هر آنچه باید در مورد محصولات ارگانیک و تراریخته بدانید

[Mohammad Aref 120451]

محصولات ارگانیک

محصولات ارگانیک، مواد غذایی تراریخته و محصولات طبیعی تفاوت اساسی با یکدیگر دارند. محصول ارگانیک بدون دخالت هرگونه ماده‌ی شیمیایی و روش‌های مصنوعی تولید می‌شود.

برای فروشندگان مواد غذایی دو کلمه‌ی جادویی هست که به آنها کمک می‌کند محصولات‌شان را راحت‌تر به فروش برسانند و پول بیشتری از مردم بگیرند. این دو کلمه جادویی، «طبیعی» و «ارگانیک» است. بعضی‌ها دوست دارند تغذیه‌ی سالم‌تری داشته باشند به همین خاطر به دنبال مواد خوراکی ارگانیک و طبیعی می‌گردند. بعضی‌ها هم چندتا محصول را با هم مقایسه می‌کنند و وقتی همه چیز آنها با هم برابر باشد، محصولی را ترجیح می‌دهند که برچسب طبیعی یا ارگانیک داشته باشد. محصولات ارگانیک، به محصولاتی گفته می‌شود که بدون استفاده از کودها و حشره‌کش‌های شیمیایی تولید شده باشند. عموم مردم بر این باورند که محصولات ارگانیک هم برای سلامتی‌شان و هم برای طبیعت بهتر هستند، اما فرق چندانی میان محصولات ارگانیک و غیرارگانیک وجود ندارد.

درحقیقت، همیشه طبیعی‌تر بودن به معنی بهتر بودن نیست. حتی خود محصولاتی که تحت عنوان محصولات ارگانیک به‌فروش می‌رسند، کاملا ارگانیک نیستند؛ محصولات با برچسب ارگانیک حدود ۹۵ درصد و محصولات با برچسب حاوی مواد ارگانیک حداکثر ۵۰ درصد مواد تشکیل‌دهند‌ی ارگانیک دارند؛ به‌عبارت دیگر، تنها محصولاتی کاملا ارگانیک هستند که برچسب «۱۰۰ درصد ارگانیک» را داشته باشند. براساس تعریف سازمان غذا و داروی آمریکا، محصول ارگانیک محصولی است که بدون دخالت هرگونه ماده‌ی شیمیایی و روش‌های مصنوعی (مانند دست‌کاری ژنتیکی) تولید شود. نه‌تنها میوه‌ و سبزی‌ها بلکه گوشت، عسل، لبنیات و دیگر خوراکی‌ها می‌توانند به روش ارگانیک تولید شوند. گوشت و محصولات دامی ارگانیک از دام‌هایی تولید می‌شوند که در شرایط طبیعی و با عادت‌های طبیعی دام پرورش یافته‌اند.

دام‌ها با خوراک ارگانیک، در مکانی تمیز و با امکان دسترسی به فضای باز پرورش می‌یابند و به آنها هورمون و آنتی‌بیوتیک داده نمی‌شود. اما در نقطه‌ی مقابل، مصرف این مواد میزان ارگانوفسفات را کاهش می‌دهد که این امر موجب پیدایش اختلالات عصبی و نورولوژیک می‌شود. هم اکنون بیش از سه دهه از توجه جهانی به موضوع حفاظت محیط زیست و حدود دو دهه از مباحث پیرامون توسعه‌ی پایدار می‌گذرد. قبل از این، در تمامی پروژه‌های توسعه‌، فقط دیدگاه اقتصادی و ایجاد درآمد و بازده اقتصادی بیشتر، مد نظر بود. به همین دلیل در دهه‌ی ۱۹۷۰ میلادی این ذهنیت در افکار سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان توسعه مطرح شد که این روند رشد اقتصادی سرانجام منجر به تخریب محیط زیست، نابرابری اجتماعی، کاهش منابع و… می‌شود و جبران این مشکلات در دراز مدت باعث ضررهای فراوان اقتصادی خواهد شد. همچنین کشاورزی ارگانیک شیوه‌ها و غذاهای سنتی را احیا می‌کند و در تقویت انسجام اجتماعی نقش موثری دارد.

در استراتژی انقلاب سبز نیز با هدف تامین مواد غذایی جمعیت رو به رشد جامعه‌ی جهانی (به علت بالارفتن امید به زندگی در اثر بهبود و پیشرفت ارائه‌ی خدمات بهداشتی و دسترسی به موادغذایی با تنوع و کیفیت بهتر در کشورهای توسعه‌یافته و اکثر کشورهای در حال توسعه) بر اهداف کوتاه‌مدت و حداکثر عملکرد متکی است. در اواسط قرن بیستم با ظهور کشاورزی صنعتی و انقلاب سبز، بشر به تامین تغذیه‌ی آینده‌ی خود مطمئن و دلگرم شد. اما این رویای شیرین دیری نپایید، چرا که انقلاب سبز و کشاورزی صنعتی اگرچه توانست در کوتاه‌مدت در اکثر نقاط دنیا افزایش تولید محصولات کشاورزی را به ارمغان آورد اما به خاطر عدم توجه به مسائل اخلاقی و اجتماعی مثل حقوق دیگر موجودات و نسل‌های آینده به زمین‌های کشاورزی و منابع طبیعی و صرفا پرداختن به منفعت و استفاده‌ی بی‌حد از مواد شیمیایی، امروزه نه‌تنها تولید مواد غذایی رو به کاهش است بلکه مشکلات زیست‌ محیطی، اجتماعی و اقتصادی بسیار زیادی را به وجود آورده و جمعیت زمین را با بحرانی بزرگ و فاجعه‌ای عظیم روبه‌رو کرده است و برای حل آن باید بهای سنگینی را پرداخت کرد.

با افزایش روزافزون جمعیت و نیاز به غذای بیشتر و همزمان با تخریب محیط زیست، حفظ منابع طبیعی مخصوصا منابع طبیعی تجدیدناپذیر و ذخیره‌سازی آنها برای نسل‌های آینده، مورد توجه قرار گرفت و اندیشه‌ی کشاورزی پایدار و تبدیل کشاورزی از مصرف پرنهاده به کم‌نهاده ایجاد شد. آمار مربوط به کشاورزی زیستی نشان از رشدی سریع و تداومی همه‌جانبه در گسترش این سامانه‌ی کشاورزی می‌دهد. یافته‌های جدید دانشمندان در واقع تاییدی بر این باور قدیمی است که هر چیزی طبیعی‌اش بهتر است. براساس مطالعه‌ای ۱۰ ساله که گوجه‌فرنگی‌های ارگانیک و انواع معمولی را مقایسه کرده، محققان دریافته‌اند که میزان مواد مغذی و آنتی‌اکسیدان‌هایی مثل فلانوئیدها در انواع ارگانیک، دو برابر بیشتر از انواع معمولی است. اما این محصولات غذایی ارگانیک چه هستند که در سال‌های اخیر این همه درباره‌ی آنها بحث شده است؟

در ابتدا این محصولات، تنها در فروشگاه‌های کوچک یا در بازارهای محلی کشاورزان قابل دسترس بود، ولی در سال‌های اخیر، به طور وسیعی در اکثر فروشگاه‌ها در کشورهای اروپایی و آمریکایی فراهم و قابل دسترس شد؛ طوری که مصرف غذاهای ارگانیک در بین مردم آمریکا در طی چند سال اخیر دارای رشد ۱۷ تا ۲۰ درصدی بوده است. در حالی که محصولاتی که پیش از این در بازار مرسوم بوده‌اند و از نظر شکل ظاهری بهتر و بزرگتر هم بودند، تنها رشد دو تا سه درصدی داشته‌اند. به همین دلیل هم بسیاری از شرکت‌های تولید مواد غذایی به سمت مصرف این مواد برای تولید فرآورده‌های خود سوق داده شده‌اند. در ابتدا، غذای ارگانیک تنها شامل سبزی‌های تازه بود و اولین مصرف‌کنندگانی که از غذای ارگانیک استفاده می‌کردند، به دنبال غذایی بودند بدون مواد شیمیایی، تازه و در حد امکان دارای کمترین مراحل فرآیند.

چون آنها باید اقلام مورد نیاز خود را مستقیما از کشاورزان خریداری می‌کردند بنابراین، شعار «کشاورز خود را بشناس تا غذای خود را بشناسی» از اولین شعارهایی بود که برای ترویج مصرف غذاهای ارگانیک، گفته شد. اما امروزه در بسیاری از کشورهای دنیا، محصولات ارگانیک، دیگر لوکس و خاص به حساب نمی‌آیند و در فروشگاه‌ها، انواع محصولات ارگانیک از میوه و سبزی گرفته تا مرغ، تخم‌مرغ و شیر را می‌توانید با برچسب ارگانیک و تنها اندکی گران‌تر از انواع معمولی، خریداری کنید.  تفاوت محصولات ارکانیک با محصولات طبیعی و سالم چیست؟ آیا مواد غذایی ارگانیک صدردصد سالم هستند؟ در واقع کشاورزی ارگانیک یا کشاورزی زیستی، شیوه‌ای از کشاورزی است که در تمامی مراحل کاشت تا برداشت، جمع‌آوری و بسته‌بندی محصولات کشاورزی از کود شیمیایی استفاده نمی‌کند.

[Mohammad Aref 120451]

زیان‌های کشاورزی به روش سنتی و تجاری

در کشاورزی تجاری و متعارف، بیش از ۳۰۰ ترکیب شیمیایی خطرناک و مصنوعی مانند آفت‌کش‌ها، علف‌کش‌ها و کودهای شیمایی به منظور کنترل آفات و حشرات و حاصل‌خیزسازی خاک استفاده می‌شود که بقایای این مواد پس از ورود به بدن می‌توانند موجب مشکلات زیادی شود؛ مثل بروز نقص‌‎های مادرزادی، تولد نوزاد با وزن کم، اختلال در سیکل ماهانه‌ی زنان، سقط جنین، بلوغ زودرس و یا دیررس، یائسگی پیش‌رس، تغییر در رفتار جنسی، کاهش تعداد اسپرم مردان، کاهش باروری و یا ناباروری، تغییر در سرعت متابولیسم، اختلال در سیستم غدد داخلی، ضعف عضلانی، کاهش حافظه، آسیب به سیستم عصبی و مغز، کاهش کارایی سیستم ایمنی بدن و سرطان‌زایی. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که ۶۰ درصد سموم دفع آفات، ۹۰ درصد قارچ‌کش‌ها و ۳۰ درصد حشره‌کش‌ها سرطان‌زا هستند. در کشاورزی تجاری با استفاده‌ی بی‌رویه و نامتعادل از کودها و سموم که تخریب خاک و از بین رفتن موجودات خاکزی را در پی داشت، توان تولید و حاصلخیزی خاک کاهش یافت و نتیجه‌ی این روش کشاورزی، پایین آمدن کیفیت محصولات بود. 

پرتودهی محصولات یعنی آنکه محصولات را در معرض میزان کنترل‌شده‌ی پرتوهای یونیزه‌کننده قرار می‌دهند تا اینکه باکتری‌هایی مانند E.coli و سالمونلا نابود شود و در واقع محصولات را به این طریق ضدعفونی می‌کنند. کنترل حشرات و انگل‌ها، افزایش ماندگاری و جلوگیری از جوانه زدن از دیگر دلایل پرتودهی محصولات غذایی است. اما این پرتودهی باعث از دست رفتن میزان اندکی از مواد مغذی محصولات می شود. همچنین هنگامی که مواد غذایی پرتودهی می‌شوند مواد شیمیایی سرطان‌زایی بنام "Cyclobutanone" تشکیل می‌شود. مهندسی ژنتیک و یا اصلاح ژنتیکی محصولات به جداسازی، دستکاری و انتقال ژن‌ها اطلاق می‌شود. در این روش ژن‌هایی با خاصیت مطلوب از یک گونه‌، جدا و به گونه‌ی هدف انتقال داده می‌شود. بهبود کیفیت، افزایش تولید، ایجاد یک صفت مطلوب و مقاوم ساختن محصولات در برابر آفت‌ها و تنش‌های محیطی از کاربردهای مهندسی ژنتیک است.

مضرات محصولات اصلاح شده‌ی ژنتیکی شامل بروز نقص‌های مادرزادی، کاهش طول عمر، افزایش حساسیت‌زایی مواد غذایی (به علت تغییر در زنجیره‌ی پروتئین‌ها)، فقر مواد مغذی و مقاومت آنتی‌ بیوتیکی (احتمال دارد ژن‌های مقاوم در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها به باکتری‌های بیماری‌زا در بدن منتقل و یک بیماری جدید و مقاوم در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها ایجاد شود) می‌شود. استفاده‌ی هورمون‌ها در دام و طیور، رشد آن‌ها را تسریع می‌کند و چاق شدن آن‌ها را سرعت می‌بخشد، اما از ارزش غذایی آن‌ها می‌کاهد. آنتی‌بیوتیک‌ها هم که برای جلوگیری از بیمار شدن دام و طیور مورد استفاده قرار می‌گیرند می‌تواند در انسان مقاومت آنتی‌بیوتیکی ایجاد کند.

استفاده از هورمون‌ها و مواد شیمیایی در پرورش میوه باعث می‌شود میوه‌ها ظاهر بهتری پیدا کنند، درشت‌تر و آبدارتر شوند و زودتر از زمان طبیعی‌شان به بازار برسند. همه‌ی این‌ها یک معنا دارد: مشتری بیشتر، قیمت بالاتر و سود اقتصادی بیشتر. این میوه‌ها با کمی دستکاری هورمونی، می‌توانند آنقدر بزرگ شوند که رکورد گینس را هم ثبت کنند. مثل خیار ۲ متری که چند سال قبل رکورددار گینس شد یا سیب‌زمینی ۱۱ کیلویی که در سال ۲۰۰۶ برای پرورش‌دهنده‌اش رکوردزنی کرد. اما حتی اگر میوه‌ها رکوردشکن هم نشوند، رشد سریع آنها کمک می‌کند تا یک فصل زودتر به بازار برسند و به خاطر نوبر بودن، قیمت‌های نجومی پیدا کنند و سود چشمگیری را به جیب پرورش‌‌دهنده‌‌ی آنها بریزند. اما صرف نظر از همه این‌ها، میوه‌های هورمونی طعم اصلی خود را ندارند و در رقابت با میوه‌های ارگانیک حرفی برای گفتن نخواهند داشت. آنها به سرعت تغییر رنگ می‌‌دهند و بافت و عطرشان از بین می‌رود.

 این میوه‌های آبکی و بی‌مزه، یک ایراد جدی دیگر هم دارند و آن خطری است که برای سلامتی محسوب می‌شوند. هورمون‌های کشاورزی، می‌تواند باعث تغییر ترکیبات میوه شود و تعادل هورمونی بدن افراد را به هم بزند. در نتیجه، بیماری‌های هورمونی و مشکلاتی مثل چاقی را به وجود می‌آورند. دلیلش هم آن است که وقتی میوه با کمک هورمون و یا گازهای خاص زودتر از حد طبیعی می‌رسد، حامل هورمون‌هایی است که می‌توانند سوخت‌و‌ساز بدن را تغییر دهند و در جذب چربی‌ها مشکل به وجود آورند. بعضی پژوهشگران معتقدند مصرف بی‌رویه هورمون‌ها و کودهای شیمیایی می‌تواند با افزایش میزان نیترات خاک، باعث بروز سرطان معده ‌شود؛ سرطانی که این روزها به شدت در دنیا شیوع پیدا کرده است. البته به کارگیری کمک‌کننده‌ها در پرورش گیاهان فقط به خاطر کسب درآمد بیشتر نیست. افزایش بی‌رویه‌ی جمعیت نیاز به مواد غذایی را بیشتر می‌کند و در نتیجه چاره‌ای جز روی آوردن به بیوتکنولوژی کشاورزی و تولید محصولات دستکاری‌شده‌ی ژنتیکی برای افزایش میزان تولید نمی‌ماند.

[Mohammad Aref 120451]

فواید مصرف مواد غذایی ارگانیک

برای تولید محصول ارگانیک از مواد غیرطبیعی استفاده نمی‌شود. همچنین اصلاح ژنتیکی که در هنگام پرورش این محصولات استفاده نمی‌شود، باعث می‌شود که این میوه‌ها در سایز طبیعی، رنگ و طعم بهتری ارائه شوند. گیاهان مثل انسان‌ها زنده هستند و به همین دلیل امکان بیمار شدن آنها نیز وجود دارد. برخی از کشاورزان برای سالم نگه داشتن محصولات خود در مقابل انواع بیماری‌ها از آنتی‌بیتویک‌هایی استفاده می‌کنند که به نهایت در بافت اصلی گیاه نیز وارد می‌شوند. همین مسئله می‌تواند خطری برای سلامتی بدن انسان باشد.  شیوه‌های کشاورزی آلی باعث کاهش آلودگی، حفظ آب، کاهش فرسایش خاک، افزایش باروری خاک، و استفاده از انرژی کمتر می‌شود. کشاورزی بدون آفت‌کش‌ها نیز برای پرندگان و حیوانات و همچنین افرادی که در نزدیکی مزارع زندگی می‌کنند بهتر است. حیوانات که به وسیله‌ی مواد ارگانیک تغذیه می‌شوند، آنتی‌بیوتیک‌ها، هورمون‌های رشدی یا خوراکی‌های جانبی به آنها داده نمی‌شود. مواد خوراکی جانبی خطر ابتلا به بیماری جنون گاوی را افزایش می‌دهد و استفاده از آنتی‌بیوتیک می‌تواند گونه‌های باکتری مقاوم در برابر آنتی‌بیوتیک را ایجاد کند. گوشت و شیر ارگانیک در بعضی از مواد مغذی خاص غنی هستند.

نتایج یک پژوهش اروپایی در سال ۲۰۱۶ نشان می‌دهد که سطوح مواد مغذی خاص، از جمله اسیدهای چرب امگا ۳، در گوشت و شیر ارگانیک بیش از ۵۰ درصد بالاتر از نسخه‌های معمول است. مواد غذایی ارگانیک بدون GMO است. غذاهای مهندسی‌شده‌ی ژنتیکی (GM Foods)، غذاهای گیاهی هستند که DNA آنها به گونه‌ای تغییر کرده است که نمی‌تواند در طبیعت اتفاق بیافتد، که اغلب به منظور  مقاومت در برابر آفت‌کش‌ها و یا تولید حشره‌کش انجام می‌شود. محصولات ارگانیک در حالی که نسبت به انواع معمولی از اندازه کوچکتری برخوردارند، همیشه این سؤال را برای مصرف‌‌کننده‌ها به وجود می‌آورند که چرا باید پول بیشتری برای خرید این محصولات بپردازیم؟ اما محصولات غذایی که به دلیل ارگانیک یا طبیعی بودن گران‌ترند، در عمل ارزان‌تر از محصولات غذایی ماشینی یا صنعتی هستند. واقعیت این است که محصولات غذایی صنعتی و به ظاهر ارزان‌تر، قیمت واقعی‌شان بالاتر است. تقریبا یک سوم قیمت این نوع محصولات را مصرف‌کننده‌ها مستقیما می‌پردازند و حدود یک سوم قیمت را دولت، از طریق یارانه به کشاورزان و تولیدکنندگان پرداخت می‌کند. در عین حال باید به ضایعاتی که به‌صورت معمول در این محصولات وجود دارد و آسیب‌هایی که طبیعت در تولید این محصولات ایجاد می‌کند نیز، توجه کرد.

بر اساس بررسی‌های متخصصان کشاورزی و مواد غذایی و کارشناسان محیط زیست، افراد و خانواده‌هایی که از محصولات غذایی ارگانیک استفاده می‌کنند در نهایت، هزینه کمتری را نسبت به افراد و خانواده‌هایی می‌پردازند که از محصولات غذایی معمولی که به روش‌های صنعتی و ماشینی تهیه شده، استفاده می‌کنند. چرا که محصولات غذایی که با روش طبیعی و ریتمی آرام به دست می‌آید، مانند همه‌ پدیده‌های دیگر زندگی، استحکام و مقاومت و غنای بیشتری دارد. به عنوان مثال، سیبی که دوبار سریع‌تر از یک سیب طبیعی رشد می‌کند، دوبرابر کمتر از سیبی که در طبیعت رشد می‌کند، دارای مواد غذایی است. به عبارت دیگر برای تامین مقدار کافی مواد مورد نیاز بدن، اگر حجم معینی از محصولات غذایی معمولی و ارزان‌تر مصرف می‌کنید، با استفاده از محصولات ارگانیک، نیمی از همان حجم محصولات غذایی، مقدار بیشتری از مواد مورد نیاز بدن مثل ویتامین‌ها، مواد معدنی و آنتی‌اکسیدان‌ها و... را تامین می‌کند.

[Mohammad Aref 120451]

فواید کشاورزی ارگانیک

اخیرا در مبحث کشاورزی و تولید محصولات مفهومی به نام کشاورزی ارگانیک ایجاد شده است. کشاورزی سنتی در مقابل با کشاورزی ارگانیک قرار دراد چرا که نحوه تولید و نگهداری محصولات در این دو نوع کاملا با یکدیگر متفاوت هستند. کشاورزی ارگانیک یک روش کشاورزی بدون استفاده از هیچ گونه مواد شیمیایی یا مصنوعی است. این نوع محصولاتی با بالاترین مقادیر مواد غذایی و همچنین حداقل تاثیر بر روی طبیعت تولید می‌شوند. کشاورزی ارگانیک به نوعی یک استراتژی مدیریت زیست محیطی است که از گذشته مورد استفاده بسیاری از کشاورزان با هدف سالم نگه داشتن خاک از طریق استفاده از مواد طبیعی، بوده است. این استراتژی باعث افزایش باروری خاک و جلوگیری از فرسایش خاک می‌شود و همچنین حفاظت از انسان‌ها و حیوان‌ها را در مقابل عوارض جانبی مواد شیمیایی و مصنوعی به عهده دارد. با استفاده از مواد بیولوژیکی می‌توان گیاهان را در مقابل میکروب‌ها به خوبی محافظت کرد. بسیاری از محصولات کشاورزی مانند سبزیجات، میوه، گیاهان، گوشت، شیر، تخم‌مرغ و غیره توسط بعضی از کشاورزان تولید می‌شوند.

بر اساس قوانینی که برای محصولات ارگانیک وجود دارد، این نوع کشاورزی باید کیفیت محصول را در حد عالی تضمین کند. کشاورزی ارگانیک در راستای توسعه‌ی پایدار کشاورزی است و به مجموعه‌ای از عملیات گفته می‌شود که با هدف کاهش مصرف نهاده‌های غیرطبیعی به اجرا در می‌آید و در آن مصرف کود و سموم شیمیائی، مواد نگهدارنده‌ی سنتزشده، داروهای شیمیائی، ارگانیسم‌های تولید شده به روش مهندسی ژنتیک و پساب‌ها کنار گذاشته می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهند که روند استقبال جهانی از کشاورزی ارگانیک امیدبخش است که از جمله دلایل آن می‌توان به افزایش نگرانی‌ها در مورد آلودگی منابع پایه، سلامت غذا، انسان و حیوان‌ها و نیز توجه بیش‌تر به ارزش‌های طبیعت و مناظر طبیعی اشاره کرد. گرچه در مزارع ارگانیک عملکرد محصول معمولا ۱۰ تا ۳۰ درصد کمتر از مزارع غیر ارگانیک است اما در صورت برنامه‌ریزی اصولی، میزان عملکرد، تولید و درآمد مزارع ارگانیک می‌‌تواند بیشتر از مزارع غیرارگانیک باشد. برای مثال در فیلیپین عملکرد شالیزارهای ارگانیک ۶ تن گزارش شده است.

به دلیل این که در کشاورزی ارگانیک از هیچ‌گونه مواد شیمیایی استفاده نمی‌شود، می‌توان انتظار داشت که سلامت آب نیز تضمین می‌شود. تجربه‌های موجود در زمینه اجرای پروژه‌های کشاورزی ارگانیک نشان داده است که در مناطق کم‌بازده با استفاده از شیوه‌های کشاورزی ارگانیک عملکرد دو تا سه برابر می‌شود. علاوه بر این، در کشورهای توسعه‌یافته، عواملی مانند آمادگی مصرف‌کنندگان برای خرید به قیمت بالاتر، پرداخت یارانه از سوی دولت و گسترش اکوتوریسم نیازهای افزایش درآمد کشاورزی ارگانیک را فراهم می‌سازد. بررسی‌ها در کشورهای توسعه‌یافته نشان داده است که مصرف‌کنندگان حاضر هستند محصولات ارگانیک را به بهای ۱۰ تا ۴۰ درصد بیشتر از محصولات غیر ارگانیک بخرند. امروزه تعداد زیادی از فروشگاه‌های زنجیره‌ای محصولات ارگانیک عرضه می‌کنند و بازار این محصولات رو به رونق و تقاضای بالقوه بیش از عرضه است. انتظار می‌رود رشد تقاضا در آینده ادامه یابد و بنابراین کمبود عرضه‌ی محصولات ارگانیک این فرصت را برای کشورهای در حال توسعه به وجود می‌آورد که وارد بازار شوند و سهمی از آن را به خود اختصاص دهند. 

[Mohammad Aref 120451]

تشخیص محصولات ارگانیک

در حال حاضر، محصولات ارگانیک در برخی کشورهای دنیا از جایگاه خاصی برخوردار شده‌اند. در این میان مساله‌ی حل‌نشده عدم وجود شیوه‌ای مطمئن و دقیق برای شناسایی محصولات ارگانیک و تمایز آنها از سایر محصولات معمولی است. موثرترین شیوه‌ای که تاکنون به این منظور مورد استفاده قرار می‌گرفت، تحلیل ایزوتوپ پایدار ترکیب نیتروژن بود. اما حتی این شیوه پیچیده نیز نمی‌توانست جوابی قطعی و صددرصدی به ما بدهد. به همین دلیل دانشمندان به سراغ طراحی روشی دیگر به این منظور رفتند. در این روش جدید از طیف‌نگاری رزونانسی مغناطیسی بهره گرفته می‌شود. این شیوه می‌تواند ارگانیک بودن برخی مواد غذایی از جمله عسل، گوجه‌فرنگی و روغن زیتون را نشان دهد. با اینکه این شیوه عملکردی بهتر از شیوه‌های معمول دارد، اما دانشمندان امیدوارند باز هم بتوان به روش‌هایی ساده‌تر و مطمئن‌تر برای تعیین اصالت موادغذایی ارگانیک دست یافت. اصلی بودن مواد غذایی ارگانیک موجود در بازار، به یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های بسیاری از مشتریان در برخی کشورها تبدیل شده است.

بازار مواد غذایی ارگانیک بین سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۱ سه برابر شد و به ارزش حدود ۶۳ میلیارد دلار رسید. با این حال عده‌ای در این میان ممکن است برچسب ارگانیک را بر روی محصولات غیرارگانیک بچسبانند و موجب گمراهی مشتریان شوند. بهره‌گیری از این شیوه جدید می‌تواند تا حدی جلوی این مشکلات را بگیرند. این روزها از نام ارگانیک سواستفاده‌های زیادی می‌شود. در دسته‌ی محصولات طبیعی و سالم محصولات مختلفی با شرایط مختلفی تولید و عرضه می‌شوند که به‌تمامی ارگانیک نیستند و درعین‌حال به‌تمامی صنعتی هم نیستند. این محصولات معمولا در طبقه‌های گوناگون مانند محصولات سالم، طبیعی و ارگانیک عرضه ‌می‌شوند. فقط محصولاتی به عنوان ارگانیک شناخته می‌شوند که مراحل بازرسی و نظارت را از طرف سازمان‌های مربوطه گذرانده و گواهی ارگانیک دریافت کرده باشند. هنگام خرید محصولات ارگانیک، برچسب ارگانیک روی محصول را بررسی کنید و چون امکان چاپ تقلبی این برچسب‌ها وجود دارد از فروشگاه‌هایی که گواهی‌نامه‌ی ارگانیک دارند خرید کنید؛ می‌توانید برای شناسایی فروشگاه‌های معتبر به سایت انجمن ارگانیک ایران مراجعه کنید.

خوب است بدانید طبق اعلام انجمن ارگانیگ، محصولات واقعی ارگانیک در گران‌ترین حالت فقط ۳۰ درصد بیشتر از انواع غیرارگانیک قیمت دارند. ممکن است آن دسته از محصولاتی که مد نظرتان است به صورت ارگانیک یافت نشوند اما به حداقل رساندن مضرات هم نوعی منفعت محسوب می‌شود. به عنوان مثال شاید شما به مرغ ارگانیک دسترسی نداشته باشید اما حداقل می‌توانید مرغ‌هایی را مصرف کنید که که در پرورش‌شان از آنتی‌بیوتیک‌ها استفاده نشده است. اگر محصولی برچسب USDA داشته باشد تضمین می‌کند که این محصول ۱۰۰ درصد یا حداقل ۹۵ درصد ارگانیک است. محصولاتی که حاوی حداقل ۷۰ درصد مواد تشکیل‌دهنده‌ی ارگانیک هستند دارای برچسب ساخته‌شده با مواد ارگانیک هستند اما نمی‌توانند برچسب USDA را استفاده کنند. 

[Mohammad Aref 120451]

تصورات اشتباه در مورد محصولات ارگانیک

اسامی و اصطلاحات متعددی تحت عنوان کشاورزی ارگانیک وجود دارد. گفته می‌شود که در سراسر دنیا حدود ۱۶ نام متفاوت از آنچه که کشاورزی ارگانیک می‌نامیم، وجود دارد. برخی از شناخته‌شده‌ترین آنها، کشاورزی ارگانیک، کشاورزی بیولوژیک، کشاورزی تجدید‌شونده و کشاورزی پایدار است. اصطلاح کشاورزی بیولوژیک در اروپا طرفداران بیشتری دارد؛ در حالیکه در بخش‌هایی از بریتانیا که به انگلیسی صحبت می‌کنند و در ایالات متحده‌ی آمریکا اصطلاح کشاورزی ارگانیک، کاربرد دارد. یکی از تصورات اشتباه در مورد کشاورزی ارگانیک آن است که این شیوه‌ی کشاورز بی‌نیاز از کاربرد مواد شیمیایی است. باید توجه داشت که ساختمان تمام موجودات زنده و غیرزنده، از ترکیبات شیمیایی تشکیل شده است. در حقیقت باید این‌طور گفت، آن دسته از مواد شیمیایی که به‌صورت طبیعی به‌دست آمده‌اند در کشاورزی ارگانیک و در حاصلخیز کردن خاک یا حفاظت گیاهان و پرورش دام، استفاده می‌شوند.

البته کشاورزی ارگانیک، سیستمی است که با کاربرد مستقیم یا مصرف همیشگی آن دسته از مواد شیمیایی که به راحتی به فرم قابل حل درمی‌آیند و همچنین از کاربرد هر گونه ماده‌ی ضدحیات حتی اگر منشاء طبیعی داشته باشد، مخالف است. در جایی که استفاده از این ترکیبات الزامی باشد، باید آنهایی به کار برده شوند که کمترین تاثیر بد را در سیستم به جای گذارند. نباید تصور کرد که کشاورزی ارگانیک صرفا هدف جایگزینی ترکیبات آلی با ترکیبات به اصطلاح آگروشیمیایی را دارد. مثال بارز آن جایگزینی کودهای شیمیایی با کودهای آلی است؛ که امکان دارد از نظر تاثیر بر کیفیت محصول، حساسیت نسبت به بیماری‌ها و آلودگی محیط زیست مشابه (و شاید زیانبار) باشند. واقعیت این است که هیچ چیز اعجاز‌آمیزی در رابطه با کودهای آلی وجود ندارد. کاربرد غلط مواد آلی، چه به صورت مصرف بیش از حد، و چه به صورت عدم کاربرد آنها در زمان مناسب یا ترکیبی از هر دوی این موارد، به طور چشمگیری سبب اختلال در عمل چرخه‌های زیستی یا طبیعی می‌شود.

تصور اشتباه دیگر از کشاورزی ارگانیک، آن است منظور از کشاورزی ارگانیک یعنی بازگشت به کشاورزی سنتی که سال‌ها قبل از مکانیزه شدن کشاورزی رواج داشته است. برعکس، زارعین کشاورزی ارگانیک، نمی‌توانند خود را از دستاوردهای علمی ۵۰ سال اخیر، بی‌نیاز بدانند. در حقیقت کشاروزی ارگانیک سعی دارد با بهره‌گیری از یافته‌های علوم‌ زیستی به صورت تکنیک‌های پیشرفته‌ی خود را از قید ترکیبات آگروشیمیایی که کشاورزی صنعتی را به خود وابسته کرده است رها و به بهبود کیفیت خاک و محصولات کشاورزی کمک کند. تناوب کشت، کشت مخلوط، روش‌های مکانیکی کنترل علف‌های هرز، درک بهتر هم‌زیستی میکوریزا، ریزوبیوم‌ها و ریزوسفر، تجدید ماده‌ی آلی و دیگر بخش‌های زنده خاک، تلفیق کشاورزی و دامپروری، از موضوعات مورد بحث در کشاورزی ارگانیک است.

[Mohammad Aref 120451]

آیا مواد غدایی ارگانیک مغذی‌تر هستند؟

هم‌زمان با رونق گرفتن بازار محصولات ارگانیک، پژوهش‌ها برای کشف خواص برتر این محصولات هم رونق گرفت. یکی از جدیدترین این پژوهش‌ها درباره‌ی مقایسه‌ی خواص آنتی‌اکسیدانی گوجه‌فرنگی‌های ارگانیک و معمولی است که نشان می‌دهد میزان مواد مغذی و آنتی‌اکسیدان‌هایی مثل فلانوئیدها در انواع ارگانیک، دو برابر بیشتر از انواع معمولی است و این البته یک نتیجه‌ی شگفت‌انگیز است. دکترآلیسون میشل، متخصص شیمی مواد غذایی در دانشگاه کالیفرنیا، و همکارانش می‌گویند دو نوع فلاونوئید به‌نام کئورسیتین (quercetin) و کائمفرول (kaempferol) در گوجه‌فرنگی‌های خشک شده‌ای که به روش ارگانیک و توسط روش‌های کشاورزی تحقیق شده است، وجود دارد که از انواع معمولی،  بیشتر است. این دانشمندان، همچنین، میزان این فلاونوئیدها را در انواع ارگانیک به ترتیب، ۷۹ درصد و ۹۷ درصد بالاتر از انواع معمولی ارزیابی کرده‌اند که رقم قابل توجهی به حساب می‌آید.

پژوهش‌های قبلی نشان داده است که فلاونوئیدها، فشارخون را تعدیل می‌کند و از بیماری‌های قلبی و سکته پیشگیری می‌کنند و همچنین باعث کاهش بروز انواعی از سرطان‌ها و آلزایمر می‌شوند. دانشمندان، تفاوت موجود در میزان فلاونوئیدها را در گوجه‌فرنگی‌های ارگانیک، نسبت به انواع ساده، به عدم وجود کود در کشاورزی به روش ارگانیک نسبت می‌دهند. البته، در این میان فرضیه‌ی دیگری هم وجود دارد که بر اساس آن، فلاونوئیدها، به عنوان مکانیسم دفاعی که در اثر کمبود مواد مغذی فعال می‌شود، به وجود می‌آیند؛ این کمبود مثلا می‌تواند کمبود نیتروژن در خاک باشد. بر اساس این فرضیه، نیتروژن موجود در کودهای معمولی، برای گیاهان به راحتی قابل دسترس است و بنابراین چون در کشاورزی به روش ارگانیک از کود استفاده نمی‌شود، کم بودن میزان فلاونوئیدها در انواع معمولی به دلیل بالا بودن میزان استفاده از کودها در کشاورزی است.

تحلیل جامع دیگری که در سال ۲۰۱۴، منتشر شده است، نشان می‌دهد که محصولات ارگانیک، از هویج و بروکلی گرفته تا سیب و بلوبری (زغال اخته آبی)، به‌طور قابل ملاحظه‌ای دارای تجمع بیشتری از آنتی‌اکسیدان‌ها و سایر ترکیبات شیمیایی هستند که می‌توانند برای بدن سودمند باشند. این بررسی شامل داده‌هایی از بیش از ۳۰۰ مطالعه‌‌ی مختلف می‌شود. برای نمونه، محصولات ارگانیک در مقایسه با محصولات سنتی، دارای حدود ۵۰ درصد «آنتوسیانین‌» و «فلاونول‌» بیشتری هستند. آنتوسیانین‌ها، ترکیباتی هستند که در میوه‌ها و سبزیجاتی نظیر بلوبری با رنگ‌های، آبی، قرمز و بنفش وجود دارد. مصرف این ترکیبات، فواید متعددی از جمله آثار ضدالتهابی دارد. ترکیبات فلاونول، که در میوه‌ها و سبزیجات به فراوانی یافت می‌شوند، نیز برای محافظت از سلول‌ها در مقابل آسیب‌دیدگی و درنتیجه مقاومت در برابر بیماری‌ها، مؤثر شناخته شده‌اند.

پس چه عاملی این افزایش آنتی‌اکسیدان‌ها و سایر ترکیبات سودمند را در محصولات ارگانیک توضیح می‌دهد؟ اگر آفت هویج روی هویج بنشیند و شروع به جویدن آن کند، این گیاه چه گزینه‌هایی پیش‌رو دارد؟ اگر هویج به‌طور سنتی به‌عمل آمده باشد، از آفت‌کش برای مبارزه با آفت و حشرات استفاده می‌شود. اما در کشاورزی ارگانیک، هویج باید کمی از خودش دفاع کند. پس هویج ترکیباتی تولید می‌کند که به نام «پلی‌استیلن‌ها» شناخته می‌شوند و برای آفت هویج طعم تلخ و ناخوشایندی دارند. این ترکیبات پلی‌استیلن‌ همانطور که ممکن است هویج را از شر آفت‌های مزاحم خلاص کند، ممکن است برای ما نیز سودمند باشند. پژوهش‌های انجام‌شده درباره‌ی حیوانات نشان می‌دهد که ترکیبات پلی‌استیلن احتمالا در کاهش التهابات و خطر سرطان نقش دارند، اما مقداری که برای سلامتی انسان مفید است، هنوز نامشخص است.

[Mohammad Aref 120451]

مشکلات تولید محصولات ارگانیک

در روند تایید یک بررسی علمی، همیشه مخالفانی هم وجود دارند. از آنجا که محصولات ارگانیک و اثرات مثبت این مواد بر سلامت افراد، یکی از مهم‌ترین محورهای مباحث سلامت را در سال‌های اخیر تشکیل می‌دهد، اصلا بعید نیست که مخالفانی هم وجود داشته باشند. به‌عنوان مثال، برخی معتقدند شواهد چندانی مبنی بر مفیدتر بودن محصولات ارگانیک وجود ندارد و بالاتر بودن سطح چند ماده مغذی در این محصولات، سبب نمی‌شود که آنها مفیدتر باشند. برای مثال به مطالعه‌ای اشاره می‌شود که به تازگی انجام گرفته است و نشان داد شیرهایی که به روش ارگانیک به‌دست می‌آیند، حاوی میزان بالاتری از اسیدهای چرب کوتاه‌زنجیر امگا 3 هستند، اما در کل، این اسیدهای چرب کوتاه‌زنجیر، مزیت بیشتری به انواع بلندزنجیر که در روغن ماهی‌ها وجود دارد، برای سلامت ندارند.

مدافعان، در مقابل می‌گویند وجود اسیدهای چرب امگا ۳ در شیر به خودی خود اتفاق مثبتی است حتی اگر مزیتی نسبت به روغن ماهی‌ها که از منابع متداول امگا ۳ هستند، نداشته باشد. پژوهش‌های اخیر دانشمندان اروپایی در مورد گوجه‌فرنگی‌ها، هلوها و سیب‌های فرایند شده‌ای که به روش ارگانیک تولید می‌شوند هم نشان داده است این محصولات همگی از نظر میزان مواد مغذی و همچنین کیفیت ریزمغذی‌ها در سطح بالاتری نسبت به انواع غیرارگانیک قرار دارند. چون در پرورش محصولات ارگانیک از آفت‌کش‌ها و آنتی‌بیوتیک‌ها استفاده نمی‌شود ممکن است مقادیر کمی باکتری‌های مقاوم به آنتی‌بیوتیک از جمله لیستریا، سالمونلا و E.coli بر روی آن‌ها رشد کند که می‌توانند باعث ایجاد بیماری در انسان شوند. بعضی از مشکلات تولید محصولات ارگانیک عبارت هستند از:

• هزینه تولید محصولات ارگانیک بیشتر است.
• محصول ارگانیک را نمی‌توان در همه‌ی فصول داشت چرا که به صورت مصنوعی رشد نمی‌کنند. در نتیجه پرتقال را فقط در زمستان و انبه را فقط در تابستان می‌توانید پیدا کنید.
• محصولات ارگانیک بیش از حد گران هستند.
• با استفاده از تولید محصولات ارگانیک نمی‌توان نیاز همه را برطرف کرد.
• هنگامی که برای رشد گیاهان از روش‌های غیر شیمیایی استفاده می‌شود باید زمان و دقت بیشتری برای پرورش گیاه صرف شود. البته اگر هزینه‌ی مواد مغذی که به جای کود و محلول‌های مغذی استفاده می‌شوند را نادیده بگیریم. پس در نهایت روبه‌رو شدن با یک قیمت بالا نسبت به محصولات معمولی چیز چندان عجیبی نیست.
• محصولات ارگانیک محصولاتی نیستند که شما بتوانید در هر فروشگاهی آن‌ها را پیدا کنید. برای اطمینان از اصالت آنها باید به فروشگاه‌های معتبر مراجعه کنید.
• به دلیل این که در طول کاشت، پرورش و تولید این گونه محصولات از مواد نگهدارنده استفاده نمی‌شود پس نمی‌توان آنها را برای مدت زیادی تازه نگه داشت. حداکثر زمان نگهداری برای نگهداری این محصولات یک هفته است.
• پرورش این نوع محصولات کار بسیار دشواری است. به‌عنوان مثال یک کشاورز در حالت معمولی برای از بین بردن علف‌های هرز زمین خود می‌تواند از مواد شیمیایی استفاده کند. اما در کشاورزی ارگانیک امکان انجام این کار وجود ندارد. همچنین برای تامین مواد مورد نیاز گیاهان باید از مواد مغذی و معدنی گوناگونی استفاده شود که ممکن است میزان دسترسی و استفاده از آنها مشکل باشد.

[Mohammad Aref 120451]

تفاوت محصول ارگانیک و محصول غیرارگانیک

تفاوت در نحوه‌ی رشد: این مورد شاید بزرگ‌ترین دلیل تفاوت این دو محصول با یکدیگر باشد. برخی از افراد برای رشد سریع گیاه خود و ارائه‌ی آن به بازار فروش از هورمون‌های خاصی استفاده می‌کنند. ممکن است برخی ادعا کنند که سال‌ها است از محصول غیرارگانیک برای تامین غذای خود استفاده می‌کنند و دچار هیچ مشکلی نبوده‌اند. این ادعا در ظاهر و در کوتاه‌مدت درست است چون این مواد شیمایی در طولانی مدت تاثیر خود را نشان می‌دهند و حتی در بسیاری از موارد مشخص نیست که مشکل از این مواد سرچشمه می‌گیرد. در مورد محصولات ارگانیک ماجرا کاملا متفاوت است. در هیچ کدام از مراحل ارائه‌ی محصول از تولید تا پخش، از انواع مواد شیمیایی استفاده نمی‌شوند. بنابراین استفاده از این گونه محصولات برای سلامتی انسان هیچ مشکلی ایجاد نمی‌کند.

استفاده از هورمون و داروهای شیمایی: در دامداری بسیاری از صاحبان دام برای رشد سریع حیوان و همچنین جلوگیری از بیماری‌های ممکن، از انواع داروهای شیمیایی، آنتی‌بیوتیک‌ها و هورمون‌ها استفاده می‌کنند. در حالی که حیواناتی که به فرم ارگانیک رشد می‌کنند تنها از مواد غذایی استفاده می‌کنند که سلامت آنها تضمین شده است و اطمینان حاصل می شود که حیوان یک رژیم غذایی سالم دارد.
استفاده از سم‌زدایی: کشاورزان برای اینکه محصولات خود را در برابر آفت محافظت کنند، از انواع آفت‌کش‌ها استفاده می‌کنند که تمام آن‌ها مواد شیمیایی است. اما در محصول ارگانیک برای دوری از این اتفاق از روش‌های طبیعی مانند پرندگان و حشرات استفاده می‌شود.

علف هرز: در کشاورزی اورگانیک برای از بین بردن علف‌های هرز از روش‌های دستی و طبیعی استفاده می‌شود در حالی که در کشاورزی معمولی از مواد شیمیایی.

[Mohammad Aref 120451]

واژه‌های مربوط به موادغذایی ارگانیک

۱۰۰ درصد ارگانیک: این واژه به معنی آن است که ماده‌ی غذایی دارای هیچ اجزای مصنوعی (سنتزی) نیست و می‌توان برای آن از مهر ارگانیک استفاده کرد.

ارگانیک: این واژه به معنی آن است که حداقل ۹۵ درصد از ماده‌ی غذایی را اجزای ارگانیک تشکیل می‌دهد. برای این ماده غذایی هم می‌توان از مهر ارگانیک استفاده کرد.
تهیه شده از اجزای ارگانیک: این واژه به معنی آن است که ماده‌ی غذایی باید حداقل به میزان ۷۰ درصد از اجزای ارگانیک تشکیل شده باشد. برای این ماده‌ی غذایی نمی‌توان از مهر ارگانیک استفاده کرد. گوشت، تخم‌مرغ، گوشت طیور و لبنیاتی که دارای برچسب ارگانیگ هستند باید از حیواناتی به‌دست آمده باشند که هرگز به آنها آنتی‌بیوتیک یا هورمون‌های رشد، نداده‌ باشند.

محصول سالم: مبنای تولید این دسته از محصولات، عدم استفاده از نهاده‌های شیمیایی می‌باشد و در صورت استفاده، حد مجازها رعایت شود و تولید مطابق با استانداردهای مربوطه (G.A.P، استاندارد تشویقی) و برنامه‌های مدیریتی بر اساس معیارهای مشخصی انجام می‌گیرد.  این محصولات دارای حد مجاز باقیمانده‌ی سموم، آفت‌کش‌ها، کودها و فلزات سنگین هستند. محصول سالم، محصولی است که قوانین سه‌گانه‌ی الزامی (استاندارد سه‌گانه) در تولید محصولات غذایی را رعایت کرده است. محصول سالم، تحت کنترل استانداردهای الزامی و اجباری کیفیت غذایی در کشاوری قرار دارند.

محصول ارگانیک: ماحصل به کارگیری استانداردهای داوطلبانه زیست محیطی هستند. دقت داشته باشیم که محصولات ارگانیک در چارچوب استانداردهای زیست محیطی قرار دارد که مهم‌ترین هدف آن حفظ و پایداری خاک و ارزش‌های اکوسیستمی است. بنابراین کشاورزی ارگانیک، نظام کشاورزی است مبتنی بر مدیریت اکوسیستم، متمرکز بر حاصلخیزی خاک و سلامت گیاه و عدم مصرف موادشیمیایی مصنوعی که این نظام با شرایط اجتماعی، اقتصادی منطقه‌ای و محلی سازگار است.

محصول طبیعی: این محصولات حاصل تولید و رشد در مناطق وحشی، طبیعی و دست‌نخورده هستند. انسان در روند تولید آن هیچ‌گونه دخالتی ندارد و فقط جمع‌آوری آن را بر عهده دارد. نکته‌ای که نباید فراموش کنید این است که ارگانیک و طبیعی به یک معنا نیستند؛ محصولات طبیعی ممکن است دارای برچسب کاملا طبیعی، ۱۰۰ درصد طبیعی و بدون هورمون باشند به این معنی که در تولید آنها از هیچ رنگ مصنوعی، طعم‌دهنده و یا نگهدارنده‌ای استفاده نشده است. اما محصولات ارگانیک، دارای یک برچسب ارگانیک هستند به این معنی که در تولید آنها از هیچ گونه کود شیمیایی، آفت‌کش، سموم، آنتی‌بیوتیک، هورمون و دستکاری ژنتیکی استفاده نشده است. 

محصول گواهی‌شده: محصول به صورت موردی (به‌طور مثال عدم وجود نیترات و نیتریت، سرب، آنتی‌بیوتیک و…) تحت بررسی و آزمایش قرار می‌گیرد و فقط در رابطه با آن مورد خاص گواهی دریافت می‌کند.

[Mohammad Aref 120451]

دوست‌دار یا بلای جان طبیعت؟

یکی از اصلی‌ترین مواردی که در مورد محصولات ارگانیک مطرح می‌شود به اثرات آن بر محیط‌زیست ارتباط دارد. به طور کلی کشاورزی دومین عامل تولید گازهای گلخانه‌ای در جهان به شمار می‌رود که در فاصله‌ای اندک پس از تولید حرارت و برق قرار دارد. تردیدی نیست که با روی آوردن به انرژی خورشیدی تا حد زیادی می‌توان جلوی تولید چنین گازهایی را در نیروگاه‌های برق گرفت. با این وجود کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای به هیچ وجه کار ساده‌ای نیست. شاید اگر بخواهیم با ذهنیت حفاظت از محیط‌زیست به فروشگاهی برای خرید میوه و سبزی برویم، ترجیح دهیم به جای خرید محصولاتی که از فواصل دور به شهر ما آمده‌اند، محصولاتی را که در همان نزدیکی‌ها تولید شده‌اند، را بخریم. هر چه باشد جابه‌جایی محصولات کشاورزی نیازمند مصرف فراوان سوخت است که همین موجب آسیب به محیط‌ زیست می‌شود؛ اما واقعیت شاید به گونه‌ای دیگر باشد.

در بسیاری از مناطق دنیا، برای پرورش انواع محصولات کشاورزی و باغی از گلخانه استفاده می‌شود. گلخانه‌ها به خاطر مصرف بالای انرژی، از عوامل ایجاد گازهای گلخانه‌ای هستند و به همین دلیل شاید انتخاب محصول محلی، همیشه گزینه بهتری نباشد. همچنین بسیاری از کشورها، برای گسترش کشت ارگانیک به نابودی جنگل‌های بارانی و تبدیل کاربری آن به کشاورزی روی آورده‌اند. دلیل اصلی این کار، پایین بودن میزان محصول برداشت شده از مزارع ارگانیک و لزوم استفاده از زمین بیشتر برای این کار است. بی‌تردید گسترش روند استفاده از محصولات ارگانیک در نهایت به افزایش جنگل‌زدایی و از میان رفتن منابع ارزشمند موجود در آنها می‌انجامد.

[Mohammad Aref 120451]

خاک ارگانیک

خاک ارگانیک و غیرارگانیک دارای تفاوت‌های زیادی هستند. به عنوان مثال پای اصلی خاک ارگانیک کربن است. این نوع خاک دارای مواد مغذی و مواد معدنی به مقدار زیاد است. نوع خاک بسیار به شرایط آب و هوایی وابسته است. به عنوان مثال آب و هوای مرطوب و همچنین جنگل‌های بارانی عمدتا دارای خاک اسیدی هستند در حالی که اقیانوس آرام دارای خاک شنی است. در این نوع خاک به جای استفاده از کودهای شیمیایی از کودهای گیاهی و حیوانی که به صورت طبیعی تجزیه می‌شوند، استفاده می‌شود. بر اساس آخرین پژوهش‌هایی که توسط یکی از سازمان‌های محیط زیستی انجام شده است، استفاده از خاک ارگانیک می‌تواند به عنوان مبارزی برای تغییرات آب و هوایی باشد. یکی از موادی که در خاک وجود دارد و موجب می‌شود تا خاک طول عمر بیشتری داشته باشد، اسید فلوویک و اسید هومیک است.

این دو نوع ماده در یک خاک اورگانیک به ترتیب ۱۵۰ و ۴۴ درصد بیشتر از خاک معمولی وجود دارند. به همین دلیل است که اگر این نوع خاک برای تولید محصولات کشاورزی استفاده شود، در طولانی مدت می‌تواند شاهد نتایج بهتری در کشاورزی و شرایط زیست محیطی بود. برای داشتن خاک ارگانیک شما باید به جای استفاده از مواد و کود شیمیایی از مواد معدنی سنگی، مواد قندی و استفاده از ترکه‌های درخت به عنوان مالچ یا خاک‌پوش استفاده کنید. مالچ ماده‌ی آلی ساخته شده از پوست، برگ و یا تراشه‌ی چوب است. انواع مختلفی از مالچ وجود دارد که دارای رنگ، بافت و بوی متفاوتی هستند. حتی با استفاده از باقی‌مانده‌های درختان و دیگر گیاهان جنگلی، مالچ به راحتی ساخته می‌شود. 

مالچ نقش مهمی در حفظ رطوبت و غنی‌سازی خاک دارد. با استفاده از قرار دادن این ماده در کنار خاک باعث می‌شود تا مواد معدنی به خوبی به گیاه جذب شوند. با توجه به ساختاری که مالچ دارد، بعد از مدتی به‌صورت طبیعی تجزیه می‌شود. به‌طور کلی هر کودی که با استفاده از مواد شیمیایی ساخته نشود را می‌توان کود ارگانیک نامید. در ساختار این نوع کود سعی می‌شود که از مواد معدنی ضروری استفاده شود که همچنین دارای اسید نیز نباشد. چرا که اسید موجود در کود باعث می‌شود که مواد مغذی و معدنی خاک و کود در آب حل شوند.

[Mohammad Aref 120451]

محصولات تراریخته

استفاده از محصولات تراریخته مخالفان و موافقان زیادی دارد. ژنوم محصولات دست‌کاری‌شده‌ی ژنتیکی با روش مهندسی ژنتیک اصلاح می‌یابد.

یکی از تهدیدهای خاموش مهم در بخش کشاورزی و تأمین امنیت غذایی در ایران و جهان، مسئله‌ی تغییر اقلیم است. آمارهای رسمی نشان می‌دهد تغییرات اقلیمی می‌توانند تا سال ۲۰۵۰ باعث کاهش ۲۳درصدی در تولید محصولات اصلی کشاورزی ازجمله ذرت، گندم، برنج و سویا شوند. مقدار پروتئین و روی و آهن موجود در محصولات کشاورزی اصلی براثر تغییرات اقلیمی به میزان درخورتوجهی کاهش خواهد یافت. علاوه‌براین، نبود امنیت غذایی مشکل مهمی در سطح جهان است. محصولات تراریخته محصولاتی هستند که با تکنیک‌های دقیق مهندسی ژنتیک (Genetic Engineering) برای رفع نیاز بشر با محصولات مفید تولید می‌شوند و می‌توانند در بخش‌های مختلف مانند پزشکی، دارویی، صنعتی و کشاورزی استفاده شوند.

برای مثال در بخش دارویی، می‌توان به تولید داروی نوترکیب هورمون انسولین و هورمون رشد و فاکتور ۸ انعقادخون اشاره کرد و همچنین در بخش کشاورزی، می‌توان به تولید گیاهان مقاوم به خشکی و شوری و مقاوم به آفات و تولید واکسن‌های خوراکی و تولید دام با شیر بیشتر اشاره کرد. داستان محصولات تراریخته یا تراژنیک (Transgenic Products) یکی از مباحث جنجال‌برانگیز جهانی است. محصولات دست‌کاری‌شده‌ی ژنتیکی یا همان تراریخته‌ی انسان محصولاتی هستند که از انتقال یک یا چند ژن بین دو نوع موجود زنده‌ی مختلف به‌وجود می‌آید و تولید این دسته از محصولات تابه‌امروز مشکلات مختلفی در کشورهای مختلف جهان میان استادان و صاحب‌نظران حوزه‌ی زیست‌فناوری در دو طیف مخالفان و موافقان این محصولات ایجاد کرده است.

طرفداران این محصولات بدون درنظرگرفتن نتایج برخی از آزمایش‌ها که عوارض مختلفی برای برخی از محصولات دست‌کاری‌شده‌ی ژنتیکی نشان می‌دهد، منتقدان را به فرار از تکنولوژی متهم و منتقدان نیز بر عوارض و خطرهای محصولات تراریخته بر سلامت انسان و محیط‌زیست تأکید می‌کنند. سازمان‌های مهم مختلفی مانند سازمان بهداشت جهانی (WHO)، سازمان خواروبار جهانی (FAO)، اداره‌ی ایمنی غذایی اتحادیه‌ی اروپا (EFSA)، سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA)، سازمان حفاظت محیط‌زیست آمریکا (EPA)، انجمن سلطنتی پزشکی انگلستان، آکادمی ملی علوم آمریکا و استانداردهای غذایی استرالیا و نیوزلند و در کشور ایران نیز وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی، وزارت جهاد کشاورزی، سازمان حفاظت محیط‌زیست و سازمان غذا و دارو سلامت محصولات تراریخته‌ی موجود در بازار را تأیید کرده‌اند. براساس گزارش سالیانه‌ی سرویس بین‌المللی دستیابی و استفاده از بیوتکنولوژی کشاورزی (ISAAA) که در سال ۲۰۱۷ انتشار یافت، فقط در سال ۲۰۱۶، چهار کشور اروپایی شامل اسپانیا، پرتغال، جمهوری چک و اسلواکی تقریبا ۱۳۶هزار هکتار را به کشت محصولات تراریخته اختصاص دادند.

علاوه‌براین، کشور لهستان نیز در سال ۲۰۱۱ میزان سه‌هزار هکتار از زمین‌های کشور خود را زیر کشت محصولات تراریخته قرار داد. افزایش کاربرد محصولات تراریخته در کشاورزی، جنگل‌داری، آبز‌ی‌پروری و… موضوعی است که این روزها بسیاری را نگران کرده است. دکتر عیسی کلانتری، ریاست وقت سازمان حفاظت از محیط‌زیست، به‌تازگی و در حاشیه‌ی جلسه‌ی هیئت‌دولت عنوان کردند بررسی‌های علمی سرطان‌زابودن مواد تراریخته را ثابت نمی‌کند. این سخنان به‌مذاق جمع زیادی از محیط‌زیستی‌ها خوش نیامده است. اما واقعیت تراریخته‌ها چیست؟ واقعا این محصولات بیماری‌زا هستند؟ محصولات تراریخته دخالت در طبیعت محسوب می‌شود و عوارض جبران‌ناپذیری دارند؟

در محصولات تراریخته یا اصلاح‌شده‌ی ژنتیکی کاری که دانشمندان در این زمینه انجام می‌دهند، این است که ژن‌هایی از یک گونه‌ی متفاوت را که اصطلاحا به آن «منبع» می‌گویند، به کد ژنتیکی فرآورده‌های جدید اضافه می‌کنند و برای انجام این کار نیز از فناوری‌های ترکیب DNA بهره می‌گیرند.

این جابه‌جایی ژن نه‌تنها بین گونه‌ها، بلکه حتی در بخش رده‌بندی یا تاکسونومیک هم انجام شده است. برای نمونه، ژن نوعی باکتری‌ که سمّ مهلکی برای حشره‌ای خاص  تولید می‌کند، به گونه‌ای از محصولات کشاورزی مثل ذرت تزریق می‌شود تا آن محصول این توانایی را داشته باشد که از خود دربرابر حشره‌ی مذکور به‌عنوان آفت محافظت کند. واقعیت این است هم‌اکنون سطح عظیمی از کشتزارها به‌ویژه در ایالات متحده‌ی آمریکا، آرژانتین، چین و کانادا به زیر کشت فرآورده‌های تراریخته خصوصا سویا، ذرت، پنبه و گیاه روغنی کانولا رفته‌اند. کار روی حیوانات اصلاح‌شده‌ی ژنتیکی نیز همچنان درحال‌توسعه است و دراین‌میان، ماهی آزاد و خوک‌ها ظرفیت بالقوه‌ی اقتصادی خود را نشان داده‌اند.

[Mohammad Aref 120451]

مخالفان و موافقان تراریخته

براساس گزارش جهانی بحران غذا که در سال ۲۰۱۷ منتشر شد، در سال ۲۰۱۶، ۱۰۸میلیون نفر در ۴۸ کشور دچار نبود امنیت غذایی شدید بودند یا درمعرض خطر نبود امنیت غذایی قرار داشتند. تقریبا ۶۰درصد جمعیت گرسنه‌ی جهان در نوزده کشوری زندگی می‌کنند که با بحران‌های تغییرات اقلیمی مواجه هستند. جانداران دستکاری‌شده‌ی ژنتیکی (Genetically Modified Organism) یا جانداران مهندسی‌شده‌ی ژنتیکی (Genetically Engineered Organism) موجوداتی هستند که ساختار ژنتیکی‌شان به‌وسیله‌ی روش‌های مهندسی ژنتیک تغییر پیدا کرده‌ است. محصولات تراریخته به سه دسته تقسیم می‌شوند: انسان و گیاه، جانور. میلیون‌ها نفر در سومالی، جنوب سودان، یمن و شمال‌شرق نیجریه به گرسنگی شدید مبتلا هستند و خطر شدید قحطی این مردم را تهدید می‌کند؛ تاجایی‌که پیش‌ازاین دبیرکل سازمان غذا و کشاورزی دراین‌باره گفته است:

نقل قول

برای ریشه‌کنی گرسنگی تعهد سیاسی اساسی ضروری است؛ ولی به‌تنهایی کافی نیست. تنها درصورتی قادر خواهیم بود گرسنگی را شکست دهیم که کشورها به تعهدات خود، به‌ویژه در سطوح ملی و محلی عمل کنند. قطعا عامل پایان‌دادن به این بحران‌ها صلح است؛ اما نمی‌توانیم برای تحقق صلح فقط صبر کنیم. بسیار مهم است که مطمئن شویم مردم گرسنه شرایط لازم برای تولید غذای خود را دارند. 

درکنار این آمارها، این نکته نیز مهم است که جمعیت جهان در سال ۲۰۱۷ به ۷.۶میلیارد نفر رسیده است و طبق گزارش سازمان‌ملل متحد در سال ۲۰۱۷، پیش‌بینی می‌شود این تعداد در سال ۲۰۳۰ به ۸.۶میلیارد نفر و در سال ۲۰۵۰ به ۹.۸میلیارد نفر و در سال ۲۱۰۰ به ۱۱میلیارد نفر برسد. سالانه تقریبا ۸۳میلیون نفر به جمعیت جهان اضافه می‌شود و تولید غذا برای تأمین نیاز جمعیت جهان باید ۷۰درصد افزایش یابد.

بحث‌های متعددی درزمینه‌ی تلاش‌ها برای افزایش مقدار تولید محصولات کشاورزی مطرح است که رابطه‌ی مستقیمی با امنیت غذا در دنیا دارد. دراین‌باره متخصصان زیست‌فناوری با اصلاح ژنتیک و اصلاح‌نژاد گیاهان سعی در افزایش مقدار محصولات کشاورزی دارند. در ایران، محصولاتی که با مهندسی ژنتیک قرار است با سازوکار علمی و نظارت‌شده تولید شوند، محلی از شایعه‌ها و حاشیه‌های غیرعلمی و نادرست شده است.

قرن بیست‌ویکم را قرن مهندسی ژنتیک می‌خوانند. گفته می‌شود در این قرن پیشرفت‌های علم ژنتیک به‌جایی می‌رسد که می‌تواند ابعاد مختلفی از زندگی انسان در زمین را بهبود بخشد و هم‌زمان باعث حفاظت بیشتر از منابع طبیعی شود. ایران هم در رشته‌های ژنتیک انسانی و ژنتیک گیاهی پیشرفت‌هایی کرده است. هم‌زمان نگاه‌های غیرعلمی و غیرمستند به این فناوری باعث ایجاد موانعی در مسیر پیشرفت این فناوری نوپا شده و کاهش سرمایه‌گذاری در مهندسی ژنتیک گیاهی را در بین پژوهشگران جوان در پی داشته است. در حوزه‌ی ژنتیک گیاهی، بیشتر پیشرفت‌های مهندسی ژنتیک مربوط‌به فناوری تولید گیاهان تراریخته می‌شود. متخصصان مهندسی ژنتیک دل پُری از فضای غیرعلمی موجود درباره‌ی مهندسی ژنتیک و محصولات تراریخته دارند.

چهره‌های برجسته‌ی مهندسی ژنتیک بر این باورند ترویج اطلاعات نادرست باعث شده بسیاری از افراد ناآشنا به علم ژنتیک به منتقدان آن تبدیل شوند. هم‌زمان مافیای واردات را که به‌طور عمده مربوط‌به سویا و ذرت و کلزا است، مانع تولید این محصولات در ایران می‌دانند. بزرگ‌ترین شرکت‌های بیوتکنولوژی کشاورزی دنیا که به پنج غول شهرت دارند عبارت‌اند از: مونسانتو (آمریکا)، سینگنتا (سوییس)، بایر (آلمان)، باسف (آلمان) و دوپون (آمریکا). یکی از انتقادهای مخالفان، انحصار این محصولات است که به‌محض شروع کاشت بذر تراریخته، وابستگی دائمی به تولیدکننده برای بذر و سم ایجاد می‌کند. دکتر مختار جلالی‌جواران، استاد گروه ژنتیک گیاهی دانشگاه تربیت‌مدرس و عضو شورای ملی ایمنی زیستی، از سیاه‌نمایی عده‌ای علیه محصولات تراریخته به‌دلیل جایگاهی که دارند و برخی منافعی که دنبال می‌کنند، گفت:

نقل قول

در وضعیت کنونی، به محصولاتی نیاز داریم که با صرف آب کمتر و مقاومت درمقابل آفات زمینه‌ساز افزایش مقدار تولید محصولات کشاورزی شوند. یکی از قوت‌های محصولات تراریخته مقاومت آن‌ها درمقابل آفات و همچنین نیاز به آب کمتر است.

به‌گفته‌ی او هرکسی باید به وظایف خودش عمل کند و وارد حوزه‌ی تخصصی دیگران نشود. بحث تراریخته بحثی کاملا علمی است و شاهد این هستیم که افراد غیرمتخصص و غیرمرتبط درحال‌مخالفت‌ با این فناوری هستند. باید بپذیریم تراریخته نوعی فناوری است و درباره‌ی آن متخصصان آن باید به مردم توضیح دهند و همچنین، نهادهای مسئول این اطمینان را به مردم بدهند که محصولات تراریخته با ارزیابی‌های دقیق و علمی وارد چرخه‌ی مصرف می‌شود. متأسفانه خیلی‌ها به‌‌دلیل جایگاه و منافعشان، علیه تراریخته حرف می‌زنند. در اینجا این سؤال را باید مطرح کرد: اگر محصولات تراریخته بد است، چرا وارد می‌شود و اگر خوب است، چرا در داخل تولید نمی‌شود؟ برخلاف شایعه‌های بی‌اساسی که در شبکه‌های اجتماعی رواج یافته است، اروپا از بزرگ‌ترین وارد‌کننده‌های محصولات تراریخته و ایالات متحده‌ی آمریکا نیز بزرگ‌ترین تولیدکننده‌ی این محصولات است و بیشتر محصولات تراریخته تولیدشده را در داخل کشور مصرف می‌کند. سازمان بهداشت جهانی، تراریخته را این‌گونه تعریف می‌کند:

نقل قول

تراریخته به گیاهان و جانوران یا موجودات میکروسکوپی گفته می‌شود که ترکیب ژنتیک آن‌ها (DNA) طوری تغییر یافته است که در طبیعت از راه جفت‌گیری یا نوترکیبی طبیعی اتفاق نمی‌افتد.

این روزها همه‌چیز را می‌توان ازنظر ژنتیک دست‌کاری کرد. از محصولات کشاورزی تا دام و طیور یا حتی انسان، ازنظر پزشکی از ژن‌هایی تشکیل شده‌اند که می‌توان آن‌ها را در آزمایشگاه تغییر داد. این تغییرات با انگیزه‌ی تولید محصول بیشتر یا نژادی بهتر صورت می‌گیرد. هر فرآورده‌ی کشاورزی یا موجود زنده‌ای به‌طور طبیعی نقص‌هایی دارد و درمقایسه‌با بعضی بیماری‌ها و مشکلات ضعیف‌تر است. دانشمندان علم ژنتیک با برداشتن این ژن‌های معیوب آن‌ها را با ژن‌های مقاوم جایگزین می‌کنند. درنتیجه، در محیط کوچک‌تر و با صرف انرژی و مواد کمتر می‌توان محصول بیشتری را به‌دست آورد.

البته به‌دلیل همین تغییر ژن‌ها، بعضی خصوصیت‌ها نیز به‌صورت ناخواسته به این فرآورده‌ها اضافه می‌شود که همین موضوع موردبحث بسیاری از کارشناسان و البته مصرف‌کننده‌ها است. استفاده از محصولات تراریخته برای بدن ضرر دارد و می‌تواند باعث بیماری‌هایی مثل سرطان شود؟

واقعیت این است که دراین‌باره چیزی نمی‌دانیم و چون با محصول جدید بیست‌ساله طرف هستیم، ‌نمی‌توان با قطعیت درباره‌اش نظر دارد. درواقع، شواهدی دردست نیست که خوردن این محصولات به سلامت انسان لطمه می‌زند. این بزرگ‌ترین استدلال موافقان است؛ اما مخالفان این استدلال را کافی نمی‌دانند.

آن‌ها می‌گویند باتوجه‌به اینکه تقریبا بیست سال است این محصولات در سطح تجاری کاشته شده‌اند، پژوهش‌ها آن‌قدر طولانی نبوده است که تأثیر این محصولات در درازمدت بر سلامت انسان را روشن کند. برخی متخصصان این نگرانی را مطرح کرده‌اند که این محصولات ممکن است آلرژی و بیماری‌های سیستم ایمنی ایجاد کنند. دکتر ناصر کرمی، از دانشگاه ان‌تی‌ان‌یو می‌گوید:

نقل قول

واردات محصولات تراریخته به کشور نروژ ممنوع است. استدلال آن‌ها این است که ‌محصول‌های ناشناخته را اول مردم کشورهای دیگر مصرف کنند و زمانی‌که تمام مشکلات و نواقص آن برطرف شد، محصول پاک و نهایی را خودمان مصرف می‌کنیم.

موافقان می‌گویند انتقال ژن از موجودی به موجود دیگر در طول تاریخ در طبیعت اتفاق افتاده و باعث تنوع گونه‌های زیستی و دوام آن‌ها شده است. بااین‌حال، مخالفان می‌گویند آنچه نظم و تعادلی که طبیعت انجام داده با آنچه چند شرکت بزرگ در ابعادی بسیار بزرگ برای سوددهی انجام داده نمی‌توان مقایسه کرد. غیرشفاف‌بودن برنامه‌هایی که در حوزه‌ی تراریخته وجود دارد، یکی از دلایل مهمی است که برخی از فعالان محیط‌زیست را در گروه مخالفان محصولات GMO قرار داده است. به‌گفته‌ی دکتر ناصر کرمی، بخش اصلی که درباره‌ی محصولات تراریخته تصمیم می‌گیرد، ‌حاکمیتی است که فعالان محیط‌زیست در کشور نمی‌توانند آن را بررسی کنند.

او می‌گوید به‌عنوان کارشناس حوزه‌ی جغرافیا نمی‌تواند در این‌باره نظر دهد که محصولات تراریخته مفید هستند یا نه. باوجوداین، به‌خوبی و براساس تجربه‌های گذشته می‌داند اگر هم مشکلی دراین‌باره وجود داشته باشد، فعالان این حوزه هیچ قدرتی برای شکایت یا مقابله با روندهای غلط ندارند.

با پدیده‌ی جدیدی در دنیا طرف هستیم که عوارض جانبی آن بر بشر و محیط‌زیست هنوز ناشناخته است و بخش‌های نامفهوم زیادی دارد؛ به‌همین‌دلیل باید گام‌به‌گام جلو برویم.

موافقان تولید محصولات تراریخته کسانی هستند که می‌گویند باتوجه‌به منابع محدود کره‌ی زمین و افزایش انفجاری نیازهای بشر و تولید محصول بیشتر، دیر یا زود به چنین محصولاتی نیاز خواهیم داشت.

آن‌ها می‌گویند تولید محصول مقاوم به آفت‌ها و مشکلات طبیعی، به تولید محصولات بیشتر در هر کشوری منجر خواهد شد و این به‌معنای قطع نیاز کشورها به واردات محصول و درنهایت، مستقل‌شدن آن‌ها است.

محصولات تراریخته دامنه‌ی گسترده‌ای از نیازهای بشر را رفع می‌کنند. خوراک‌های بسیار سودمندی که نقش غذا و واکسن را برای بدن انسان ایفا می‌کنند، هم‌اکنون در کشورهای پیشرفته استفاده می‌شود و ما نیز باید بتوانیم از چنین محصولات مهمی بهره ببریم. ‌کشورهای پیشرفته فناوری به این دلیل از تولید محصولات GMO محافظت می‌کنند که در موارد گوناگونی ازجمله بیوتروریسم (Bioterrorism) می‌تواند استفاده شود. آن‌ها می‌خواهند سایر کشورها را مصرف‌کننده بار بیاورند؛ درحالی‌که خودشان می‌توانند چنین محصولاتی را بدون مشکل استفاده کنند. مباحث مربوط‌به محصولات تراریخته در بین دانشمندان ژنتیک موردبحث است؛ اما دلیل اصلی ابراز مخالفت با آن به دنیای سیاست و اقتصاد برمی‌گردد. واردکننده‌های محصولات مرتبط مثل سم و کود و بذر خارجی  از دست‌های پشت‌پرده‌ی مخالفان است. با گسترش تولید محصولات تراریخته این واردکننده‌ها برای جلوگیری از ضرر مالی مخالفت می‌کنند.

[Mohammad Aref 120451]

کمبود غذا و جمعیت روبه‌رشد جهان

انسان‌ها از آغاز شهرنشینی با استفاده از روش‌هایی مثل اصلاح‌نژاد انتخابی و دورگه‌گیری و سایر شیوه‌های انتخاب مصنوعی، به اصلاح ژنتیکی محصولات کشاورزی و حتی جانوران اهلی دست زده‌اند. به‌هرحال اکثر گونه‌هایی که روی آن‌‌ها تحقیق شده، اعم از ویروس‌ها، باکتری‌ها، حشرات و صدف‌ها، ظرفیت بالقوه‌ی انتقال ژنتیکی را به‌عنوان منبع داشته‌اند؛ اما در گذشته، از آن‌ها کمتر در برنامه‌های پرورشی استفاده شده است. هراس از این نوع اختلاط‌ها میان گونه‌های غیرمرتبط، باعث شده که برخی دولت‌ها نظارت‌های خاصی روی پژوهش‌های این‌چنینی، مخصوصا کاربردهای تجاری آن‌ها اعمال کنند. این نگرانی در بین برخی از مردم به‌خصوص اروپایی‌ها وجود دارد که محصولات کشاورزی اصلاح‌شده ازنظر ژنتیکی با سایر گونه‌های مرتبط تشکیل هیبرید یا گونه‌های دوررگه بدهند و این مسئله درنهایت، به تهاجم نسل جدیدی از علف‌های هرز و حتی شیوع بیماری‌های بدخیم منجر شود.

علاوه‌براین، مصرف فرآورده‌های تراریخته می‌تواند به‌صورت بالقوه برای گونه‌های غیرکشاورزی، مثل حشرات و پرندگان زیان‌بار باشد که در داخل زمین‌های کشاورزی یا اطراف آن زندگی می‌کنند. همچنین، برخی مردم می‌خواهند این اطمینان به آن‌ها داده شود که خوردن غذاهای حاصل از فرآورده‌های تراریخته برای سلامتی آن‌ها مضر نیست و احیانا باعث واکنش‌های حساسیتی (آلرژیک) نامتعارف نمی‌شود.

به‌نظر می‌رسد با تبدیل‌شدن امنیت غذایی جهان به بحران، استفاده از محصولات غذایی اصلاح‌شده‌ی ژنتیکی باید در دستورکار قرار بگیرد. درباره‌ی زیست‌فناوری و استفاده از آن در تولید موادغذایی هیاهوی زیادی به‌راه افتاده؛ اما این روش می‌تواند تا حد زیادی به بحران غذایی کره زمین پاسخ دهد.

 نزدیک به یک‌میلیارد نفر انسان غذای کافی برای خوردن ندارند، منابع آبی محدود است، هزینه‌های انرژی درحال‌افزایش است، تقریبا تمام زمین‌های کشاورزی به زیر کشت رفته‌اند و تغییرات آب‌وهوایی نیز می‌تواند آسیب زیادی به بعضی از بخش‌های تولیدی محصولات غذایی بزند. بدین‌ترتیب، تا سال ۲۰۳۰ نیاز داریم تولید محصولات کشاورزی را تا ۵۰درصد افزایش دهیم، اما چگونه؟ تأمین امنیت غذایی نیازمند راه‌حل‌هایی برای بسیاری از مشکلات متنوع است. در آمریکا و اروپا دانه‌های باکیفیت‌تر میزان تولید محصولات را تا ۱۰درصد یا بیشتر افزایش می‌دهد و علاوه‌برآن، نیاز به آفت‌کش‌ها نیز کمتر می‌شود. باوجوداین، دانه‌های باکیفیت فقط زمانی می‌توانند به کشاورزان فقیر آفریقایی کمک کنند که آن‌ها به منابع آبی کافی و کودها و علاوه‌بر آن جاده‌هایی برای انتقال محصول برای فروش دسترسی داشته باشند.

استفاده از روش‌های بهتر کشاورزی نیز می‌تواند به‌عنوان بخشی از راه‌حل مدنظر قرار گیرد که به سرمایه‌گذاری در بخش فناوری و نیروی انسانی نیاز دارد. خوشبختانه بعد از ۲۵ سال، به‌نظر می‌رسد سیاست‌مداران توجه جدی‌تری به روش‌های نوین برای تأمین مایحتاج غذایی کرده‌اند. به‌گفته‌ی پروفسور جاناتان جونز، همگان تلاش می‌کنند تأثیرات محیطی را به‌حد‌اقل برسانند؛ اما درعین‌حال، در میزان تولید محصولات غذایی نیز اختلالی وارد نشود. بهترین کاری که می‌توانیم انجام دهیم این است که زمین‌های کمتری را به زیر کشت ببریم و قسمت بیشتری را برای حیات‌وحش کنار بگذاریم. درعین‌حال، باید غذای کافی نیز تولید شود که این به‌معنای افزایش بهره‌وری تولید است. برای رسیدن به این هدف روش‌های زیادی وجود دارد؛ مانند استفاده از روش‌های نوین آبیاری، کودهای شیمیایی، روش‌های جدید کشاورزی و انتخاب درست دانه‌ها.

به اعتقاد جونز، می‌توانیم تولید محصولات را با روش‌های جدید پرورش و نگه‌داری از گیاهان و همچنین با اصلاح ژنتیکی افزایش دهیم؛ روش‌هایی که هر سال با روش‌های ژنتیکی بهبود پیدا می‌کند. وی تولید گیاه‌های اصلاح‌نژادشده را در سال ۱۹۸۳ و در کارخانه‌ای در کالیفرنیا در پروژه‌ای به نام علوم ژنتیکی پیشرفته آغاز کرد. در اوایل دهه‌ی ۱۹۸۰، درباره‌ی اثرهای بالقوه و ناشناخته‌ی استفاده از این روش دچار تردید بود؛ اما بعد از ۲۷ سال، جونز متوجه هیچ نکته‌ی هشداردهنده و نگران‌کننده نبود.

او و گروه پژوهشی‌اش گیاهی را انتخاب کردند که به‌طور معمول سی‌هزار ژن داشت. سپس، چند ژن دیگر به آن اضافه کردند و بدین‌ترتیب، آن گیاه دربرابر حمله‌ی حشرات و علف‌های هرز و بیماری‌ها مقاوم شد و به‌طور کارآمدتری از منابع آبی استفاده کرد. این ژن‌ها همچنین می‌توانست میزان موادمغذی برای انسان را هم افزایش دهد و درمقایسه‌با کودهای شیمیایی پاسخ بهتری داشته باشند و به تولید بیشتر محصول منجر شوند. البته، جاناتان جونز و گروهش می‌توانستند همه‌ی این فواید را در یک گیاه جمع کنند و نهایت استفاده را از روش اصلاح ژنتیکی ببرند.

نتایج استفاده از این روش‌ افزایش تولید محصولات کشاورزی و کاهش استفاده از موادشیمیایی و کاهش اثرهای مخرب روی محیط‌زیست و زمین‌های کشاورزی خواهد بود. در روش اصلاح ژنتیک تجاری، ممکن است صدها ژن جدید برای استفاده معرفی شده باشند که هرکدام در گیاهی خاص به‌کار گرفته و آزمایش می‌شود.

برای استفاده از این روش با اهداف تجاری، باید ژنی پایدار و ساده و مناسب به گیاهان وارد شود و بدون آسیب‌رساندن به گیاهان بتواند به‌طور مؤثر خصوصیات گیاه را به‌طور مناسب تغییر دهد و این خصوصیات را به‌صورت ارثی به نسل‌های بعد نیز منتقل کند.

اصلاح ژنتیکی مؤثرترین فناوری در کشاورزی است که هم‌اکنون استفاده از آن درحال‌افزایش است. ۴۰میلیون نفر کشاورز در بیش از ۱۳۵میلیون هکتار زمین کشاورزی درحال‌ کشت محصولات اصلاح‌شده‌ی ژنتیکی هستند.

این رقم هر سال ۱۰درصد افزایش پیدا می‌کند و این روند نزدیک به یک‌دهه‌ است که با همین سرعت ادامه دارد. با این روش، استفاده از انواع آفت‌کش‌ها نزدیک به دویست‌هزار تن کاهش پیدا کرده است؛ چراکه گیاهان اصلاح‌شده‌ی ژنتیکی دربرابر حشرات مقاومت پیدا کرده‌اند. با این تعاریف، چه کسی می‌تواند بگوید که اصلاح ژنتیکی چیز بدی است؟ درحال‌حاضر، تعداد ماهی‌های دریاها برای تأمین اسیدهای چرب امگا ۳ لازم برای همه‌ی انسان‌ها در رژیم غذایی‌شان کافی نیست؛ اما می‌توانیم دانه‌های روغنی را طوری اصلاح کنیم که این ماده‌ی غذایی را در زمین‌های کشاورزی برایمان تولید کنند. افزون‌براین، با محافظت از گیاهان دربرابر کرم‌های ریشه، گیاهان می‌توانند موادمغذی و آب بیشتری را از زمین جذب کنند که این، به‌معنای کاهش اتلاف محصولات کشاورزی است.

برخی نگران آن هستند که غذاهای اصلاح‌شده‌ی ژنتیکی ممکن است برای سلامت انسان مضر باشند؛ اما تاکنون هیچ اطلاعاتی ارائه نشده که از این نظریه دفاع کند. در کشور آمریکا که بسیاری از غذاهای فرآوری‌شده شامل ترکیباتی از محصولات اصلاح‌شده ژنتیکی هستند، هنوز هیچ‌کس دچار مشکلات ناشی از اصلاح ژنتیکی نشده است. برخی تصور می‌کنند اصلاح ژنتیکی برای محیط مضر است؛ اما ایده‌آل‌گرایی در کشاورزی مشکلی را حل نمی‌کند. مردم به راه‌حل‌هایی نیاز دارند که کمترین اثر بد را برای آن‌ها به‌همراه داشته باشد. به‌هرحال، بیشینه‌سازی تولید و بهره‌وری زمین‌های کشاورزی بسیار بهتر از زیرکشت‌بردن زمین‌های بیشتر است تا بتوان محصول بیشتری تولید کرد.

برخی می‌گویند اصلاح ژنتیکی خطرهای زیادی دارد؛ اما نمی‌توانند بگویند این خطرها واقعا چه هستند. برخی می‌گویند اصلاح ژنتیکی باعث قطع درختان جنگلی در برزیل شده؛ اما درصورتی‌که محصولات کشاورزی کمتر تولید شوند، نیاز به قطع درختان برای تأمین نیازهای اروپا و چین بیش‌ازاین افزایش پیدا خواهد کرد.

به‌هر‌حال، به روش‌های جدید و فناوری‌های به‌روزی نیاز داریم تا بتوانیم نیاز روزافزون انسان را پاسخ دهیم و استفاده از اصلاح ژنتیکی نیز یکی از این روش‌ها خواهد بود. رئیس آزمایشگاه مرجع سلامت سازمان غذا و دارو اوایل امسال اعلام کرده بود محصولات تراریخته با مجوز وزارت بهداشت و با برچسب به کشور وارد و بررسی‌های لازم درباره‌ی آن‌ها انجام می‌شود. باوجوداین، وقتی ۹۰درصد سویا و روغن خوراکی و ذرت وارداتی به کشور تراریخته است، تکلیف روغن‌های ایرانی موجود در بازار چیست؟

وقتی وزیر بهداشت رسما اعلام می‌کند آزمایشگاه‌های سازمان غذا و دارو به سیستم‌های به‌روز تشخیص محصولات تراریخته مجهز نیست، چه باید کرد؟ واردنشدن جدی وزارت بهداشت به داستان محصولات تراریخته در ایران،‌ انتقادات گسترده‌ای در پی داشته است. این انتقادات وقتی افزایش یافت که وزیر بهداشت اعلام کرد محصولات تراریخته را نفی یا حمایت نمی‌کنیم. دکتر هاشمی گفته بود درباره‌ی تراریخته‌ها حتما با افرادی که مخالف هستند، همراهیم و با موافقان این محصولات نیز به‌صورت مشروط همراه می‌شویم. براین‌اساس، نه وزارت بهداشت و نه وزارت جهاد و کشاورزی و نه دولت، به‌طور عام این محصولات را نفی یا حمایت نمی‌کنند. در مواردی که استفاده از این محصولات مفید است، اجازه ورودشان را می‌دهند؛ اما در موارد مضر آن‌ها را منع می‌کنند. 

[Mohammad Aref 120451]

تولید غذاهای خوشمزه‌تر

دانشمندان با توالی‌‌یابی ژنوم (Genome Sequencing) میوه‌ها امیدوارند به‌زودی راز طعم بی‌نظیر آن‌ها را اشکار کنند و با دست‌کاری ژنتیکی دیگر موادغذایی، آن‌ها را خوشمزه‌تر از قبل کنند. دانشمندان کد ژنتیکی بعضی از خوراکی‌های دلخواه ما را رمز‌گشایی کردند و درتلاش‌اند غذاها را بسیار خوشمزه‌تر از قبل کنند. آنان با کشف ترکیبات شیمیایی که طعم و بو و موادمغذی غذاها را تشکیل می‌دهند، امیدوارند نسل جدیدی از میوه‌های فوق‌العاده خوشمزه را تولید کنند که طعم بی‌نظیری به‌همراه دارند. در یکی از این تحقیقات، دانشمندان نقشه‌ی کامل ژنتیکی توت‌فرنگی‌های وحشی را رمزگشایی کردند تا بتوانند میوه‌های خوشمزه‌تری تولید کنند که علاوه‌بر طعم بهتر، دربرابر عوامل بیماری‌زا نیز مقاومت بیشتری داشته باشند. در مرحله‌ی دوم، آن‌ها کد دی‌ان‌ای درخت‌های کاکائویی را شناسایی و استخراج کردند که باکیفیت‌ترین شکلات‌های جهان از آن‌ها تهیه می‌شود.

استخراج توالی ژنوم توت‌فرنگی وحشی بسیار مهم است؛ چراکه این میوه ارتباط زیادی با غذاهای مهمی دارد که هرروز مصرف می‌کنیم. کشاورزان قرن‌ها از روش‌هایی مانند هیبریداسیون و ترکیب نژادی برای بهبود طعم و ارزش غذایی محصولات خود استفاده می‌کنند و ژنوم این محصولات بسیار پیچیده شده است.

باوجوداین، ژنوم توت‌فرنگی وحشی نسبتا ساده‌تر و کوچک‌تر است و بدین‌ترتیب دانشمدان می‌توانند کامل آن را رمزگشایی و ژن‌های مؤثر را شناسایی کنند.

مطالعات بعدی دانشمندان هم نشان داد درخت کریولو نزدیک به ۲۹هزار ژن دارد؛ درختی که بهترین شکلات جهان از محصول آن تهیه می‌شود. دانشمندان هجده مؤسسه ژن‌های مسئول تولید آنتی‌اکسیدان‌ها، رنگ‌دانه‌ها، بوها و طعم‌ها را به‌همراه صدها ژن دیگر شناسایی کردند که دربرابر بیماری‌ها مقاومت ایجاد می‌کردند. دانشمندان امیدوارند با اصلاح این ژن‌ها، شکلات‌های باکیفیت‌تر و خوشمزه‌تر و حتی سالم‌تری درمقایسه‌با قبل تولید کنند.

[Mohammad Aref 120451]

تولید محصولات غذایی بیشتر و قوی‌تر  و با ماندگاری بیشتر

متخصصان پیش‌بینی می‌کنند تا سال ۲۰۵۰، دومیلیارد نفر دیگر در زمین ساکن خواهند بود و درنتیجه، جمعیت زمین به ۹.۷میلیارد نفر خواهد رسید. هم‌اکنون، سیستم‌های تولید غذا به‌سختی از عهده‌ی تأمین نیازهای امروز برمی‌آیند و بیش از ۱۰درصد مردم جهان گرسنه هستند. بدین‌ترتیب، وضعیت تأمین غذا در آینده وخیم‌تر خواهد شد. به‌عقیده‌ی دانشمندان، راه‌حل این مشکل در استفاده از فناوری و اصلاح ژن کریسپر است. دانشمندان با استفاده از این روش،می‌توانند محصولاتی تولید کنند که درمقابل تغییرات اقلیمی انعطاف‌پذیرترند و بازدهی بهتری دارند. گروهی از پژوهشگران دانشگاه پردو آمریکا (Purdue University) و آکادمی علوم چین (CAS) اخیرا در پژوهش جدیدی، امکان استفاده از کریسپر را نشان داده‌اند. آن‌ها با ایجاد جهش در سیزده ژن نوعی برنج با بازدهی ۲۵ تا ۳۱درصد تولید کرده‌اند.

این محصول بدون کمک کریسپر برای رسیدن به این هدف، به آزمون‌وخطا با میلیون‌ها گیاه نیاز خواهد داشت. پژوهشگران در ساخت این برنج از کریسپر استفاده کردند تا ژن‌های ناخواسته‌ای را ازبین ببرند که نقش دوگانه‌ای برعهده دارند و تحمل فشار محیطی را افزایش می‌دهند و همچنین رشد را سرکوب می‌کنند. بنابراین، اگرچه این محصول بازدهی بهتری دارد، مقاومت آن دربرابر فشار محیطی کمتر است. در آزمایش‌های انجام‌‌شده، پژوهشگران دستاوردهای درخورتوجهی در تولید دانه‌ها داشتند. به‌گفته‌ی جیان‌کانگ ژو (Jian-Kang Zhu)، گیاه‌شناس دانشگاه پردو و سرپرست این پژوهش، نکته‌ی مهم درباره‌ی فناوری کریسپر قابلیت کاربرد سریع آن در مشکلات مربوط‌به کشاورزی است. ژو و همکارانش با هدف افزایش تولید محصول، همین روش را در تولید رشته‌های برنج به‌کار بردند و درنظر دارند از آن برای تولید محصولات دیگر هم استفاده کنند.

محصولات کشاورزی معمولا دربرابر تغییر آب‌وهوایی و چه‌بسا بلایای طبیعی ازبین می‌روند. با استفاده از فناوری مهندسی ژنتیک می‌توان این ضعف را ازبین برد. قطعا با افزایش جمعیت، میزان غذاها نیز باید افزایش پیدا کند. پژوهشگران حوزه‌ی مهندسی ژنتیک تلاش می‌کنند میزان بقای بشر را با این هدف بیشتر سازند.

با درنظرگرفتن ضعف‌های مناطق مختلف می‌توان با دست‌کاری ژنتیکی میزان تلفات محصولات گیاهی را کمتر کرد. فرض کنیم محصولی دربرابر بلایا و عوامل محیطی مقاومت بیشتری از خود نشان می‌دهد. مسلما طول عمر این محصول پس از برداشت نیز می‌تواند بیشتر از محصولات عادی باشد. به‌همین‌دلیل، معمولا انبارکردن محصولات تراریخته دردسر کمتری از این نظر به‌دنبال دارد.

 

حفاظت از محیط زیست یا نابودی؟

موافقان محصولات تراریخته می‌گویند سمومی که برای محصولات تراریخته استفاده می‌شود، به‌تدریج در خاک تجزیه و به موادی مثل دی‌اکسیدکربن و فسفر تبدیل می‌شود. مخالفان می‌گویند این سموم باعث آلودگی خاک و آب می‌شود و برخلاف آنچه گفته‌شده تجزیه نمی‌شود. موافقان می‌گویند انتقال ژن از موجودی به موجود دیگر در طول تاریخ در طبیعت اتفاق افتاده و باعث تنوع گونه‌های زیستی و دوام آن‌ها شده است. مخالفان می‌گویند آنچه نظم و تعادل ظریف طبیعت انجام داده، نمی‌توان با آنچه مقایسه کرد که چند شرکت عظیم در ابعادی بسیار بزرگ برای سود انجام می‌دهند.

به‌دلیل استفاده بیشتر از سموم و نیز به‌دلیل تولید سم پروتئینی در بخش‌های سبز گیاهان تراریخته‌ی مقاوم به آفت، تغییرات ژنتیکی باعث آسیب به برخی موجودات، مانند آفات و حشرات در اکوسیستم می‌شود و از تنوع زیستی آن‌ها می‌کاهد که برای محیط‌زیست مخرب است.

علاوه‌براین، اگر گیاه دستکاری‌شد‌ه‌ی آلوده‌ به یک ژن خارجی در مزرعه کشت شود، این آلودگی ازطریق گرده‌افشانی در محیط‌زیست پخش می‌شود و ارقام بومی و سایر ذخایر ژنتیکی را هم آلوده خواهد کرد و تنوع زیستی را درمعرض نابودی قرار خواهد داد. 

[Mohammad Aref 120451]

مقاوم دربرابر حشرات و علف‌کش‌ها

بعضی از موادغذایی به‌گونه‌ای تغییر پیدا می‌کنند که دربرابر آفات و حشرات مقاومت بیشتری نشان بدهند. دانشگاه کالیفرنیا واقع در ایالت سن‌دیه‌گو گزارش جالبی ارائه کرده است. پژوهشگران با دست‌کاری ژنتیکی حشرات مشخصی توانستند میل آن‌ها به محصولات زراعی را کم کنند. به‌همین‌دلیل، آفت‌کش‌های شیمیایی کمتری برای دفع این آفات استفاده می‌شود و به‌دنبال آن، آلودگی محیطی کمتر ایجاد خواهد شد. همچنین، می‌توان استراتژی مناسبی درنظرگرفت؛ یعنی ژنتیک گیاهان را به‌گونه‌ای تغییر دهیم که با ترشح بوی بد، حشرات را دفع کنند. مگس مینور حشره‌ای است که روی برگ‌های گوجه‌فرنگی تخم‌گذاری می‌کند. تخم‌های این حشره به بافت برگ وارد و به کرم تبدیل می‌شوند که درنهایت، باعث ازبین‌رفتن برگ‌ها و خشک‌شدن بوته‌ی گوجه می‌شود. در مراحل بعد، این مگس وارد گوجه می‌شود و میوه گوجه‌فرنگی را کاملا فاسد می‌کند. این درحالی است که گوجه‌های آفت‌زده ظاهر سالمی دارند. به گزارش سازمان غذا و کشاورزی سازمان‌ملل متحد، دومیلیون تن آفت‌کش در سال ۲۰۱۵ مصرف شده است.

آفت‌کش‌ها بیشتر با هدف مبارزه با حشرات تولید و مصرف شده‌اند. سموم آفت‌کش در چند دهه، زندگی موجودات غیرهدف، مانند ماهی‌ها و سایر آبزیان و موجودات زنده‌ای را به‌خطر انداخته‌اند که از این آبزیان تغذیه می‌کنند. اثرهای زیان‌بار سموم پژوهشگران را واداشته تا به‌دنبال روشی جایگزین و سالم برای دفع آفات در کشاورزی باشند. یکی از روش‌های کنترل آفات، استفاده از پروتئین به‌دست‌آمده از نوعی باکتری خاکزی است. باسیلوس تورینجنسیس (Bacillus Thuringiensis) پروتئین‌های کریستالی مقاوم به آفت تولید می‌کند. بیش از پنجاه سال است که این پروتئین‌ها در کشاورزی ارگانیک برای مبارزه با آفات استفاده می‌شوند. پروتئین‌های BT انواع مختفی دارند که به گیاه برای مقاوم‌شدن دربرابر حشرات مختلف کمک می‌کنند. 

مهندسی ژنتیک جایگزینی مناسب برای روش استفاده خارجی از این پروتئین‌ها است. به کمک مهندسی ژنتیک، گیاهان قادر خواهند بود پروتئین های کرای (Cry proteins) را تولید کنند و نیازی به محلول‌پاشی این آفت‌کش‌های ارگانیک نخواهد بود. این مگس از کشورهای همسایه وارد کشور ایران شده و دربرابر اکثر سموم مقاوم است.

برای مبارزه با این آفت، سم‌پاشی به فاصله هشت روز یک‌بار انجام می‌شود که خطرهای فراوانی برای کشاورزان و مصرف‌کننده‌ها و محیط‌زیست در پی دارد. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد گوجه‌فرنگی تراریخته می‌تواند استفاده از سموم حشره‌کش را برای کنترل آفت مینور به میزان درخورتوجهی کاهش دهد. افزون‌براین، خسارت این حشره روی محصول گوجه‌فرنگی بین ۵۰ تا ۱۰۰درصد گزارش شده و ظرفیت تولید‌مثلیِ بالا، آن را به حشره‌ای خطرناک تبدیل کرده است. به‌نظر می‌رسد مهندسی ژنتیک، تنها راه مؤثر مقابله با این آفت باشد.

[Mohammad Aref 120451]

مهندسی ژنتیک

مهندسی ژنتیک فرایند دست‌کاری در ژنوم ارگانیسم است تا توالی خاصی تکثیر و بیان شود. این تغییر ممکن است در سطح یک جفت باز (A-T یا G-C) حذف کامل یک ناحیه از DNA و افزودن نسخه‌ی دیگری از یک ژن باشد. مهندسی ژنتیک درک ما را از عملکرد و سازمان‌بندی ژن‌ها افزایش داده است. با استفاده از تکنیک DNA نوترکیب، باکتری‌هایی تولید شده‌اند که توانایی سنتز انسولین انسانی، هورمون رشد انسانی، اینترفرون آلفا، واکسن هپاتیت B و سایر مواد سودمند ازلحاظ پزشکی را دارند. مهندسی ژنتیک کاربردهای مفیدی در تحقیقات علمی و کشاورزی و تکنولوژی دارد. در گیاهان، مهندسی ژنتیک برای افزایش ارزش غذایی گیاهان، بهبود چرخه نیتروژن، مقاومت آن‌ها دربرابر آفات، نیز افزایش میزان رشد محصولاتی مثل گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی و برنج استفاده می‌شود. در سال ۱۹۹۴، نخستین موادغذایی تولیدشده با مهندسی ژنتیک برای مصرف عموم موجود شدند.

بیماری‌های ژنتیکی نیز می‌توانند ازطریق مهندسی ژنتیک و با جایگزین‌کردن ژن‌های معیوب با ژن‌های سالم درمان شوند. یکی از کاربردهای مهندسی ژنتیک در جانوران، تولید گوسفندانی است که شیرشان حاوی پروتئین درمانی خاصی برای درمان فیبروز سیستیک و کرم‌هایی است که به دانشمندان در درک بیماری آلزایمر کمک می‌کنند. کرم C.elegans فقط درحدود ۳۰۰ سلول در کل سیستم عصبی‌اش دارد. این ویژگی از آن مدلی ساده برای مطالعه‌ی بیماری آلزایمر ساخته‌ است. این کرم همچنین تقریبا شفاف است؛ به‌همین‌دلیل، با لیبل‌دارکردن سلول‌های عصبی آن با پروتئین فلورسنت سبز  (GFP)، مشاهده‌ی موقعیت و فعالیت ساختارها و پروتئین‌های فراوانی زیر میکروسکوپ ممکن می‌شود. محتوای ژنتیکی C.elegans می‌تواند به‌منظور تولید پروتئین‌هایی به‌آسانی دست‌کاری شود که دانشمندان می‌خواهند مطالعه کنند. برای توضیح نحوه‌ی کار مهندسی ژنتیک، مثالی از انسولین را بررسی می‌کنیم که با پروتئينی به تنظیم قندخون کمک می‌کند.

به‌صورت نرمال انسولین در پانکراس تولید می‌شود؛ اما در افراد مبتلا به دیابت نوع یک، در تولید انسولین اختلال وجود دارد. بنابراین، این افراد برای تنظیم قندخون بدنشان به تزریق انسولین نیاز دارند. مهندسی ژنتیک انسولینی را با استفاده از مخمر و باکتری E.coli تولید کرده‎‌ که بسیار شبیه به انسولین انسانی است. تولید انسولین با این روش در سال ۱۹۸۲ برای انسان مجاز اعلام شد. نسل بعدی مهندسی ژنتیک که در قرن بیست‌ویکم ظهور کرده‌، برمبنای ویرایش ژن (Gene Editing) است.

ویرایش ژن از تکنولوژی CRISPR-Cas9 بهره می‌برد و امکان تعیین توالی ژنتیکی ارگانیسم را با ایجاد تغییرات ویژه در DNA آن فراهم می‌کند. ویرایش ژن کاربردهای فراوانی دارد؛ ازجمله ایجاد تغییر ژنتیکی در محصولات کشاورزی و دام‌ها و حیوانات آزمایشگاهی مانند موش‌ها.

اصلاح خطاهای ژنتیکی مرتبط‌با بیماری‌ها به‌عنوان روش درمانی بالقوه در ژن‌درمانی مطرح است. بااین‌حال، نگرانی‌های عمده‌ای درباره‌ی این دستاوردها ایجاد شده‌ است؛ ازجمله اینکه ممکن است این دست‌کاری‌ها باعث ظهور ویژگی‌های ناخواسته و خطرناکی در میکروارگانیسم‌های تغییر یافته شوند؛ مانند مقاومت به آنتی‌بیوتیک‌ها و تولید توکسین‌ها و بیماری‌زایی. همچنین، استفاده از تکنیک ویرایش ژن در انسان‌ها پرسش‌های اخلاقی بسیاری را خصوصا درباره‌ی استفاده‌ی احتمالی از آن برای تغییر ویژگی‌هایی همچون هوش و زیبایی به‌وجود آورده‌ است.

[Mohammad Aref 120451]

پاسخ سازمان بهداشت جهانی به سؤالات متداول درباره‌ی تراریخته‌ها

۱. ارگانیسم‌های اصلاح‌شده‌ی ژنتیکی (GMO) و تراریخته‌ها چه هستند؟ ارگانیسم‌های اصلاح‌شده‌ی ژنتیکی اعم از گیاهان و حیوانات و حتی میکروارگانیسم‌ها به ارگانیسم‌هایی گفته می‌شود که ساختار ژنتیکی آن‌ها به‌نحوی تغییر کرده که امکان نوترکیبی طبیعی آن‌ها وجود ندارد و اینکه ازطریق زادآوری طبیعی هم به‌وجود نمی‌آیند. فناوری‌ای که از آن برای انجام این کار استفاده می‌شود نیز با عنوان بیوتکنولوژی مدرن یا فناوری ژنتیکی شناخته شده و البته گاهی نیز به آن فناوری «نوترکیبی» گفته می‌شود. در این روش، ژن‌های افراد خاص انتخابی این اجازه را پیدا می‌کنند که از ارگانیسمی به ارگانیسم دیگر منتقل شوند و این اتفاق حتی می‌تواند بین گونه‌های غیرمرتبط رخ دهد. به موادغذایی‌ای که ازاین‌طریق تولید می‌شوند، «محصولات تراریخته» گفته می‌شود.

۲.  چرا تراریخته‌ها تولید می‌شوند؟ درحقیقت این محصولات، محصولات بازاری و به‌عبارتی پرورش‌یافته هستند که مزایای آن‌ها هم شامل تولیدکننده و هم مصرف‌کننده می‌شود. این به آن معناست که فرضا این محصولات قیمت ارزان‌تری دارند و درمقابل این قیمت‌ ارزان‌تر مزایای بیشتری نظیر ماندگاری بیشتر یا ارزش غذایی بیشتر یا هر دو برای آن‌ها تصور می‌شود. درواقع، این روشی است که منافع مستقیم آن عموما به صنایع غذایی برمی‌گردد. مقاومت دربرابر آفات و... نیز ازجمله مهم‌ترین مواردی است که به‌عنوان منافع به آن‌ها اشاره می‌شود.

۳. ارزیابی‌های لازم در این زمینه ازنظر ایمنی و سلامت صورت گرفته است؟ معمولا مصرف‌کنندگان بر این باور هستند که غذاهای سنّتی ازنظر سلامت ایمن‌تر هستند؛ درحالی‌که دست‌کاری در ژن‌ها می‌تواند برخی ویژگی‌های محصولات را به‌شکل مثبت یا حتی منفی تغییر دهد. درمقابل مقام‌های دولتی بر انجام ارزیابی‌های لازم در این زمینه تأکید دارند. نظام‌های خاصی هم برای انجام این ارزیابی‌ها وجود دارد که ازطریق آن‌ها می‌توان تأثیر این محصولات را نه‌تنها بر سلامت انسان‌ها، بلکه بر محیط‌زیست ارزیابی کرد. نکته‌ی جالب اینجا است که معمولا ارزیابی‌های مشابهی برای غذاهای سنّتی تا‌به‌امروز پیشنهاد و حتی انجام نشده است. سازمان بهداشت جهانی درنظر دارد به مقام‌های ملی در این زمینه کمک کند تا بتوانند ارزیابی‌های ریسک لازم را انجام دهند و درعین‌حال، رویکردهای مناسبی هم برای انجام این ارزیابی‌ها به آن‌ها پیشنهاد می‌شود. درنهایت، این مقام‌های ملی‌کشوری هستند که تصمیم می‌گیرند باید از این محصولات استفاده شود یا خیر.

۴. ارزیابی ایمنی این محصولات چگونه انجام می‌شود؟ ارزیابی ایمنی محصولات تراریخته معمولا بر چند مورد متمرکز است: ۱. تأثیرات مستقیم بر سلامت (سمّی‌بودن)؛ ۲. ظرفیت ایجاد و تحریک واکنش‌های آلرژیک (حساسیت‌زایی)؛ ۳. ترکیبات خاصی که تصور می‌شود می‌توانند خواص سمّی یا مغذی داشته باشند؛ ۴. پایداری ژن‌هایی که جایگزین می‌شوند؛ ۵. تأثیرات غذایی به‌همراه اصلاحات ژنتیکی؛ ۶. هر اثر ناخواسته که می‌تواند در اثر این جایگزینی ژن به‌وجود آید.

۵. نگرانی‌های عمده ازنظر سلامت انسانی چیست؟ مباحث تئوری طیف وسیعی از دیدگاه‌ها را شامل می‌شوند؛ اما در مجموع سه مبحث عمده بحث‌برانگیز در این زمینه وجود دارد: ۱. واکنش‌های آلرژیک (حساسیت‌زایی)؛ ۲. انتقال ژن؛ ۳. دگرآمیزی.

منبع: زومیت