دستورالعمل تعيين حريم كيفي آبهاي سطحي

[Mohammad Aref 120452]

شركت سهامي مديريت منابع آب ايران - معاونت حفاظت و بهره‌برداري

دستورالعمل تعيين حريم كيفي آبهاي سطحي (موضوع تصويب‌نامه شماره 58977/ت 29101 هـ مورخ 18/12/82 هيأت محترم وزيران)

دفتر مديريت كيفي منابع آب - خرداد 1384

 

مقدمه

تعيين حريم كيفي منابع آب سطحي نگرشي ساختاري و راهبردي محسوب مي‌گردد كه در سطح كلان مديريت منابع آب كشور براي حفاظت و بهره‌برداري پايدار از اين منابع حياتي مطرح گرديده است.

 

در راستاي تحقق اهداف مورد اشاره ، هيئت وزيران در جلسه مورخ 13/12/82 بنابه پيشنهاد شماره 100/31/25687 مورخ 30/4/82 وزارت نيرو و به استناد ماده (51) قانون توزيع عادلانه آب مصوب 1361، آيين‌نامه مربوط به بستر و حريم رودخانه‌ها، انهار، مسيلها و مردابها، بركه‌هاي طبيعي و شبكه‌هاي آبرساني، آبياري و زهكشي، موضوع تصويب نامه شماره 26046/ت23687هـ مورخ 16/8/79 (بند خ ماده 1) را به شرح زير اصلاح نمود .

 

«حريم، آن قسمت از اراضي اطراف رودخانه، مسيل، نهر طبيعي يا سنتي، مرداب و بركه‌هاي طبيعي است كه بلافاصله پس از بستر قرار دارد و به عنوان حق ارتفاق براي كمال انتفاع و حفاظت كمي و كيفي آنها لازم است و طبق مقررات اين آيين‌نامه توسط وزارت نيرو يا شركتهاي آب منطقه‌اي تعيين مي گردد.

 

حريم انهار طبيعي، رودخانه‌ها و مسيل‌ها (اعم از اينكه آب دائم يا فصلي داشته باشند) و مردابها و بركه‌هاي طبيعي براي عمليات لايروبي و بهره‌برداري، از يك تا بيست متر و براي حفاظت كيفي آب رودخانه‌ها، انهار طبيعي و بركه‌ها تا يكصد و پنجاه متر (تراز افقي) از منتهي‌اليه بستر خواهد بود كه بنابه مورد و نوع مصرف و وضع رودخانه، نهر طبيعي و بركه به وسيله وزارت نيرو يا شركتهاي آب منطقه‌اي تعيين مي‌گردد .

 

حريم كيفي براي رودخانه‌ها، انهار طبيعي و بركه‌هاي تأمين كننده آب شرب مقطوعاً يكصد و پنجاه متر خواهد بود . سياهه رودخانه‌هاي ياد شده توسط سازمانهاي آب منطقه‌اي تعيين و براي اطلاع عموم اعلام خواهد شد .

تشخيص موارد كمال انتفاع و عدم تضرر در حريم موضوع اين بند به موجب دستورالعملي خواهد بود كه وزارت نيرو تدوين و جهت اجرا به شركتهاي آب منطقه‌اي ابلاغ مي‌نمايد. دستورالعمل ياد شده در بخش حريم كيفي با همكاري سازمان حفاظت محيط زيست تدوين خواهد شد .»

 

اين دستورالعمل جهت اجرايي نمودن مصوبه اخيرالذكر و يكپارچگي عملكرد شركتهاي آب منطقه‌اي در زمينه تعيين حريم كيفي تدوين گرديده است.

 

1- چگونگي تعيين حريم كيفي آبهاي سطحي

جهت تعيين حريم كيفي رودخانه‌ها، انهار طبيعي، بركه‌ها و ... با عنايت به موارد مندرج در مصوبه ياد شده، در راستاي كمال انتفاع و حفاظت كيفي منابع آب،منابع آب سطحی به سه گروه زیر تقسیم شده و برای هر گروه طبق روش ذکر شده تعیین حریم می گردد:

 

1- 1 منابع آب شرب

با عنايت به مصوبه حريم كيفي آبهاي سطحي، حريم كيفي منبع آب شرب مقطوعاً 150 متر( تراز افقی ) مي‌باشد همچنین محدوده بازه طولي حريم آب شرب از بالادست و نیز پائین دست محل برداشت آب به صورت زیر تعیین می گردد:

* 20 برابر عرض بستر رودخانه در نقطه برداشت آب به عنوان بازه طولی حفاظت از منبع آب در بالادست محل برداشت آب منظور می گردد که بستر براساس معیارهای موجود در حریم کمی تعریف می گردد.

* 1 تا 2 برابر عرض بستر رودخانه در نقطه برداشت آب جهت لحاظ نمودن برگشت آب رودخانه به سمت بالا دست ، به عنوان بازه طولی حفاظت از منبع، در پائین دست محل برداشت آب منظور می گردد.

همچنین چنانچه ايستگاه‌هاي برداشت آب جهت مصارف شرب در رودخانه‌اي با فاصله كمتر از 5 كيلومتر به صورت متوالي قرار گرفته باشند، كل اين محدوده نيز بازه آب شرب محسوب مي‌گردد .

در محدوده حفاظتی حریم کیفی آب شرب به منظور کمال انتفاع و عدم تضرر منبع آبی ، استقرار هر گونه کاربری به جزء فعالیت های کشاورزی کم آب بر و غیر غرقابی با اعمال کامل کنترل سم و کود ممنوع است .همچنین می بایست از اتصال کانال و هدایت هر نوع زهاب کشاورزی و پساب فاضلابهای خام یا تصفیه شده در این محدوده جلوگیری شود .

1- 1 تالاب ها و رودخانه های حفاظت شده

حريم كيفي تالابها جهت حفاظت از شرايط اكولوژيكي ويژه زيستگاه و حيات جوامع گياهي و جانوري وابسته به آنها، شعاع 150 متری از تالاب می باشد. محدوده تالاب با استعلام از اداره کل حفاظت محیط زیست استان مربوطه تعیین می گردد. همچنین حریم کیفی رودخانه های حفاظت شده (در محدوده حفاظتی) مقطوعا 150 مترمی باشد.

لیکن با عنایت به مصوبه شورایعالی شکاربانی و نظارت بر صید (مصوبه شماره 1، مورخ 12/7/46 ) در خصوص بخش حفاظت شده رودخانه چالوس و سرد آبرود واقع در شهرستان نوشهر فاصله 200 متر از هر طرف رودخانه به عنوان حریم تعیین گردیده است .

استقرار کلیه کاربری ها به جز موارد زیر در محدوده حریم کیفی تالاب ها و رودخانه های حفاظت شده ممنوع می باشد و تنها کاربریهای مجاز در حریم فوق الذکر عبارتند از:

- کاربریهای مربوط به حفظ تنوع زیستی

- گردشگری در جهت معرفی ارزشهای تنوع زیستی تالاب یا رودخانه حفاظت شده بدون ایجاد هرگونه سازه در منطقه

- کاربری پژوهشی و آموزشی

 

2- 1 سایر منابع آب سطحی

حریم کیفی آن دسته از منابع آب سطحی که کاربری شرب نداشته ویا جزو تالابها و رودخانه های حفاظت شده محسوب نمی شوند به سه ناحیه زیر تقسیم می شود.

کاربری های مجاز درهرناحیه بر اساس جدول 1 می باشد.

 

حریم اول:

حریم کیفی در ناحیه اول (A)، مقطوعا 20 متر از منتهی الیه بستر رودخانه است. 20 متر A=

 

حریم دوم :

حریم کیفی در ناحیه دوم(B) بر اساس رده بندی رودخانه تعیین می گردد. منظور از رده بندی، شماره گذاری شاخه اصلی رودخانه و شاخه های فرعی آن به روش زیر می باشد:

 

شاخه اصلی رودخانه را با شماره 1 مشخص نموده و شاخه های فرعی را که به آن می ریزد با عدد 2 مشخص نموده و به همین روال هر چه انشعابات بیشتر می شود عدد منسوب به آن نیز بزرکتر می شود (لازم به ذکر است که این روش عکس روش درجه بندی رودخانه ها می باشد).

 

حال اگر رده رودخانه با حرف (n ) نشان داده شود حریم کیفی آن در ناحیه دوم با استفاده از فرمول مقابل تعیین می گردد :

B= (150-A)/(n+1)

 

حریم سوم:

حریم کیفی در ناحیه سوم © با استفاده از فرمول زیر تعیین می گردد:

C = 150-(A+B)

 

2 – شاخص کاربری اراضی

پس از تعیین درجه حساسیت منبع آب سطحی و برآورد حریم کیفی آن ، نسبت به تطابق و استقرار کاربریهای سازگار در مناطق مربوطه اقدام می گردد . جهت تعیین کاربریهای متناسب با هر ناحیه ، ابتدا کاربریهای اصلی مشخص گردیده و سپس هر کدام از کاربریها با توجه به میزان اثر گذاری بر کیفیت منابع آب سطحی مطابق جدول 1 درجه بندی می گردد .

جدول 1 : ارزیابی درجه اهمیت کاربری های مختلف

[TABLE=class: grid, width: 700, align: center]

[TR]

[TD]ردیف

[/TD]

[TD=colspan: 3]نوع کاربری

[/TD]

[TD]شدت اثر

[/TD]

[/TR]

[TR]

[TD]1

[/TD]

[TD]کشاورزی

[/TD]

[TD]آبی

[/TD]

[TD]سنتی

[/TD]

[TD]خیلی زیاد

[/TD]

[/TR]

[TR]

[TD]مدرن

[/TD]

[TD]متوسط

[/TD]

[/TR]

[TR]

[TD=colspan: 2]دیم

[/TD]

[TD]کم

[/TD]

[/TR]

[TR]

[TD]2

[/TD]

[TD]مسکونی و تجاری

[/TD]

[TD=colspan: 2]شهری

[/TD]

[TD]زیاد

[/TD]

[/TR]

[TR]

[TD=colspan: 2]روستایی

[/TD]

[TD]متوسط

[/TD]

[/TR]

[TR]

[TD]3

[/TD]

[TD]صنعت

[/TD]

[TD=colspan: 2]گروه صنعتی الف

[/TD]

[TD]کم

[/TD]

[/TR]

[TR]

[TD=colspan: 2]گروه صنعتی ب

[/TD]

[TD]متوسط

[/TD]

[/TR]

[TR]

[TD=colspan: 2]گروه صنعتی ج

[/TD]

[TD]زیاد

[/TD]

[/TR]

[TR]

[TD=colspan: 2]گروه صنعتی د و ه

[/TD]

[TD]-

[/TD]

[/TR]

[TR]

[TD=colspan: 2]گروه صنعتی و

[/TD]

[TD]-

[/TD]

[/TR]

[TR]

[TD]4

[/TD]

[TD]تاسیسات زیر بنایی (پیوست1 )

[/TD]

[TD=colspan: 2]گروه 1

[/TD]

[TD]متوسط

[/TD]

[/TR]

[TR]

[TD=colspan: 2]گروه 2

[/TD]

[TD]کم

[/TD]

[/TR]

[TR]

[TD]5

[/TD]

[TD]تفریحی و تفرجی

[/TD]

[TD=colspan: 2]گسترده

[/TD]

[TD]کم

[/TD]

[/TR]

[TR]

[TD=colspan: 2]متمرکز

[/TD]

[TD]متوسط

[/TD]

[/TR]

[/TABLE]

 

در ارتباط با گروه های صنعتی لازم به ذکر است که طبقه بندی صنایع توسط سازمان حفاظت محیط زیست صورت پذیرفته است و صنایع گروه (( د ، ه ، و )) براساس ضوابط و استانداردهای زیست محیطی با توجه به درجه خطرآفرینی بایستی از حریم 150 متری استقرار یابند . ( کتاب ضوابط و استانداردهای زیست محیطی )

 

با عنایت به شدت اثر کاربریها و حساسیت نواحی حریم کیفی ، نحوه استقرار کاربریها به شرح جدول 2 تعیین می گردد .

 

جدول2- کاربری های سازگار در حریم

[TABLE=class: grid, width: 500, align: right]

[TR]

[TD]حریم

[/TD]

[TD]کاربریهای سازگار

[/TD]

[/TR]

[TR]

[TD]اول ( A )

[/TD]

[TD]کشاورزی غیر غرقابی ، تاسیسات زیربنایی گروه 2 ( انتقال آب ، برق ، مخابرات ، پل ها و تاسیسات بندری ) و تفریحی گسترده ( بدون ایجاد تاسیسات متمرکز )

[/TD]

[/TR]

[TR]

[TD]دوم ( B )

[/TD]

[TD]کشاورزی غیر سنتی ، مسکونی روستایی ، گروه صنعتی الف و ب ، تاسیسات زیربنایی گروه 1 ، تفریحی و تفرجی متمرکز ، آبزی پروری و دامپروری

[/TD]

[/TR]

[TR]

[TD]سوم ( C)

[/TD]

[TD]کشاورزی سنتی ، مسکونی و تجاری شهری ، گروه صنعتی ج

[/TD]

[/TR]

[/TABLE]

 

 

در خصوص حریم کیفی منابع آب سطحی موارد ذیل قابل توجه و لازم الاجرا است :

- کلیه قوانین و مقررات موجود مربوط به تعیین حریم کیفی در زمینه استقرار کاربری ها در محدوده حریم 1 جاری بوده و در اولویت قرار دارد

- ساخت و بهره برداری از کلیه تاسیسات بندری بایستی با رعایت کلیه جوانب و اصول زیست محیطی ، قوانین و مقررات مربوطه و رعایت مقررات این دستورالعمل صورت پذیرد .

- تخلیه کلیه پسابها از واحدهای صنعتی و زهکش های اراضی کشاورزی به منابع آب سطحی با توجه به موازین و مقررات و ضوابط زیست محیطی سازمان حفاظت محیط زیست و همچنین رعایت مقررات این دستورالعمل انجام می شود .

- در صورتی که هر نوع از کاربری ها در فهرست حریم های سه گانه ارائه نشده باشد ، تصمیم گیری در خصوص چگونگی استقرار کاربری ها در حریم کیفی منابع آب سطحی با نظر وزارت نیرو و با سازمان آب منطقه ای انجام می گیرد .

- معیار و ضوبط صدور مجوز برای کاربریهای یاد شده در محدوده حریم کیفی براساس قوانین و مقررات موضوعه آب و رعایت مقررات این دستورالعمل خواهد بود .

- استقرار كاربريهاي مجاز در محدوده حريم كيفي آبهاي سطحي علاوه بر مفاد اين دستورالعمل منوط به رعايت كامل كليه ضوابط و استانداردهاي زيست محيطي مرتبط با استقرار كاربريها و نحوه تخليه پساب و دفع مواد زائد جامد نيز مي‌باشد .

- تعریف "منتهی الیه بستر" که نقطه شروع محاسبه حريم كيفي آبهاي سطحي است براساس ضوابط تعيين شده براي محاسبه حريم كمي منابع آب سطحي مي‌باشد .

 

پيوست 1

تأسيسات زيربنايي :

به كليه تأسيسات نظير سيستم‌هاي حمل ونقل و ارتباطات، خطوط انتقال آب و برق، فرودگاه، راه‌آهن، مدرسه، دانشگاه، زندان و... اطلاق مي‌گردد كه جهت تأمين تسهيلات و خدمات در جوامع مختلف به كار گرفته مي‌شوند .

 

تأسيسات زيربنايي گروه 1:

گروهي از تأسيسات زيربنايي كه به واسطه نوع عملكرد تأثير منفي بيشتري بر كيفيت منابع آب مجاور خود مي‌گذارند در اين دستورالعمل تأسيسات زيربنايي گروه 1 اطلاق مي‌گردد (نظير: شبكه‌هاي جمع‌آوري و تصفيه فاضلاب، فرودگاه‌ها، بزرگراه‌ها، ...)

 

تأسيسات زيربنايي گروه 2:

گروهي از تأسيسات زيربنايي كه به واسطه نوع عملكرد تأثير منفي كمتري بر كيفيت منابع آب مجاور خود مي‌گذارند در اين دستورالعمل تأسيسات زيربنايي گروه 2 اطلاق مي‌گردد (نظير خطوط انتقال برق، آب، مخابرات، پل‌ها ...)