منشا و روند پیدایش قنات

[Mohammad Aref 120452]

پاپلی یزدی که اصطلاح ((سازه آبی)) رابرای معرفی قنات پیشنهاد کرده، معتقد است حوضه آبریز مرکزی جایگاه تمدن کاریزی است. او ۷ شرایط را برای شکل گیری تمدن کاریزی لازم می داند:

1. محاصره شدن بیابان ها و کویرها توسط سلسله کوه های بلند که باعث ایجاد ذخیره آب نسبتاً وسیع در زیرزمین می شود.
2. بارندگی کم به همراه رطوبت پایین و دور بودن از ساحل دریاها.
3. نبودن رودخانه های دائمی.
4. پائین بودن کشت دیم و وابسته بودن کشاورزی آبی منطقه به قنات.
5. استفاده بسیار از سفره های آب زیرزمینی.
6. پوشش گیاهی بسیار ضعیف و به دنبال آن ضعف اقتصادی دامداری و رونق نسبی صنایع دستی.
7. پراکنده بودن  و شهرها

انواع قنات

قنات ها بر حسب استفاده از انواع منابع آبی به چندین نوع تقسیم می شوند.

• قنات دشتی یا جلگه ای: معروف ترین و شناخته شده ترین قنات در سطح ایران و جهان، قنات دشتی یا جلگه ای است. این نوع قنات، در سطح دشت و معمولاً در راستای شیب توپوگرافی زمین، از دامنه ارتفاعات به طرف مرکز دشت برروی رسوبات باد بزنی شکل یا مخروط افکنه گسترده می شود. منبع آبی این قنات، سفره های آب زیرزمینی است.
• قنات موتوری: این اصطلاح که در سال های اخیر در روستاها مصطلح شده است، در واقع نوعی از قنات دشتی محسوب می گردد که وقتی آب قنات به دلایلی نمی تواند در سطح مورد نظر ظاهر شود، با استفاده از موتور، آب را به سطح مورد نظر می رساند. در واقع ترکیبی از چاه و قنات است.
• قنات چشمه: این نوع قنات ها در مناطق کوهستانی حفر می شود. طول این قنات ها، معمولا کم و چاه های عمودی آن بسیار محدود و گاهی بدون چاه عمودی است.
• قنات رودخانه ای (منگل): قناتی است که منبع تغذیه آن رودخانه دائمی‌ باشد. در این نوع قنات، که بسیار شبیه قنات چشمه است، آب یک یا چند رودخانه از طریق منگل به منطقه مورد نظر هدایت می شود. زیرا به دلایل خاص توپوگرافیک، امکان انتقال آب رودخانه به یک منطقه از سطح.
• قنات سدی: این قنات در جنب سدهایی احداث می شود که به منظور تامین آب قنات در بستر یک مسیل یا آبراهه بنا شده است. در فصول بارندگی سیلاب ها و هرز آب ها در پشت این سدها جمع شده و به تدریج در زمین نفوذ می کند و قناتی که در مجاورت سد مذکور احداث شده است از آب های نفوذی سد مذکور احداث شده است. از آب های نفوذی سد به زمین تغذیه می کند به نظر می آید که این روش در بسیاری از مناطق کوهستانی ایران به منظور تامین آب روستائیان قابل اجرا باشد.
• قنات دو طبقه: نوعی قنات دشتی است که در آن یک لایه نفوذ ناپذیر بین دو لایه آبدار قرار می گیرد. بر همین اساس، قنات دارای دو چاه مادر بوده و دو گالری دارد.

ابعاد زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی و مدیریت قنات

انتقال آب های زیرزمینی به سطح زمین از ادوار بسیار دور رایج و متداول بوده است، از شیوه های مورد استفاده برای این امر می توان به حفر قنات، چاه های عمیق و نیمه عمیق دستی یا تلمبه ای و موتوری، چرخ آب ها، تلمبه بادی و … اشاره کرد. قنات علاوه بر نقش تکولوژیکی نقشی اساسی و حیاتی در ساختار اجتماعی ایران داشته و دارای کارکردهای فرهنگی و مدیریتی در جامعه می باشد.

به نظر می رسد که قنات همچنان نقش موثری در ساماندهی اقتصادی، بهره برداری بهینه از اراضی و توسعه پایدار در مناطق روستایی با توجه به پراکندگی گسترده زمین های کشاورزی دارند و آبیاری ۴۰ درصد از این اراضی را به عهده دارند، بنابراین حذف قنات از نظر زیست محیطی و اقتصادی خطای جبران ناپذیری است.

نظام مدیریتی قنات، نظامی کاملاً مردمی و الگویی از یک نظام تعاون و مشارکت مردمی است که از نظر تامین هزینه نیز کاملاً خود کفا و هزینه های مدیریتی خود را تامین می نمایند و همچنین سامانه مدیریت و تقسیم آب در طی قرن ها بیان کننده رشد فرهنگی و علمی افرادی است که با حداقل امکانات موجود، شیوه هایی بدیع در نظام مدیریت ابداع نموده که طی قرون گذشته با حداقل تنش ها بهره برداری از منابع محیطی را آسان نموده است.

قنات از منظر محیط زیست

قنات به عنوان یک سامانه آبرسانی، براساس توان آبدهی یک محدوده جغرافیایی عمل می کند. جامعه ای که براساس قنات شکل می گیرد قدر هر قطره آب را می داند، در نتیجه میزان به هدف رفتن آب نیز به حداقل می رسد.

در حال حاضر در بسیاری از دشت های کشاورزی کشور، حفر بی رویه چاه های عمیق و نیمه عمیق، باعث وارد آمدن آسیب های جدی به لایه های آبدار زیر زمینی شده و آب های زیرزمینی، در دشت های کشاورزی کشور به شدت کاهش یافته، به گونه ای که به خشک شدن قنات ها و چاه های کم عمق منجر شده، دشت ها را با خطر کم آبی و بی آبی مواجه کرده و به پوشش گیاهی نیز آسیب رسانده است.

آسیب نرساندن کمی و کیفی به سفره های آب زیرزمینی توسط قنات، به علت استفاده تدریجی از این آب‌ها در مقایسه با ضررو زیان کمی و کیفی وارده به سفره های آب زیرزمینی ناشی از آبکشی بی‌رویه چاه‌ها مهم‌ترین ویژگی قنات از منظر محیط زیست به شمار می رود. به عبارت دیگر، قنات ذخایر آبی لایه های آبدار را متعادل نگه می دارد و از تخلیه کامل ذخایر آب زیرزمینی جلوگیری می کند، قنات موجودیت این ذخایر را در حد متعادل حتی در شدیدترین خشک سالی ها تضمین می کند.

مشکلات استفاده از قنات و راهکارهای آن

یکی از معایب قنات ها غیر قابل کنترل بودن میزان دبی، آن است که معمولاً در ماه هایی از سال به خصوص در فصل زمستان که دبی بیشتری دارند آب آن ها هرز می رود در تابستان که آب بیشتری برای آبیاری مزارع نیاز است قنات از دبی کمتری برخوردار است.

یکی از راه های کنترل دبی آب قنات ایجاد بندها یا سدهای زیرزمینی است، که بتوان آب را برای مدت طولانی درآن ذخیره کرد. تنها نمونه این نوع سدها، سد زیرزمینی وزوان میمه استان اصفهان و سدهای زیرزمینی قنات های کاشان می باشد.

یکی دیگر از راه‌های کنترل دبی آب قنات ها، ذخیره کردن آب در حوضچه یا استخرهای زیرزمینی است که البته این شیوه به شیب زمین، نوع خاک محل، شیب خود قنات و میزان آبدهی بستگی دارد.

راه سوم ایجاد استخری بزرگ و عمیق در بین راه قنات است، البته این شیوه ابتکاری بوده و تا بحال درجایی دیده نشده است و کاربرد آن در زمین هایی با شیب زیاد می باشد به این گونه که پس از تعیین مادر چاه و میزان آبدهی در بین مسیر قنات و در نزدیکی حوزه جمعیتی، استخر بزرگی در میانه راه قنات حفر کرده و آب را به داخل آن هدایت می کنند و دوباره به وسیله قنات آب استخر را به روستا رسانیده و مورد مصرف قرار می دهند که ازنظر اقتصادی شیوه بسیارخوبی بوده، علاوه بر افزایش سطح آب زیرزمینی منطقه، آب مورد نیاز در فصل های کم آب نیز تامین می شود.

منبع: کیمیافکر بزرگ