سبكهاي شهرسازي در ايران معاصر تا سال 1357

[Abo0ozar 8637]

اين گونه تعريف هويت سبب گرديد كه تحولي كلي و شايد محتوايي از نيمه‌هاي قرن سيزدهم هـ‌.ق. آغاز شود. نهضت بازگشت جاي خود را آرام آرام به ساده‌گويي و بي‌پيرايه نوشتن داد و اين تحول به ساير عرصه‌ها نيز سرايت كرد. دولت قاجار بر آن بود كه آرمانشهر خود را طوري بر پا دارد كه به دو دسته عوامل دروني و بروني مؤثر در نهضت بازگشت پاسخ مناسب دهد. شهر جديد تأويلي با مفاهيم زماني و مكاني جديد در مكتب اصفهان بود (حبيبي ، 1378).

 

نطفه سبك تهران در زمان تشكيل دولت قاجار بسته شد ولي براي دستيابي به مفهوم واقعي نيازمند دو واقعه مهم تاريخي بود، يكي اقدامات اصلاح طلبانه ميرزاتقي‌خان اميركبير در زمينه ايجاد سازمان ديواني جديد، و ديگري حضور معلمين و مهندسين اروپايي در مدرسه دارالفنون به عنوان اولين مدرسه عالي.

سبك تهران ، همچون مكتب اصفهان، از مداخلات سنگين در بافت كهن شهري خودداري مي‌ورزيد و از طريق جابه جايي شهر، جا به جاييهاي اجتماعي را نيز سبب شد. مركز شهر از سبزه‌ميدان و ميدان ارگ به ميدان توپخانه انتقال يافت.

 

محله در سبك تهران، مانند مكتب اصفهان ، محل تظاهرات قومي ـ قبيله‌اي نبود و از اين پس نماد تمايزات اجتماعي (محله فرادستان و فرودستان) به شمار مي‌آمد.

ميدان نيز در مفهوم ، ساخت ، سازمان و عملكرد ، به گونه‌اي ديگر سامان يافت. ميادين توپخانه ، ارگ ، بهارستان و امين‌السلطان ، هر كدام تبلور كالبدي و نشانه‌اي از اين دگرگوني بودند. در اين ميادين، برخلاف ميادين سبك اصفهان ب، به جاي مسجد و مدرسه ، كاخ حكومتي و بازار، عناصري چون عمارات تلگرافي ، پستخانه ، بانك ، عمارت بلديه و نظميه استقرار پيدا كرد.

بازار با يك رقيب جدي مواجه شد و عملكردهاي جديدي چون تماشاخانه ، سينما و هتل، چهره شهر را دگرگون كرد و مفهوم شهر اروپايي را به گونه‌اي صوري جايگزين آن نمود.

خيابان ، نه مانند خيابان مكتب اصفهان ، صرفاً نقش تفرجگاهي، و نه مانند دوره‌هاي بعد از خود صرفاً جنبه ترافيكي داشت ، بلكه به عنوان فضاي شهري زنده و پويا خود را يافت.

 

در اين سبك ، تقابل دو مفهوم جديد و كهن ، نو و سنتي، فرنگي و بومي ، اولين تأثيرات فضايي ـ كالبدي خود را بروز داد و خيابانها و ميادين با عناصر جديد اطرافشان محل اقشار اجتماعي متجدد و به اصطلاح فرنگي مآب ، و بازار ، بازارچه و مراكز محلات محل تردد اكثريت جامعه ، كه هنوز بر مبناي روابط كهن زيست و توليد ، زندگي مي‌كردند، بود. سبك تهران برخلاف مكتب اصفهان ، بنا به دلايل متعدد نتوانست دامنه دگرگونيهاي خود را به همه شهرهاي ايران بگستراند. سبك تهران نه در انقطاع بلكه در تداوم مكتب اصفهان محسوب مي‌شد و سبكي بود كه جامعه كهن شهر را از نو آراست (حبيبي ، 1378) .

[Abo0ozar 8637]

سبك تهران (اوايل قرن سيزدهم تا سال 1299 هـ .ش.)

دو دسته از عوامل دروني و بروني موجب ظهور سبك و يا نهضت « بازگشت » در دوران قاجار شد. مهمترين عامل دروني ، تمايل دولت قاجار براي منسوب كردن خود به حكومت مقتدر صفوي و حكومتهاي پيش از آن بود. عامل بيروني نيز مواردي ، چون تمايل دولت قاجار براي تعريف هويتي تازه از ايران در رابطه با جهان جديد، تلاش افرادي همچون قائم مقام فراهاني و ميرزاتقي‌خان اميركبير براي ايجاد سازمان ديواني جديد و آموزش افرادي دگرانديش را شامل مي‌شد.

 

[Abo0ozar 8637]

الگوي تهران (1300 هـ .ش. تا 1357 هـ .ش.)

دولت پهلوي بر پايه يك سازمان متشكل ديوانسالار و نيروي نظامي مستقل از تقسيم‌بنديهاي اجتماعي ـ عشيره اي كهن تشكيل شد و استيلاي خود را بر هر سه جامعه ايلي ، روستايي و شهري گسترد. نطفه اين دولت در سال 1300 بسته شد و در سال 1304 پا به عرصه وجود گذاشت.

 

از نظر كالبدي ، در آغاز اين دوره ، مجموعه شهري تهران در داخل حصار ناصري قرار داشت. در پي گسترش شهر به خارج از اين حصار، كه از سال 1309 شروع شده بود ، در سال 1311 ، تخريب باروي شهر آغاز گرديد و در سال 1316 بارو به طور كامل از ميان برداشته شد (شهرداري تهران‌،1376).

 

در اين دوره ، توسعه شهر عمدتاً به سمت شمال و شمال غرب اتفاق افتاد و در جهت جنوب به دلايلي چون چاله‌هاي كوره‌پزخانه‌ها ، وجود اراضي كشاورزي، گورستان قديمي و ديوارهاي مخروبه ناصري توسعه به كندي صورت مي گرفت.

از مهمترين اقدامات اين دوره ، تعريض خيابانها و احداث اماكن دولتي بوده است. با پر كردن خندق در جهات چهارگونه ، چهار خيابان عريض (از شمال شاهرضا ، از جنوب شوش، از غرب سي‌متري و از شرق شهباز) شكل گرفت و علاوه بر اينها خيابانهاي قديمي به بولوارهاي جديد و با اشكال هندسي و منظم تبديل شد و به تبعيت از الگوي شهرهاي غربي بسياري از خيابانها تعريض شد و خيابانها با الگوي شطرنجي شكل گرفت. ميدانها در مسير خيابانهاي عمده شهر و يا در تقاطع آنها احداث شد و اطراف آن قرينه سازي گرديد. تلاشهاي زيادي به عمل آمد تا شهر از حالت تك مركزي (ميدان توپخانه) در آيد و هر يك از ميادين از اهميت خاص خود برخوردار شوند. مياديني چون حسن‌آباد ، مخبرالدوله ، اعدام، راه آهن و منطقه سر در باغ ملي ، نمونه‌هاي قابل توجهي در اين دوره بودند. يكي از نكات قابل توجه در شهرسازي اين دوره، ايجاد «وحدت شكلي»‌ در طراحي خيابانهايي چون اميريه و چراغ گاز بود (شهرداري تهران ، 1376).

 

به طور كلي ، ميتوان گفت شهر تهران در دوره پهلوي اول، تحت تأثير جريان بين‌المللي جنبش مدرنيسم قرار گرفت. در واقع انتظام بخشي كالبد شهر به سبك «هوسمان» شهردار پاريس در قرن نوزدهم ، الهام بخش شهرهاي ايران شد.

الگوي تهران را در دوره پهلوي دوم در سه مقطع تاريخي ميتوان بررسي كرد :

دوره اول : 1332 ـ 1320 ، دوره دوم : 1345 ـ‌ 1332 و دوره سوم :‌1357 ـ 1345 .

در دوره اول ، توسعه مبتني بر رشد موزون مهاجرت روستايي بود كه به طور سنتي و تاريخي نيز وجود داشت.

 

توسعه شهر آرام آرام و با حضور مهندسين و معماران فارغ التحصيل از دانشكده هنرهاي زيبا و به شكل شطرنجي در خارج از بافت قديم اتفاق اقتاد.

با توجه به شرايط سياسي زمان ، دولت پهلوي در اين دوره تلاش مي كرد شهر را بر بناي چارچوبي مردم سالارانه شكل دهد. از آثار آن واگذاري اختياراتي به مردم براي اداره شهر بود.

اقداماتي توسط دانش آموختگان مدارس فني ، كه از فرهنگ قدرتمند سبك بين‌الملل بهره جسته بودند، انجام شد كه به سرعت به عنوان الگوي نوين توسعه شهري بازتاب وسيعي يافت و الگوي تهران تعريفي جديد از شهر و گسترش آن را مطرح نمود.

 

در دوره دوم ، سياست دروازه هاي باز (واردات كالاهاي صنعتي و كشاورزي) ضربه نهايي را بر پيكر اقتصادي توليد نواخت و شهر را به پديده‌اي مصرفي تبديل كرد. در اين دوره، زمين شهري به عنوان كالايي سودآور جهت توسعه شهري را مشخص مي‌نمود. اگر در دولت پهلوي اول، شهر سيماي همگن (ولو غيربومي و بيگانه) از خيابانها و ميادين به دست ميدهد معماري شهري در اين مرحله بي‌معنا شدن خود را آغاز كرد. شهر گسترش شتابان را آغاز كرد و برنامه سوم، تهيه طرحهاي جامع شهري را در دستور كار خود قرار داد كه پاسخ به مسايلي بود كه در شهرها ايجاد شده بود.

 

در دوره سوم ، با تشكيل وزارت آباداني و مسكن و در دستور كار قراردادن طرحهاي جامع شهري، آرمانشهر دولت پهلوي نيز چهره مي نمود.

طرحهاي جامع بدون توجه به مسايل اقتصادي و اجتماعي ، الگوي خود را بر شهرها تحميل ميكرد. اگر طرحهاي شهري سال 1310 ، تفكر هوسمان گونه را مطرح كردند ، طرحهاي اين دوره ، تفكرات شهرسازي « بولدوزر» را پي گرفتند. تخريب خيابانها ـ باز هم در بافت كهن ـ و ايجاد پديده « حاشيه نشيني » متأثر از طرحهاي جامع شهري صورت گرفت .

 

شهر با بحران مسكن مواجه شد و شهرك سازي ، باب جديدي در شهرسازي باز كرد. تهران در اين دوره، بي‌محابا رشد نمود و مفاهيمي چون شهر سراب ، شهر فريب و شهر نيرنگ را با خود حمل كرد.

[Abo0ozar 8637]

دوستاني كه تمايل دارند آشنايي بيشتري با شهرسازي پهلوي اول داشته باشند حتماً تحقيق زير رو دانلود كنن.

اين تحقيق تاريخ و فرهنگ شهرنشيني ايران دوست خوبم حميد رمضاني هست

استادش دكتر مهرناز مولوي بوده

 

 

لينك دانلود شهرسازي پهلوي اول

[gita12 10]

سلام خسته نباشید در مورد شهرسازی دوره قاجار تحقیقی دارین؟