نگاهی به پروژه باززنده‌سازی میدان امام خمینی (توپخانه)

**Mohammad Aref** · 30 بهمن، ۱۳۹۶

پیرمرد مدرن تهران | نگاهی به پروژه باززنده‌سازی میدان امام خمینی(ره)(توپخانه) به عنوان نمونه‌ای از میدان‌های شهری با ظرفیت فضای جمعی که فصل مشترک سه‌دوره تاریخ معاصر تهران است

میدان امام خمینی(ره)(توپخانه) شاهد تغییرات و حوادث بسیاری بوده که در گذر زمان هویت تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی آن را شکل داده اند. به‌طورکلی مجموع این اتفاقات کالبدی و غیرکالبدی را می‌توان در سه دوره تاریخی بررسی کرد. اتفاقاتی که بیان می‌کند چرا این میدان واجد ارزش‌های لازم برای تبدیل‌شدن به یک فضای جمعی شاخص در شهر تهران است و می‌تواند به‌عنوان هویت و شناسنامه تهران باشد؛ میدانی که در طول تاریخ همواره خود را با زمان تطبیق داده وبا ایفای نقش نشانه‌ای سبب پیوند عاطفی مردم با شهر و تعلق‌خاطر آنان شده است.

دوره اول (قاجار)

میدان امام خمینی(ره)(توپخانه)، مستطیل‌شکل و بزرگ، در ضلع شمالی ارگ سلطنتی واقع بود. در دوره ناصری، حصاری از ساختمان‌های دوطبقه طاق ضربی به دورش کشیده و (به‌عنوان یک محدوده نظامی) توپچی‌ها و توپ‌های حکومت را در آن جا داده بودند و از این‌رو به میدان توپخانه شهرت یافت. اما بعدها با احداث میدان مشق، کاربری آن به‌عنوان محل ورودی ارگ تغییر کرد و کارکردی حکومتی یافت. از دیگر بناهای مهم در این دوره، ۶ دروازه در انتهای ۶ خیابان منتهی به این میدان بود. ساختمان‌های بانک شاهی، اداره نظمیه و ساختمان بلدیه به‌عنوان نهادهای مدنی در اطراف میدان ساخته شدند تا بیش‌ازپیش نمایان‌گر ایجاد یک میدان با کاربری‌های جدید باشد. از رویدادهای مهم این میدان می‌توان به محل برگزاری جشن قربانی شتر، آتش‌بازی و رژه نظامی سربازان و مراسم اعدام محکومان اشاره کرد. این میدان به دلیل نزدیکی به ارگ سلطنتی و نیز میدان بهارستان بارها محل تجمع مخالفان مشروطه و اجتماعات سیاسی نیز بوده است.

بنابراین میدان امام خمینی(ره) (توپخانه) در این دوره تلفیقی از کارکردهای نظامی، حکومتی، اجتماعی و مالی بوده و ازنظر سیاسی، نقطه‌ای مهم برای حکومت به شمار می‌رفته است.

دوره دوم (پهلوی اول)

از مهم‌ترین اقدامات کالبدی این دوره تخریب بناهای یکنواخت و منظم، برداشتن دروازه‌ها، ساخت بنای اداره عبور و مرور، تجدید بنای بانک شاهی و احداث اداره بی‌سیم پهلوی است. مهم‌ترین رویدادهای این میدان نیز برپایی اعدام‌ها، جشن کارناوال برای القای قرارداد دارسی و آتش‌بازی بوده است(URL2).

از این‌رو میدان ساختار حکومتی-اجتماعی خود را همچون گذشته حفظ کرد و ساختمان‌های اداری نیز نقش پررنگ‌تری در آن یافتند.

دوره سوم (پهلوی دوم)

در این دوره ساختمان بی‌سیم در جنوب میدان تخریب و ساختمان ۱۴طبقه وزارت پست و تلگراف و تلفن جای آن ساخته شد. در شمال میدان نیز ساختمان شهرداری برای تجدید بنا ویران و خاک‌برداری شد؛ اما تا آن زمان چیزی ‌جای آن ساخته نشد. در این دوره نام سپه بر میدان نهاده شد.

دوره چهارم (پس از انقلاب اسلامی)

به‌منظور توسعه حمل‌ونقل عمومی در بخش مرکزی شهر، ساختمان راهنمایی و رانندگی در غرب میدان امام خمینی(ره) تخریب و جای آن ایستگاه متروی امام خمینی(ره) و همچنین در محل قبلی ساختمان شهرداری، پایانه اتوبوس و تاکسی ساخته شد؛ بنابراین زمینه برای تبدیل میدان امام خمینی(ره) به میدانی کاملا ترافیکی (فلکه شهری) و فراموش‌شدن تاریخچه و فعالیت‌های مرسوم در آن بیش‌ازپیش فراهم شد. هم‌اکنون به‌وضوح می‌توان دید که این میدان صرفاً محلی برای عبورومرور است و بیشتر از مفهوم یک میدان، نقش یک گره و تقسیم‌کننده شهری را دارد.

باززنده‌سازی میدان امام خمینی(ره) (توپخانه)

تبدیل فضای میدان‌ها به فضاهای ضد زندگی، محلی برای جرم و بزه و داشتن فضاهای شب‌مرگی، مدیران شهری را بر آن داشت تا نسبت به بازآفرینی و احیای این مرکز تاریخی- فرهنگی مبادرت کنند.

فرآیند طراحی این پروژه نزدیک به ۲۰ سال طول کشید. در این مدت طرح برای سه بار تغییراتی یافت و درنهایت بیانیه‌ای برای این میدان مهم شهری از جانب یک تیم راهبردی صادر شد. در این بیانیه میدان امام خمینی(ره) (توپخانه) فصل مشترک تهران دوره قاجار و تهران دوره پهلوی و نماد گذار تهران از یک شهر سنتی به ‌سوی یک شهر مدرن است؛ بنابراین طرح احیای آن باید به‌ گونه‌ای دیده شود که بیانگر این تحولات باشد و مخاطب هنگام ورود به آن، این تغییرات را احساس کند. به این منظور حفظ هویت و کیفیت فضا باید بر حفاظت‌های کالبدی ارجحیت یابد.

اهداف طرح

از مهم‌ترین اهداف طراحی این میدان، ایجاد یک مکان سرزنده است تا بتواند فضای جمعی مناسبی در مرکز شهر تهران برای تعاملات اجتماعی، خاطرات جمعی شهروندان و ایجاد حس وابستگی آنان باشد. به‌ علاوه، حفظ تاریخ و ایجاد ساختار قدرتمند فرهنگی، در کنار زیبایی و هماهنگی کالبدی و کیفیات بصری از دیگر اهداف این طرح است. در واقع این میدان نوعی واسط برای پیوند فضاهای مجاور خود و انسجام‌بخشی به عملکردهای جاری در آن است. مهم‌ترین اهداف اجرایی این طرح عبارتند از:

• باززنده‌سازی و بازتعریف نقش میدان امام خمینی(ره) با رویکرد احیای بافت تاریخی و توسعه گردشگری

• احیای فضای باز شهری سرزنده باقابلیت مکث طولانی در حضور شهروندان

• پذیرایی و ساماندهی حضور فعالیت گردشگران داخلی و خارجی حاضر در مرکز شهر تهران

• ایجاد فضای تنفس در بافت متراکم مرکز شهر برای ایجاد ریتمی متناسب میان توده و فضا در مرکز تاریخی شهر

• واگذاری نقش معبری و مفصلی ترافیکی به شریان‌های پیرامونی برای تقویت مقصدی

• کمک به ارتقای میدان امام خمینی(ره) برای تبدیل به یکی از مقاصد اصلی گردشگران (به‌‌ویژه گردشگران خارجی) در تهران(URL3) .

رویکردهای طرح

تلاش‌های صورت‌گرفته برای تبدیل میدان امام خمینی(ره)(توپخانه) به یک مرکز فرهنگی- تاریخی سبب شد بر پایبندی به تاریخ ارزشمند مکان و تلاش برای تداوم‌بخشی به آن و همچنین تعریف عملکردهای فرهنگی از سوی بسیاری تأکید شود. در نظرگیری خاطرات جمعی، حس تعلق مکان، گسترش روابط اجتماعی و تعاملات شهروندان از رویکردهای اجتماعی طرح بوده و از سوی دیگر، توجه به هویت و اصالت مکان از نکات قابل‌توجه آن است؛ رویکردی که باید هم عامل تداوم تاریخ مکان باشد و هم تاریخ‌ساز.

سیاست‌ها و راهبردهای به‌کارگیری‌شده درایده‌های اولیه طرح

در پیشنهادهای اولیه طرح، شکل تاریخی وعناصر ارزشمند و خاطره‌انگیز میدان به‌ دقت بررسی ‌شدکه عموماً رویکردهای تاریخ‌گرایانه‌ درنظر بود وحتی گاه به نوع اولیه‌ای از مرمت عین‌به‌عین نزدیک می‌شد. به‌طور مثال در طرح اولیه میدان، تخریب ساختمان مدرن مخابرات در دستور کار قرار گرفته بود. اما با توجه به تغییر نگرش جهانی در مرمت شهری مخالفت‌هایی صورت گرفت؛ بنابراین در طرح‌های تکمیلی بعدی از این اقدام صرف‌نظر شد؛ زیرا این بنا خود هویتی ارزشمند دارد و نمادی از دوران مدرن‌شدن شهر است و تخریب آن می‌تواند یک‌باره بخشی از تاریخ این مکان را از بین ببرد و باعث مخدوش‌شدن هویت آن شود؛ بنابراین رویکردی حفاظتی نسبت به این‌گونه بناها به کار گرفته شد و اعتقاد بر این بود که این نشانه‌ها باید میراثی برای آیندگان باشند.

طرح پیشنهادی نهایی

نگاهی نو به پروژه، میدان را مهم‌ترین حلقه اتصال و ورود به محدوده‌های تاریخی- فرهنگی تهران می‌داند؛ میدانی در مرکز شهر که دریچه‌ای به شهر مدرن بوده و در دوره خودش، نخستین گام‌ها را به ‌سوی مدرن‌شدن برداشته است. در حقیقت ساختمان‌های مهم مانده در اطراف میدان، شناسنامه معماری دوران قبل از ورود مدرنیسم و ابتدای دوره مدرن و نیز نشان‌دهنده یک معماری منسجم در این محدوده است. بر همین اساس باززنده‌سازی آن گام بسیار مهمی در احیای محوطه‌ها و مجموعه‌های مرکزی تهران به‌عنوان پیاده‌روها یا محوطه‌هایی با اولویت پیاده در مرکز شهر است و می‌تواند محدوده را از حالت کاسب‌کاری و شب‌مرگی شدید آزاد کند.

در مطالعات طرح نتیجه‌گیری شد سیستم حمل‌ونقل شهری و ایستگاه‌های مترو، بدنه‌های میدان را از بین برده است؛ از همین رو احیای کالبد چهار بدنه اصلی میدان بر اساس مستندات تاریخی صورت گرفت ۲٫ در طرح، تصمیم بر آن شد که ابعاد میدان به همان ابعاد و تناسبات واقعی گذشته خود بازگردد. در ادامه به برخی از مهم‌ترین رویکردهای مورد توجه در طرح که زمینه را برای تبدیل این میدان هویت‌مند به یک فضای جمعی مطلوب فراهم آورده است، اشاره می‌شود.

میدان عامل خوانایی شهر

نشانه‌های شهری سبب خوانایی تصویر ذهنی شهروندان از شهر می‌شوند؛ به‌ویژه اگر این نشانه‌ها درارتباط با یکدیگر و در پیوند با هم قرار گرفته باشند. درواقع میدان در حکم مرکز ثقل و عامل تمرکز فعالیت‌ها در قلب یک منطقه متراکم شهری، با ساختمان‌ها محصور شده است؛ خیابان‌هایی آن را احاطه کرده‌اند یا در ارتباط نزدیک با آن قرار گرفته‌اند (لینچ، ۱۳۷۵). میدان امام خمینی(ره) (توپخانه) نیز بسیاری از این نشانه‌ها را در خود دارد و تنها کافی است آن‌ها نمود یابند؛ اما نکته مهم این‌ است که تنها با تغییرات شکلی نمی‌توان تغییرات ماهوی ایجاد کرد. این ‌در حالی است که باید توازنی منطقی بین این محدوده، بازار و سایر هم‌جواری‌های مهم برقرار شود(URL1). با این روش، جهت‌یابی ۳میدان امام خمینی(ره) (توپخانه) و بخش‌های مشابه در این منطقه آسان‌تر می‌شود.۴

بازسازی مجدد عناصر هویت‌ساز

هویت‌مندی، نیازمند تداوم است و این تداوم به‌ واسطه یک گذشته معنادار پدید می‌آید؛ گذشته‌ای که فرد آن را «خاطره» و جامعه «تاریخ» قلمداد می‌کند. میدان مکانی است که به خوبی این خاطرات و تاریخ را به نمایش می‌گذارد و به‌عنوان یک فضای جمعی سهم بسیاری در انتقال فرهنگ، مفاهیم اجتماعی و خاطرات جمعی دارد.

هرچند میدان امام خمینی(ره) (توپخانه) از بدو تأسیس تاکنون، پیوسته دستخوش تغییرات شکلی و عملکردی بوده، همواره هویت خود را حفظ کرده است. یکی از اصلی‌ترین اقدامات برای تقویت این هویت، بازسازی ساختمان بلدیه با توجه ابعاد و اندازه‌های پیشین آن در ضلع شمالی میدان است. این بنا در دوره پیدایش خود یک نهاد مدنی و یک بنای کاملاًً مدرن محسوب می‌شده است. ایده اصلی بازسازی آن، ساخت بنای جدید با حال‌وهوای دیروز و مطابق با نیازهای امروز بوده است و ساختمان جدید نقشی همچون تالار اصلی شهر دارد. فرم کلی ساختمان و حتی جزئیات آن از همان بنای قدیمی با سبک ایرانی ولی با شیوه‌ای نو اقتباس‌شده است. معماری بنای یادشده ترکیبی از معماری گذشته کاخ‌های ایرانی و سبک‌های مدرن است؛ بنابراین ساخت مجدد این بنا می‌تواند یادآور وجود عنصری ارزشمند در سال‌های دور باشد. در حقیقت «خانه شهر» به‌مثابه خانه ایرانی بوده و حیاط آن عرصه میدان است.

از دیگر پیشنهاد‌های مطرح‌شده، احیای دروازه‌های هر ۶ خیابان به‌صورت نمادین و ساده در جای اصلی خود است. این دروازه‌ها با یک معماری ابتدایی مدرن، نمادی از عناصر مهم پیونددهنده میدان با گذرهای اطراف و همچنین حلقه ارتباطی میان معماری دوره قاجار و معماری مدرن بوده‌اند و احیای آن‌ها می‌تواند حس تحول معماری را القا کند و با ورود شهروندان حس احترام به محیط شهری را به وجود آورد.

رویکردهای نوگرایانه

همان‌طور که این میدان همواره منطبق با شرایط زمانه خود پیش رفته است، ادامه این مسیر در طرح‌های جدیدتر نیز نوعی تداوم و یکپارچگی ایجاد می‌کند. ساختمان مخابرات، نماد معماری مدرن در ایران است و سبکی از معماری بین‌المللی دوره پهلوی دارد. از همین‌رو تغییر کاربری ‌به جای تخریب آن پیشنهاد شد. در این طرح، ساختمان به یک مرکز دیجیتال شبانه‌روزی تبدیل ‌شد تا جوانان در آن ارتباطاتی جهانی و دیجیتال با دیگران برقرار کنند؛ همانند یک کافی‌نت اما در ابعاد وسیع.

تقویت تعاملات اجتماعی با تعریف کارکردهای فرهنگی

میدان عامل تبدیل جامعه به اجتماع است و نه صرفاً محل تجمعی برای افراد. میدان همچون توقف‌گاهی روانی ۵ در منظر شهری و محلی است که تعاملات اجتماعی افراد را در خود جای می‌دهد (Zucker,1970). از این‌رو باید بر جنبه‌های اجتماعی و فعالیت‌های جاری در فضا نیز تأکید کرد. یک میدان مناسب نیز زمانی شکل می‌گیرد که سرشار از کارکردهای معنادار باشد (کریر،۱۳۷۷)، مردم را به سمت خود جذب و ارتباط و تماس بین آن‌ها را نیز تسهیل کند.

هرچند در میدان امام خمینی(ره) (توپخانه) با توجه به تغییر ماهیت فضا، کارکردها نیز دچار دگرگونی شده‌اند، اما با توجه به هدف اصلی طرح، کارکردهای فرهنگی بیش از همه مورد توجه است؛ تعریف فضاهایی همچون سالن‌های گردهمایی، موزه، کافه کتاب و مرکز دیجیتال جوانان در خانه شهر، نمونه‌ای از این نوع کاربری‌هاست. با این طرح انتظار می‌رود جذابیت میدان در نظر شهروندان بیش از گذشته باشد.

پیاده‌مداری و حل مشکلات ترافیکی

تنها با حرکت پیوسته در فضاست که می‌توان شهر را تجربه کرد. چنین تجربه‌ای تنها دیداری نیست؛ بلکه برای ادراک فضا، تمام اندام‌های حسی و احساسات انسان درگیر می‌شوند (بیکن،۱۵:۱۳۷۶). پیاده‌روی، ایجادکننده بیشترین سطح تماس با یک مکان شهری است و نظام‌های حرکتی عامل پیونددهنده کل شهر هستند. به همین دلیل امروزه اولویت حرکت در شهرها با پیاده است و بر افزایش کیفیت آن تأکید بسیاری می‌شود.

میدان امام خمینی(ره) به ‌واسطه عبور خطوط مترو و اتوبوس‌رانی، روزانه محل تردد شهروندان بسیاری است؛ ازاین‌رو یکی از مهم‌ترین میدان‌های پایتخت به لحاظ حجم عبورومرور پیاده و سواره قلمداد می‌شود. وجود پایانه اتوبوس و تاکسی در بخش شمالی میدان و در محل ساختمان بلدیه سابق به تراکم ترافیک این منطقه دامن زده است. بنابراین انتقال این بخش به جایی دیگر می‌تواند تأثیر بسزایی در ترافیک میدان داشته باشد؛ اما علاوه بر مشکلات ترافیک، بحث پیاده‌مدارکردن این بخش تاریخی شهر نیز اهمیت دارد. پیشنهاد طرح چنین بود:

• همه حصار طهماسبی، به پیاده‌رو تبدیل‌شود وتنها دسترسی‌های محلی و اضطراری باقی بمانند.

• میدان‌هایی (مراکز تفریحی- فرهنگی) در حدفاصل حلقه‌های حصار ناصری تا حصار طهماسبی به وجود آیند و فضاهای زندگی در آن‌ها شکل بگیرد.

• مسیرهایی از مترو به سمت بازار با هدف تسهیل دسترسی به سایر بخش‌ها طراحی‌ شوند و به ‌علاوه یک زیرگذر، ارتباطی میان مترو و خانه شهر برقرار کند.

در حقیقت تلاش شده است طراحی به‌منظور پیاده‌محوربودن این محوطه تاریخی صورت گیرد؛ اما سواره هم می‌تواند در این میدان تردد داشته باشد.

احیای میدان‌ها، موضوع پیچیده‌ای است که باید در آن برای زنده‌کردن هویت و ارزش‌های مکان تلاش شود؛ اما مکان وقتی معنا می‌یابد که درکی حسی از آن صورت گیرد و تصویری ذهنی از خود به ‌جای گذاشته باشد؛ بنابراین نشانه‌های کالبدی و غیرکالبدی، بیانگر ساختار و فعالیت‌های میدان هستند و نقشی مهم در شکل‌گیری این تصویر ذهنی خواهند داشت. نبود این نشانه‌ها به معنی از بین‌رفتن ارتباط فرد با فضاست و همین امر میدان را با بحران هویتی مواجه می‌کند. رویکردهای تاریخ‌گرایانه یکی از شیوه‌های برخورد در باززنده‌سازی فضاهاست؛ اما باید توجه داشت تاریخ‌گرایی صرف ممکن است تنها به پاره‌ای اقدامات کالبدی و حتی تزیینی منجر شود و مکان را به‌مثابه یک موزه مورد توجه قرار دهد. ارزش و هویت یک مکان تنها متأثر از عناصر کالبدی نیست، بلکه به تأثیرات رفتاری دوسویه مخاطبان و محیط بستگی دارد. در این‌صورت پیش‌بینی فعالیت‌هایی که سبب تعاملات شهروندان با یکدیگر و نیز با محیط می‌شوند، ضروری است. به نظر می‌رسد چنین فعالیت‌هایی نباید کاملاًً تعریف‌شده و صرفاً محدود به محیط‌های سرپوشیده باشند؛ بلکه باید رفتارهایی از جانب مخاطبان و متناسب با شرایط محیط تعریف شوند تا شاهد یک سرزندگی فراگیر در محیط باشیم. امروزه تمرکز بر مسئله ادراک فضایی و بصری، تقویت تعاملات اجتماعی، گسترش پیاده‌مداری و تأثیرات محیطی-رفتاری فضاهای شهر به رویکردهایی متداول بدل شده‌اند و این درحالی است که رویکردهای جدیدتر با تثبیت نقش کالبدی و اجتماعی فضاهای شهری، عموماً به فعالیت‌های مبتنی بر ملاحظات زیست‌محیطی-پایداری، ایجاد امنیت و انسان‌مداری درقلمروهای عمومی توجه می‌کنند. به‌ عبارت‌ دیگر با گذشت زمان از یک‌سو به حضور انسان به‌عنوان عامل اصلی ایجاد پویایی و سرزندگی در فضای شهری توجه بیشتری شده است و از سوی دیگر تمرکز مطالعات و طرح‌ها از ویژگی‌های کمی (مانندجاذبه‌های بصری) به ‌سوی شاخصه‌های کیفی (مانند ایجاد امنیت، توسعه سیستم حمل‌ونقل همگانی رایگان، توجه به عوامل تهدید محیط‌زیست انسانی در شهرها، پایداری محیطی، ارتباطات سازنده میان ساختمان‌ها و مسیرها و فضاهای باز) تغییر یافته است و یکپارچگی میان طراحی در مقیاس تک‌بنا و طراحی شهری به‌عنوان عامل ایجاد پایداری دیده می‌شود.

منابع

• آزاد، زهرا و پرتوی، پروین. (۱۳۹۱). بررسی تطبیقی جایگاه میدان‌ها تهران در حفظ و ارتقای خاطره جمعی شهروندان. مجله مطالعات شهری، (۴):۱۲-۱٫

• بیکن، ادموند. (۱۳۷۶). طراحی شهرها. ترجمه: فرزانه طاهری.تهران: مرکز تحقیقات شهرسازی و معماری ایران. چاپ اول.

• کاشانی‌جو، خشایار. (۱۳۸۹). بازشناخت رویکردهای نظری به فضاهای عمومی شهری. مجله هویت شهر، ۴(۶):۱۰۶-۹۵٫

• کریر،راب (۱۳۷۷). فضای شهری. ترجمه: هاشم‌نژاد. تهران: انتشارات جهاددانشگاهی دانشگاه تهران.

• لینچ،کوین(۱۳۷۵). سیمای شهر. ترجمه: منوچهر مزینی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

• مدنی‌پور، علی. (۱۳۹۱). فضاهای عمومی و خصوصی شهر. ترجمه: فرشاد نوریان. تهران: سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری. چاپ سوم.

• نیک‌فطرت، مرتضی و توانا، علیرضا. (۱۳۹۲). بررسی جایگاه میدان‌های شهری در ایجاد خاطرات جمعی شهروندان در تهران. مشهد: اولین کنفرانس ملی معماری و فضاهای شهری پایدار.

• Ramati, Raquel (1981). How to save your own street.New York: Garden city.

• Zucker, Paul (1970). Town and Square; from the agora to the village Green. Massachusetts: M.I.T Press.

• URL1: