراهای مدور از خارج دایره شكل و در داخل چند ضلعی است.

كاروانسراهای دو ایوانی : تعدادی از كاروانسراهای ایرانی را همانند مساجد و مدارس و سایر بناهای مذهبی به شكل مربع یا مستطیل ساخته اند. به طور عام ایوان های این كاروانسراها یكی در مدخل ورودی و دیگری روبروی آن قرار دارد. از نمونه های باقی مانده این كاروانسراها می توان كاروانسرای چاه خوشاب و دوكوهك را نام برد.

كاروانسراها با تالار ستوندار: تعدای از كاروانسراهای ایوان با تالار ستوندار بنا شده و از آنها اغلب برای اصطبل استفاده شده است. نمونه ای از این كاروانسراها عبارتند از كاروانسرای عسكرآباد بین جاده تهران ـ قم و كاروانسرای خاتون آباد در كیلومتر ۲۵ جاده تهران ـ گرمسار.

كاروانسرای چهار ایوانی: احداث بناهای چهار ایوانی حیاط مركزی، سابقه طولانی در معماری ایران داشته است كه نمونه آن را می توان در دوره اشكانی (كاخ آشور) ملاحظه كرد و در ادوار اسلامی از طرح چهار ایوانی برای بنیاد بناهای مذهبی و غیرمذهبی مانند مدارس، مساجد، مقبره ها و كاروانسراها استفاده شده و تقریباً این طرح، نقشه ثابتی برای احداث این گونه بناها شد. بخصوص از دوره سلجوقی به بعد كاروانسراهای بسیار با طرح چهار ایوان ساخته شد كه آثار آن در تمامی ایران پراكنده شده است. گرچه گروه كاروانسراهای چهار ایوانی به شكل مربع یا مستطیل بنا شده و از نظر نقشه به هم شباهت دارند، ولی در جزئیات مانند شكل داخل و خارج دروازه های ورودی، برج ها و ترتیب قرار گرفتن اصطبل ها، دارای ویژگی های متفاوتی هستند.

كاروانسراهای متفرقه: این گروه، كاروانسراهایی هستند كه نقشه و معماری آن با آنچه كه در گروه های پنجگانه به طور خلاصه بررسی شد، شباهتی ندارد. دلایل مختلفی چون سلیقه و ذوق معمار، نفوذ معماری خارجی و موقعیت جغرافیایی در ساخت این گونه كاروانسراها نقش داشته است. برای مثال از كاروانسرای سبزوار می توان نام برد كه شبیه كاروانسراهایی است كه در بین النهرین ساخته شده است و نمونه دیگر، كاروانسرای شاه عباس جلفای آذربایجان است كه آن را شخصی به نام خواجه نظر ساخته است. تمام آنچه كه از گذشتگان ما به جا مانده همگی نشانه تمدن و فرهنگ غنی گذشتگان ماست كه با فكر و تدبیر خود و با در نظر گرفتن همه موارد در طول زندگی و سفر، برای خود امكاناتی فراهم كرده اند كه تاكنون نیز كاربرد داشته و دارند. امید است با حفظ این سرمایه های ملی و صیانت از آنها بتوانیم میراث داران خوبی برای آنها باشیم و وجود این اماكن را سند فرهنگی و افتخار معماری خود بدانیم.

[Mahnaz.D 61915]

تاریخ ساخت کاروانسراها در ایران

منابع تاريخى هخامنشيان را پايه‌گذار کاروانسراها دانسته‌اند؛ در روزگار اشکاني، ايستگاه‌هاى ميان را، و حمايت از کاروانيان اهميت زيادى يافت و در اغلب جاده‌ها به‌خصوص جادهٔ معروف ابريشم بناهائى شبيه کاروانسرا ايجاد گرديد. در دورهٔ ساسانيان به‌دليل اقتصاد وسيع و گسترده، راه‌ها و امنيت کاروانيان اهميت زيادى يافت؛ در نتيجه کاروانسراهاى بسيارى در مسير جاده‌ها و گذرهاى اصلى بنا گرديد. نقشه‌هاى کروانسراها در اين دوره عمدتاً به‌صورت چهارايوانى و مصالح ساختمانى آن بيشتر از سنگ، آهک و گچ بوده است. در دورهء اسلامى دلايل متعدد نظامي، اقتصادى و مذهبى و غيره موجب گسترش کاروانسراها گشت و ساخت بناهائى چون مساجد و مدارس و کاروانسراها در کنار هم انجام مى‌شد. نقشهٔ بناها به‌صورت دو ايوانى و چهار ايوانى رواج يافت. زيباترين نمونه از کاروانسراهاى اين دوره رباط يا کروانسراى شرف در خراسان است.

در روزگار صفويان ايجاد کاروانسراهاى درون‌شهرى نيز گسترش پيدا کرد و اين کاروانسرها هر يک محل دادوستد کالاى ويژه‌اى قرار گرفت. در اين دوره کاروانسراهائى با نقشهٔ مدور - هشت ضلعى نيز ساخته شدند.

در روزگار زنديه، افشاريه و قاجار تغيير چشمگيرى در امر ساخت کاروانسراها اتفاق نيفتاد و کاروانسرها بيشتر با نقشهٔ چهارايوانى و از خشت ساخته شدند.

کاروانسرا را در اصطلاح سرا، تيمچه، پاساژ، رباط، ساباط و خان نيز مى‌گفتند که البته از جهت ويژگى‌هاى معمارى برخى با کارانسر تفاوت دارند.

کاروانسراها با يک ديوار بلند محسور مى‌شدند که در هنگام جنگ يا حمله مهاجمان از آن بهره گرفته شود. در مدخل کاروانسرا، دروازهٔ مستحکمى قرار داشت و در دو سوى آن اتاق‌هاى مربوط به خدمه و متصديان کاروانسرا تعبيه شده بود. پس از آن محوطه گسترده‌اى بود که در اطراف آن محل نگهدارى کالاها قرار داشت. اصطبل، انبار علوفه، دکان نعلبندي، و آهنگرى و قهوه‌خانه نيز در اين قسمت وجود داشت. محل پذيرائى از مسافران در طبقهٔ فوقانى بود. عموماً در وسط محوطه کاروانسرا مسجد کوچکى قرار داشت.

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام