بازار

**Abo0ozar** · 12 شهریور، ۱۳۸۸

بر پایه اطلاعات موجود در منابع تاریخی، از اواخر قرن اول هجری به بعد در بسیاری از شهرهای جدید و کمابیش همه شهرهای قدیمی، بازارهایی دائمی با فضاهای ساخته شده وجود داشت. در این نوع بازارها، هر صنف در بخشی از راسته اصلی یا در یکی از راسته های فرعی جای داشت و هر نوع کالا در محلی معین عرضه می شد. هنگامی که حجاج در سال 85 ه.ق شهر واسط را می ساخت، برای هر صنف در بازار راسته جداگانه ای در نظر گرفت. البته پیشینه راسته های تخصصی در بازار و استقرار پیشه وران هر صنف در کنار یکدیگر چه در ایران و چه در عربستان، به پیش از اسلام می رسد.

از قرن سوم هجری به بعد، به تدریج و با روی کار آمدن حکومتهای ایرانی و محلی، فعالیتهای اقتصادی و در پی آن توسعه و عمران شهری به صورت قابل ملاحظه ای رونق یافت. در منابع تاریخی مربوط به قرون چهارم تا ششم هجری نظیر حدود العالم من المشرق الی المغرب، صورة الارض، المسالک و الممالک، تاریخ بخارا، راحة الصدور و آیة السرور و سفرنامه ناصرخسرو، مطالب فراوانی درباره افزایش تولید انواع صنایع دستی در شهرها و حتی برخی روستاهای بزرگ و صادرات آن به شهرهای کشورهای دیگر وجود دارد. برای مثال پارچه های کتانی کازرون چنان شهرت داشت که تا مناطق دور دست جهان اسلام گاه تا ده دست خرید و فروش می شد بدون آنکه بسته های آن را باز کنند و تنها مهر و نشان کارگاه های کازرون کافی بود. همچنین گفته اند در شهر کوچک تون در قرن پنجم چهارصد کارگاه زیلوبافی وجود داشت

بر پایه اطلاعات موجود در منابع تاریخی، از اواخر قرن اول هجری به بعد در بسیاری از شهرهای جدید و کمابیش همه شهرهای قدیمی، بازارهایی دائمی با فضاهای ساخته شده وجود داشت. در این نوع بازارها، هر صنف در بخشی از راسته اصلی یا در یکی از راسته های فرعی جای داشت و هر نوع کالا در محلی معین عرضه می شد. هنگامی که حجاج در سال 85 ه.ق شهر واسط را می ساخت، برای هر صنف در بازار راسته جداگانه ای در نظر گرفت. البته پیشینه راسته های تخصصی در بازار و استقرار پیشه وران هر صنف در کنار یکدیگر چه در ایران و چه در عربستان، به پیش از اسلام می رسد.

از قرن سوم هجری به بعد، به تدریج و با روی کار آمدن حکومتهای ایرانی و محلی، فعالیتهای اقتصادی و در پی آن توسعه و عمران شهری به صورت قابل ملاحظه ای رونق یافت. در منابع تاریخی مربوط به قرون چهارم تا ششم هجری نظیر حدود العالم من المشرق الی المغرب، صورة الارض، المسالک و الممالک، تاریخ بخارا، راحة الصدور و آیة السرور و سفرنامه ناصرخسرو، مطالب فراوانی درباره افزایش تولید انواع صنایع دستی در شهرها و حتی برخی روستاهای بزرگ و صادرات آن به شهرهای کشورهای دیگر وجود دارد. برای مثال پارچه های کتانی کازرون چنان شهرت داشت که تا مناطق دور دست جهان اسلام گاه تا ده دست خرید و فروش می شد بدون آنکه بسته های آن را باز کنند و تنها مهر و نشان کارگاه های کازرون کافی بود. همچنین گفته اند در شهر کوچک تون در قرن پنجم چهارصد کارگاه زیلوبافی وجود داشت

**Abo0ozar** · 12 شهریور، ۱۳۸۸

بازارها

بازار در زبان پهلوی «واکار» و «وازار» آمده و به معنای محل داد و ستد و اجتماع است. بازار در تمدن ایران و جهان سابقه چند هزار ساله دارد. از همان هنگام که انسان موفق به تولید محصول بیشتر از نیاز خود گردید و به فکر مبادله آن با دیگر محصولات و تولیدات مورد نیاز خود افتاد، مراحل شکل گیری بازار آغاز شد. برای این منظور ابتدا فضاهای بازی در مجاورت روستاهای بزرگ به این کار اختصاص دادند که در فصولی از سال و به تدریج در روزهایی از هفته، محل اجتماع، داد و ستد و مبادله منطقه می شد. سپس با گسترش جوامع و مبادلات، زمان، مکان، شکل و ساختار آن نیز دچار تغییرات و تحولات تکاملی گردید و به تدریج از حالت موقت به دایمی و از وضعیت فاقد سرپناه و معماری به ساختارهای معماری متشکل و دایمی تبدیل گردید.

در دوران اسلامی، شهرنشینی گسترش یافت و بسیاری از شهرهای کوچک قدیمی توسعه یافتند و شماری شهر جدید در برخی نواحی کشور به ویژه در نواحی مرزی یا ارتباطی ساخته شد. در بعضی از شهرهای جدید مانند کوفه و بصره، فضایی باز برای بازار در نظر گرفتند که فروشندگان و کسبه، ابتدای روز به آنجا می رفتند و بساط خود را در هر جا که می یافتند پهن می کردند و تا هنگام شب می توانستند در آنجا باشند. به عبارت دیگر، فضایی به عنوان بازارگاه در نظر گرفته می شد که جای ثابتی برای افراد وجود نداشت، اما به تدریج و پس از گسترش یافتن این شهرها، کم کم فضاهایی به صورت دکان های ساخته شده در بازار بنا گردید و بازاری دائمی در بخشی از شهر شکل گرفت.

بر پایه اطلاعات موجود در منابع تاریخی، از اواخر قرن اول هجری به بعد در بسیاری از شهرهای جدید و کمابیش همه شهرهای قدیمی، بازارهایی دائمی با فضاهای ساخته شده وجود داشت. در این نوع بازارها، هر صنف در بخشی از راسته اصلی یا در یکی از راسته های فرعی جای داشت و هر نوع کالا در محلی معین عرضه می شد. هنگامی که حجاج در سال 85 ه.ق شهر واسط را می ساخت، برای هر صنف در بازار راسته جـداگانه ای در نظـر گــرفت . البتـه پیشینه راستـه های تخصصی در بازار و استقرار پیشه وران هر صنف در کنار یکدیگر چه در ایران و چه در عربستان، به پیش از اسلام می رسد.

بر پایه اطلاعات موجود در منابع تاریخی، از اواخر قرن اول هجری به بعد در بسیاری از شهرهای جدید و کمابیش همه شهرهای قدیمی، بازارهایی دائمی با فضاهای ساخته شده وجود داشت. در این نوع بازارها، هر صنف در بخشی از راسته اصلی یا در یکی از راسته های فرعی جای داشت و هر نوع کالا در محلی معین عرضه می شد. هنگامی که حجاج در سال 85 ه.ق شهر واسط را می ساخت، برای هر صنف در بازار راسته جداگانه ای در نظر گرفت. البته پیشینه راسته های تخصصی در بازار و استقرار پیشه وران هر صنف در کنار یکدیگر چه در ایران و چه در عربستان، به پیش از اسلام می رسد.

از قرن سوم هجری به بعد، به تدریج و با روی کار آمدن حکومتهای ایرانی و محلی، فعالیتهای اقتصادی و در پی آن توسعه و عمران شهری به صورت قابل ملاحظه ای رونق یافت. در منابع تاریخی مربوط به قرون چهارم تا ششم هجری نظیر حدود العالم من المشرق الی المغرب، صورة الارض، المسالک و الممالک، تاریخ بخارا، راحة الصدور و آیة السرور و سفرنامه ناصرخسرو، مطالب فراوانی درباره افزایش تولید انواع صنایع دستی در شهرها و حتی برخی روستاهای بزرگ و صادرات آن به شهرهای کشورهای دیگر وجود دارد. برای مثال پارچه های کتانی کازرون چنان شهرت داشت که تا مناطق دور دست جهان اسلام گاه تا ده دست خرید و فروش می شد بدون آنکه بسته های آن را باز کنند و تنها مهر و نشان کارگاه های کازرون کافی بود. همچنین گفته اند در شهر کوچک تون در قرن پنجم چهارصد کارگاه زیلوبافی وجود داشت.

بازارهای شهرهای بزرگ در این دوره بسیار توسعه یافتند. ناصرخسرو در هنگام سفر به اصفهان در قرن پنجم گفته است که در بخشی از بازار اصفهان، دویست طرف برای تبدیل پول یا پرداخت برات حضور داشتند و در بصره نیز صرافان نقش مهمی در اقتصاد شهر ایفا می کردند.

هرچند که یورش، غارت و ویرانگری های مغولان در قرن هفتم هجری، بسیاری از بازارها را به خرابی کشاند اما در اواخر این دوره و عهد غازان خان و الجایتو و وزیران با کفایت آنها نظیر خواجه رشید الدین فضل الله، بازارهایی در شهرهای مهم این دوره ساخته شد. ساخت بازارها در دوره صفوی فزونی گرفت و تا اواخر دوران قاجار ادامه یافت.

مجموعه بازارهای شهرهای اسلامی علاوه بر کارکردهای اقتصادی و تجاری، در زمینه های مختلف اجتماعی، مذهبی و سیاسی نقش غیر قابل انکاری داشته و به همراه مساجد جامع، بخش مهم و مرکزی بافت شهرهای قدیم را به وجود می آورده است.

بازارها در شهرهای قدیم معمولا در ارتباط با راههای ارتباطی و دروازه اصلی شهر، مسجد جامع و میدان اصلی شهر شکل گرفته و به تدریج گسترش می یافت. با گسترش بازار نیازهای جدیدی به وجود می آمد که منجر به پیدایش فضاها و بناهای وابسته ای در مجموعه بازار می گردید، از جمله خان، تیمچه، خانبارها، ضرابخانه، کارگاه های تولیدی و خدماتی و بناهای عمومی شامل مسجد، حسینیه، آب انبار، حمام و قهوه خانه .

**Abo0ozar** · 12 شهریور، ۱۳۸۸

عناصر و فضاهای بازار

راسته اصلی

بازارهای اصلی غالبا یه شکل خطی و در امتداد مهمترین راه و معبر شهری شکل می گرفته است. به همین سبب مهمترین بخش و عنصر اصلی یک بازار، راسته اصلی آن است. یک راسته بازار در ساده ترین شکل با دکانهای واقع در دو سوی آن شکل می گرفت. بسیاری از بازارها به تدریج ساخته می شدند و توسعه می یافتند و به همین دلیل امتداد راسته این بازارها به پیروی از صورت معابر غیرمستقیم و به شکل ارگانیک بوده است. شمار اندکی از بازارها که توسط حاکم یا افراد خیرخواه ساخته می شد، مستقیم و طراحی شده بود. در امتداد یک راسته اصلی اصناف گوناگونی مستقر می شدند. به این ترتیب که هر صنف در بخشی از راسته اصلی جای می گرفت. در بعضی از شهرهای بزرگ دو یا چند راسته اصلی به صورت موازی یا متقاطع پدید می آمد.

راسته فرعی (رسته)

بازارهای شهرهای بسیار کوچک تنها از یک راسته اصلی تشکیل می شد اما در شهرهای متوسط و بزرگ افزون بر راسته اصلی، تعدادی راسته فرعی به صورت موازی یا عمود بر راسته اصلی پدید می آمد که حاصل توسعه بازار در معابر فرعی بوده است. شمار معابر فرعی در هر بازار به رونق و توسعه فعالیت های اقتصادی در آن شهر بستگی داشت. اغلب موارد راسته های فرعی هرکدام به یکی از اصناف یا پیشه وران اختصاص می یافت و کالای خاصی در آن عرضه می شد.

دالان

دالان یک فضای ارتباطی است که غالبا در فضاهای معماری به شکل خطی نقش رابط بین فضای بیرونی یا فضای درونی ساختمان یا تنها بین فضاهای درونی بنا را دارد. دالان در بازارهای بزرگ نیز یک فضای ارتباطی است و غالبا به صورت کوچه یا راسته ای کوچک و فرعی است که از یک سو به راسته ای دیگر و از سوی دیگر به یک کاروانسرا مربوط است و به طور معمول در دو سوی آن تعدادی حجره و دکان وجود دارد. در بازار تهران شمار زیادی دالان وجود دارد.

سرا یا خان

همان تجارت خانه بوده است. نمونه جنس از آنجا تحویل گرفته شده و در جاهای مختلف پخش می شده است. از سراهای بزرگ و مشهور می توان به سرای گنجعلی خان کرمان و سرای وزیر قزوین اشاره کرد.

خانبار یا کالنبار

محل انبار و کار روی جنس بوده است. جنسی که به وسیله چهارپایان حمل می شده، نمی بایست وارد بازار شود لذا اجناس از راهی موازی به نام پس کوچه در خانبارها خالی می شده است. خانبارها محوطه های بزرگی در پشت سراها بوده و در آنجا چند کارگاه دستی کوچک و انبار قرار داشته است.

قیصریه

به معنی سرای دراز است و صنعتگران و پیشه وران ظریف کار مانند زرگران ، گوهریان، سوزن دوزان و بزازان در آنجا به کار می پرداختند. قیصریه ها در داشته و محیط خلوت آن اجازه می داده است که کارهای هنری در آن انجام گیرد. قیصریه قزوین، قیصریه ابراهیم خان در کرمان، بازارچه بلند در اصفهان، قیصریه اصفهان و قیصریه وکیل شیراز از زیباترین قیصریه ها هستند.

چهارسو

محل تقاطع دو راسته اصلی و مهم بازار را چهارسو می نامند. در بعضی از موارد در محل برخورد دو راسته طراحی شده بازار غالبا فضایی طراحی شده به صورت چهارسو می ساختند که به سبب موقعیت ارتباطی آن، ارزشمند به شمار می آمد. چهارسوی بزرگ بازار اصفهان و چهارسوی بازارهای لار، تهران، کرمان و بخارا از نمونه های خوب باقی مانده به شمار می آیند. در برخی از دوره های تاریخی به پیروی از واژه عربی سوق به معنی بازار، به جای چهارسو از واژه چهارسوق استفاده می کردند.

میدان

در کنار یا امتداد بعضی از بازارهای مهم در شهرهای بزرگ یک میدان شهری یا ناحیه ای وجود داشت، زیرا بازار مهمترین راه و معبر شهر بود و در بیشتر موارد با یک میدان شهری مرتبط بود. بازار بزرگ اصفهان با دو میدان سبزه میدان(میدان کهنه) و میدان نقش جهان مرتبط است. در کنار قسمتی از بازار کرمان، میدان گنجعلی خان قرار دارد. سبزه میدان در کنار بخشی از بازار تهران بود و هنوز قسمتی از فضای آن باقی است. میدان خان یزد نیز از این نوع میدانها به شمار می آید.

جلوخان

جلوخان به عنوان یک فضای شهری عبارت از فضایی ارتباطی به شکل یک میدانچه است که از چهار یا سه طرف محصور و دارای فضای ساخته شده است و به عنوان یک فضای ورودی، مکث و تجمع مورد استفاده قرار می گرفت. جلوخان اصلی مسجد امام در بازار تهران و جلوخانهای مسجد النبی در بازار قزوین که تا حدی تغییر یافته اند و جلوخان سردر قیصریه در بازار اصفهان از نمونه های باقی مانده به شمار می آیند.

حجره

دکان یا حجره ساده ترین و کوچک ترین عنصر فضای بازار است. شماری از دکانها یا حجره ها وقتی به صورت خطی در دو سوی معبری قرار گیرند، یک راسته بازار را پدید می آورند. مساحت حجره ها بسیار متفاوت و به طور متوسط از ده تا بیست و پنج متر مربع بوده است. حجره های واقع در طبقه همکف و هم تراز با سطح معبر به طور معمول نقش یک مغازه یا دکان را داشت که کالاهایی در آن عرضه می شد، در حالی که حجره های واقع در طبقه فوقانی بازارهای دو طبقه بیشتر به عنوان دفترکار و فضای اداری یک تجارتخانه مورد بهره برداری قرار می گرفت. بعضی از حجره های واقع در طبقه فوقانی بازارها نیز به عنوان کارگاه استفاده می شد.

بعضی از حجره های بازار کمی(حدود هفتاد و پنج سانتیمتر) از سطح معبر بالاتر بودند. در این حالت در برخی موارد در زیر هر حجره یک انبار می ساختند. حجره های بعضی از پیشه ورانی که کالاهایی را تولید و سپس عرضه می کردند، نقش یک کارگاه را نیز داشت و اغلب در این حالت کف این حجره ها هم تراز سطح معبر یا اندکی پایین تر بود. بسیاری از آهنگریها، مسگریها و نجاریها چنین وضعی داشتند. بعضی از حجره ها افزون بر فضای اصلی، بخشی به صورت صندوقخانه داشتند. صندوقخانه فضایی واقع در انتهای حجره بود که با دیواری جداکننده از فضای اصلی حجره متمایز می شد.

بر پایه اطلاعات موجود در منابع تاریخی، از اواخر قرن اول هجری به بعد در بسیاری از شهرهای جدید و کمابیش همه شهرهای قدیمی، بازارهایی دائمی با فضاهای ساخته شده وجود داشت. در این نوع بازارها، هر صنف در بخشی از راسته اصلی یا در یکی از راسته های فرعی جای داشت و هر نوع کالا در محلی معین عرضه می شد. هنگامی که حجاج در سال 85 ه.ق شهر واسط را می ساخت، برای هر صنف در بازار راسته جداگانه ای در نظر گرفت. البته پیشینه راسته های تخصصی در بازار و استقرار پیشه وران هر صنف در کنار یکدیگر چه در ایران و چه در عربستان، به پیش از اسلام می رسد.

از قرن سوم هجری به بعد، به تدریج و با روی کار آمدن حکومتهای ایرانی و محلی، فعالیتهای اقتصادی و در پی آن توسعه و عمران شهری به صورت قابل ملاحظه ای رونق یافت. در منابع تاریخی مربوط به قرون چهارم تا ششم هجری نظیر حدود العالم من المشرق الی المغرب، صورة الارض، المسالک و الممالک، تاریخ بخارا، راحة الصدور و آیة السرور و سفرنامه ناصرخسرو، مطالب فراوانی درباره افزایش تولید انواع صنایع دستی در شهرها و حتی برخی روستاهای بزرگ و صادرات آن به شهرهای کشورهای دیگر وجود دارد. برای مثال پارچه های کتانی کازرون چنان شهرت داشت که تا مناطق دور دست جهان اسلام گاه تا ده دست خرید و فروش می شد بدون آنکه بسته های آن را باز کنند و تنها مهر و نشان کارگاه های کازرون کافی بود. همچنین گفته اند در شهر کوچک تون در قرن پنجم چهارصد کارگاه زیلوبافی وجود داشت

تیمچه

تیمچه از دیگر بخشهای جالب توجه بازارهای قدیمی بود که ظاهرا در مراحل متأخرتری نسبت به دیگر بخشها به وجود آمده و معماری آن نیز نسبت به دیگر بخشها تکامل بیشتری دارد. تیمچه فضاهای گسترده و سرپوشیده ای عمدتا با طرح هشت ضلعی است که در دو و گاه سه طبقه ساخته شده و گرداگرد صحن مرکزی آن حجره ها و دکانهایی قرار گرفته است. فضای مرکزی و وسیع تیمچه با طاق و گنبدهای مسقف شده و با کاربندی و مقرنسهای زیبا مزین می شده است. تیمچه بزرگ قم و تیمچه امینی کاشان درست در عصر انحطاط معماری ایران به صورت یک شاهکار نغز و هنرمندانه خودنمایی کرده اند.

نوشته شده توسط : سعید کریمی مقدم به نقل از وبلاگ ما شهرسازان ايران

**Mohammad Aref** · 4 آذر، ۱۳۸۸

تاريخي اما متزلزل، با سرنوشتي مبهم

«بازار تهران آتش گرفت.» اين جمله‌اي است كه در سال‌هاي گذشته بارها و بارها شنيده شده تا جايي كه خيلي‌ها از شنيدن آن زياد تعجب نمي‌كنند.حتي آخرين آتش‌سوزي‌ها در بازار نيز كه حدود يك ماه پيش در سراي حاج‌حسن و بازار طلافروشي‌ها رخ داد و باعث خسارات سنگين مالي شد امري عادي به‌نظر مي‌رسيد. هنوز مدت زيادي از اين حادثه نگذشته بود كه بازار تبريز نيز در حريقي شش ساعته سوخت.اما چرا با وجود تكرار چنين سوانحي از سال‌هاي بسيار دور تا‌كنون، هنوز هيچ تصميمي براي پيشگيري از آتش سوزي در بازارها به نتيجه نرسيده است؟

بازار تهران در سال‌هاي اخير كلاف سردرگمي شده كه از طرفي مي‌توان آن را قلب خريد و فروش كالاهاي مصرفي مردم ايران ناميد و از طرفي ديگر به‌دليل داشتن ارزش‌هاي تاريخي كه با وجود تغييرات و تخريب‌هايي كه در آن صورت گرفته، هنوز هم در آن ديده مي‌شود، در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده و محوطه 110‌هكتاري آن تحت نظارت سازمان ميراث فرهنگي است كه خيلي از گردشگران داخلي و خارجي به هنگام بازديد از تهران سري هم به آن مي‌زنند.اما شايد بتوان نبود متولي واحد براي حفظ، نگهداري و مرمت‌ بازار را مهم‌ترين مشكل اين محوطه قاجاري دانست تا جايي كه وقوع هر نوع سانحه در بازار مصداق ضرب‌المثل قديمي «كي بود، كي بود، من نبودم» شده است.

كارشناسان، فرسودگي بناها، تاسيسات و شبكه برق موجود در منطقه بازار را از عوامل اصلي وقوع حريق در اين منطقه عنوان و تاكيد مي‌كنند كه بازار تهران به‌شدت فرسوده شده و بايد اقدامات جدي براي نوسازي شبكه برق و ساير تاسيسات آن آغاز شود. شبكه برق و تاسيسات بازار تهران در حال حاضر با وضعيت چند‌گانه و نابسامان مواجه است. از سويي بخش قابل توجهي از اين تاسيسات به‌دليل فرسودگي خطرآفرين شده‌اند و از سوي ديگر تاسيسات بناهاي جديد و نوساز مطابق با استانداردهاي موجود اجرا نشده و در نتيجه درصورت كوچك‌ترين بي‌توجهي آسيب‌ها و خسارت‌هاي جبران ناپذيري به بازار وارد مي‌كنند. اگرچه كارشناسان هشدار داده‌اند براي جلوگيري از افزايش فضاهاي ناامن در بازار و ساخت بناهاي غيرمجاز با تاسيسات غيراستاندارد بايد اقدامات ديگري غير از طرح جامع اجرا شود و براي جلوگيري از افزايش معضلات در منطقه بازار نقشه‌هاي فني در مورد تاسيسات بازار تهران و نحوه ايمن‌سازي‌ بناها نيز بررسي و اصلاح شود اما اين گفته‌ها در حد هشدار باقي ماند.

بازار تهران به زلزله نياز ندارد

هر گونه ساخت‌و‌ساز در محوطه بازار و اطراف آن‌كه جزء حريم بازار به شمار مي‌روند، طبق مقررات ثبت آثار تاريخي ممنوع است و فقط با نظارت كارشناسان سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري بايد صورت گيرد اما اين فقط قانوني است كه مانند خيلي از قوانين ديگر ضمانت اجرايي چنداني ندارد. فقط كافي است سري به هزارتوهاي بازار بزنيد تا متوجه شويد كه افراد سودجو حتي فضاهاي كوچك يك و 2 متري را هم تجاري كرده‌اند. همچنين ساخت و سازهاي بسياري شبانه و به دور از چشم ناظران در بازار اتفاق مي‌افتد كه پس از اتمام ساخت و ساز با طرح در كميسيون ماده 100 مجوز قانوني نيز مي‌گيرند. در حقيقت مي‌توان گفت ارزش اقتصادي املاك تجاري بازار به اندازه‌اي شده است كه هيچ كس را ياراي مقابله با رشد قارچي آن نيست.

دكتر اسكندر مختاري، مدير محور تاريخي- فرهنگي تهران را مي‌توان يكي از كارشناسان سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري معرفي كرد كه بيش از بقيه از جزء به جزء اتفاقات در بازار خبر دارد و سال‌هاست كه وقايع آن را رصد مي‌كند. او سعي دارد با كمك قوه قانوني سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري از تخريب‌هاي بيشتر بازار كه هويت فرهنگي آن را زير سؤال برده، جلوگيري كند. مختاري مي‌گويد: «براي مديريت بازار، فاقد يك ديدگاه جامع هستيم. آن تصوري كه من راجع به بازار و بافت تاريخي شهر تهران دارم آن است كه ساختار كالبدي قديم هنوز هم در زندگي امروز كاربرد دارد اما ساختار اجتماعي تغيير كرده به‌طوري كه نيازهاي مردم امروز با نيازهاي ساكنان گذشته تهران همخواني ندارد و در مقابل ما به جاي آنكه بخواهيم اين ساختار كالبدي را به ساختار اجتماعي نزديك كنيم، در عمل با اقداماتي كه انجام داده‌ايم، باعث دورتر شدن اين ساختارها از هم شده‌ايم كه قادر به پاسخگويي نيازهاي همديگر نيستند.»

اما علاقه به توسعه تجاري در بازار نيز يكي از آسيب‌هاي ديگر اين بافت تاريخي است كه مختاري به آن اشاره مي‌كند. «بايد درنظر گرفت كه ميل به توسعه بي‌رويه تجاري بازار تهران بر همه سياست‌هاي راهبردي مربوط به حفاظت بافت تاريخي سايه افكنده و هيچ اقدام حفاظتي در برابر فشار تقاضا و افزايش سرمايه بازار، توان مقاومت ندارد.»مختاري بر لزوم وجود طرح مديريتي جامعي براي ساماندهي بازار تاكيد مي‌كند و مي‌گويد: «اين طرح مديريتي بايد براساس ضوابط ساخت و ساز در بازار تهران تعريف شود و شامل تعيين تكليف باراندازها، چگونگي تاسيسات زيربنايي چون آب، برق، فاضلاب و شيرهاي آتش‌نشاني، مشخص‌شدن متولي مرمت و حفاظت و همين طور جلوگيري از تراكم رو به رشد تجاري بازار شود. بايد مشخص شود كه هر ارگاني متولي كدام بخش از اين طرح مديريتي است و نقش كسبه و مردم در اين ميان چيست؟»

اولين طرح ساماندهي بازار در سال 1359 به تصويب دفتر آثار تاريخي وقت و شهرداري تهران رسيد اما هيچ‌گاه اجرايي نشد. اخيرا هم مشاور منطقه بازار طرحي را براي بازار تاييد كرد كه هنوز تاييديه سازمان ميراث فرهنگي را نگرفته است. مختاري معتقد است كه طرح‌هايي كه تاكنون به تصويب رسيده‌اند همگي كالبدي بوده و به شكل و شمايل بازار مربوط مي‌شوند و هيچ كدام روي طرح‌هاي مديريتي و اساسي نفوذ ندارند. او مي‌گويد: «براي ساماندهي بازار يك بسيج همگاني لازم است. انجمن اصناف، تشكل‌هاي مذهبي و فرهنگي بازار، شهرداري، مخابرات، سازمان آب و فاضلاب، برق و شركت گاز، سازمان ميراث فرهنگي و آتش‌نشاني و همين طور نيروهاي انتظامي بايد با كمك همديگر ساختار مديريتي مناسبي براي اداره بازار و نجات آن از اين وضعيت ارائه دهند.»

مدير محور تاريخي - فرهنگي تهران همين طور معتقد است كه بازار تهران براي تخريب هيچ نيازي به زلزله ندارد و به‌زودي فرو خواهد ريخت. «اتفاق تكان‌دهنده ديگري كه

به تازگي در بازار رخ داده است ساخت زيرزمين‌هاي غيرمجاز در بازار است. كسبه بستر ساختمان را دچار تغيير كرده و با خالي كردن زير مغازه‌هاي خود بر پايه، باربر و بار روي پايه اين ساختمان‌هاي قديمي و فرسوده فشار مي‌آورند به‌طوري كه فروريختن مغازه‌هاي بازار هيچ نيازي به وقوع زلزله ندارد. جالب اينجاست كه به راحتي براي اين تخلفات خود سند محضري و ثبتي هم مي‌گيرند. حتي آنها براي تجاري كردن معبرهاي بازار هم سند گرفته‌اند.»

آتش زير خاكستر

در تمام سال‌هاي گذشته، سازماني كه بيش از ساير ارگان‌ها به خاطر نبود مديريت جامع بر بازار دچار خسران شده، سازمان آتش‌نشاني بوده است. اين سازمان در مهرماه 32‌سال پيش، 6 نفر از آتش‌نشانان خود را در اطفاي حريق بازار از دست داد و از آن سال تا‌كنون وجود ده‌ها مجروح تنها يادگاري‌هايي است كه از آتش سوزي‌هاي پي در پي بازار براي سازمان آتش‌نشاني باقي مانده است. تراكم بالاي مواد اشتعال زا در بازار، نبود ايمني، متراكم شدن بافت تجاري بازار تهران به‌طوري كه اكنون بيش از سه‌برابر ظرفيت اصلي بازار از اين منطقه بهره‌برداري مي‌شود، سيم كشي‌هاي زائد، استفاده نامعقول از برق، معابر باريك، عدم‌رعايت مسائل ايمني، ترددهاي زياد و سنگين و عدم‌داشتن فرهنگ مناسب ايمني از مشكلات اساسي در بازار است.

محمدرضا حاجي‌بيگي، مديرعامل سازمان آتش‌نشاني و خدمات ايمني شهرداري تهران، بازار را به آتش زير خاكستر تشبيه مي‌كند و معتقد است كه هرلحظه امكان حادثه و بحراني در بازار وجود دارد.او مي‌گويد: «تاكنون هيچ‌گونه كار ايمني در بازار صورت نگرفته است. هرچند طرحي براي بازار تهيه شده كه 90‌درصد هم اين كار پيشرفت داشته است اما تا انجام اين كار لازم است همه بازاريان به نكات ايمني توجه كنند و همچنين هركدام خاموش‌كننده دستي داشته باشند تا بتوانند در مواقع حريق كمك رساني كنند.»

حاجي بيگي با بيان اينكه آتش‌سوزي‌هاي بازار تهران به‌دليل سهل انگاري كسبه و موقعيت خطرناك منطقه اتفاق مي‌افتد، مي‌گويد: «اگرچه شهرداري تهران طرح ايمني بازار بزرگ را آغاز كرد ولي واقعيت اين است كه با چنين اقداماتي نمي‌توان جلوي بروز آتش سوزي در اين منطقه را گرفت.» وجود مشاغل خطرناك در بازار چون ذوب طلا كه به كپسول گاز نياز دارد و مشاغل ديگري كه مواد اشتعال‌زا همچون پتو، پارچه و مواد‌شيميايي نگهداري مي‌كنند نيز زنگ خطر ديگري است.

پس از آتش سوزي كه در بازار زرگرها‌ رخ داد، اتحاديه صنف طلا، جواهر، نقره، سكه و صراف تهران با همكاري كلانتري 113 بازار به مغازه‌هاي ذوب طلا كه در طبقه فوقاني بازار زرگرها هستند‌ اخطار داد تا كپسول‌هاي گاز خود را از اين محل به جاي ديگري منتقل كنند ‌يا عمليات ذوب طلا را با زغال كه خطر كمتري دارد، انجام دهند. اغلب اين مغازه‌ها بدون داشتن مجوز در فضاهاي كمتر از 3متر و با چندين كپسول گاز كه تنها يك جرقه نياز دارند تا منفجر شوند، كار مي‌كنند. وجود كپسول اطفاي حريق در اين مغازه‌هاي غيرمجاز دور از ذهن به‌نظر مي‌رسد.

**Mohammad Aref** · 4 آذر، ۱۳۸۸

بازار اصفهان

بازار اصفهان نيز يكي از قديمي‌ترين و بزرگ‌ترين بازارهاي خاورميانه است. ژان شاردن فرانسوي از «بازار قيصريه و بازار بزرگ اصفهان با سردر عالي و تزئينات آجرهاي چيني ( كاشي‌كاري ) و سكوهاي وسيع (از) سنگ يشم و سماق كه ( بر آنها) جواهرفروشان و زرگران انواع و اقسام زيورآلات و جواهر‌آلات و سكه‌هاي كمياب را به فروش مي‌رساندند»، ياد كرده است. امتداد بازار بزرگ اصفهان به مسجد جامع و سپس به بازار عريان منتهي مي‌شود. اين بازار را به مناسبت مجاورت با گنبد نظام‌الملك و مسجد جامع، بازار نظاميه يا نظام‌الملكي نيز گفته‌اند و تا نيم قرن پيش رشته‌هاي طولاني و متعددي اين بازار را به بازارهاي دروازه طوقچي و بازار غاز و ميدان وصل مي‌‌كرده است. از انشعابات ديگر آن، بازار ريسمان و مدرسه كاسه گران است. مجموعه آثار تاريخي ديگري مانند مدرسه ملا عبدالله، مسجد جارچي باشي، مدرسه صدر، مدرسه نيماورد و كاروانسراهايي از عهد صفويه و قاجاريه مانند كاروانسراي مخلص، گلشن و تيمچه ملك و بسياري كاروانسراها و تيمچه‌هاي ديگر و حمام‌هايي از عصر صفويه بر اهميت تاريخي مجموعه معماري بازار بزرگ اصفهان كه از سر در قيصريه تا سر در مسجد اصفهان امتداد دارد، افزوده است.

بازار شيراز

بازار وكيل شهر شيراز يكي از مشهور‌ترين بازارهاي سنتي و تاريخي ايران است. اين بازار كه به فرمان كريم خان زند (۱۱93 - ۱۱72 ه.ق) ساخته شده، اكنون در مركز شهر شيراز (شرق ميدان شهدا) قرار گرفته‌است. بازار طويل خوش طرحي كه از بهترين آثار كريم خان زند است و هنوز تقريباً سالم و پابرجاي در شيراز باقيمانده، به‌نام «بازار وكيل» مشهور است و تصور مي‌رود شهريار زند پس از ملاحظه بازار قديمي لار (از آثار زمان شاه عباس) طرح آن‌را در شيراز ريخته‌است. اين بازار از نزديكي دروازه اصفهان تا مدخل بازارهاي قديم امتداد دارد و مشتمل بر حجره‌هايي با سكوي پهن در طرفين و ۷۴ دهانه طاق‌هاي بلند و خوش تناسب بوده‌است و چهار سوق بلندي در ميان آن قرار داشته كه بازارهاي فرعي و غربي و شرقي آن‌را قطع مي‌كرده‌است.

مصالح ساختماني اين بازارها گچ، آجر و آهك بوده كه روي پايه‌هايي از تخته سنگ‌هاي تراشيده قرار گرفته‌است. سقف چهار سوق كه از چهار طرف آن چهار بازار منشعب مي‌شود بسيار بلند و با سبك ساختماني دلپسندي بنا شده‌است.قسمت‌هاي مختلف اين بازارها، بر اساس كارهاي صنعتي كه در آن انجام مي‌گرفته به‌نام‌هاي مخصوص خوانده مي‌شود، مانند‌ بازار بزرگ كه انواع كالاها در آن يافت مي‌شد. بازار وكيل در رديف آثار تاريخي كشور به شماره ۹۲۴ به ثبت رسيده است.

بازار يزد

در امتداد مسير مسجد جامع كبير و از محلي به نام لب خندق، بازار قديمي يزد شروع مي‌شده و تا دروازه مهريز مي‌رسيده است. آنگونه كه در تاريخ جديد يزد آمده است بازارهاي يزد در يك زمان ساخته نشده و با گذر چند خيابان از راسته‌هاي آن پاره پاره شده است. بازار يزد با توجه به گرماي زياد تابستان و سرماي سوزان زمستان مكاني سرپوشيده و مناسب براي داد وستد و عبور و مرور مردم بوده است. راسته اصلي اين بازار كه بخشي از آن هنوز سالم مانده است با بافت متراكم شهر كاملاً هماهنگ است و داراي يك مسير تقريباً مستقيم نيست. اندازه حجره‎‌ها، ارتفاع و نوع مصالح به‌كار رفته در آن نيز جاي تأمل و تعمق دارد.

مجموعه فضاي بازار سنتي شهر يزد امروزه فضاي بين خيابان امام خميني(ره) در شرق، خيابان ملا‌اسماعيل و محله لب خندق در غرب، ديوار تاريخي شهر و محله شاهزاده فاضل و محله دار‌الشفا در شمال و محله‌هاي گودال مصلي و هاشم خان در جنوب را پوشانده است. اين مجموعه مانند اكثر بازارهاي شرقي در قلب شهر امروزي واقع شده است. به هر حال بازار فعلي يزد داراي شكل نامنظم با راسته‌هاي كوتاه و مرتبط است كه بخش اعظم آن قسمتي است كه در جنوب خيابان قيام قرار دارد.

بازار تبريز

بازار تبريز از بزرگ‌ترين بازارهاي سرپوشيده جهان و يكي از شاهكارهاي معماري ايراني است. اين بازار در سال ۱۱۹۳ هجري قمري بر اثر زلزله با خاك يكسان شد‌ اما طولي نكشيد كه به همت مردم شهر بازسازي شد.

از تاريخ بناي اوليه مجموعه بازار تبريز اطلاعي در دست نيست اما بيشتر مورخان و جغرافي‌نويسان كه از قرن چهارم هجري تا عهد قاجار از تبريز ديدن كرده‌اند اسناد مهم و مدارك ارزنده‌اي را درباره بازار و وضع بازرگاني تبريز ارائه داده‌اند. از مقدسي - ياقوت، ماركوپولو، ابن بطوطه، حمدالله مستوفي، كلاويخو، جان كارت رايت انگليسي، شاردن، جملي كاردي جهانگرد ايتاليايي و ده‌ها سياح و مورخ ديگر مطالب جالب توجهي به جاي مانده كه دال بر اهميت مجموعه بازار در دوره‌هاي مختلف بوده‌است. وجود مدارس و مساجد تاريخي مهم و معروفي چون مسجد جامع، مدرسه حاج صفرعلي مدرسه صادقيه در اين بازار نيز گواه بر پيشينه تاريخي اين مجموعه بناست.

بازار تبريز هم‌اكنون به طول يك كيلومتر، بزرگ‌ترين مجموعه به هم پيوسته و مسقف دنياست و در سال ۱۳۵۴ در فهرست آثار ملي ثبت شده‌است. متأسفانه مدتي پيش بود كه بازار «ايكي قاپيلار» معروف‌ترين مركز تجاري تبريز طعمه حريق شد. شعله‌هاي سركش اين حريق پس از 6ساعت و با تلاش 150 آتش‌نشان و امدادگر‌ مهار شد.

آسيب‌هاي واردشده به بخش‌هاي آتش‌گرفته در بازار تبريز به‌گونه‌اي نبوده‌اند كه بر ثبت اين بازار در فهرست ميراث جهاني تأثير بگذارند.رئيس سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري استان آذربايجان شرقي در گفت‌وگوي خود با ايسنا، با تأكيد بر اين مطلب اظهار كرد: از 156 عنصر بازار 5/1عنصر يعني زير نيم‌درصد در بازار تبريز از آتش‌سوزي آسيب ديده‌اند.رئيس سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري استان آذربايجان شرقي هفته گذشته از آغاز به كار مرمت خبر داده و اظهار كرده بود كه با آماده شدن طرح مرمتي بازار تبريز، نخاله‌هاي ناشي از تخريب مناره‌ها توسط شهرداري تبريز در حال جمع‌آوري است.همچنين وي تأكيد كرده بود كه آتش‌سوزي در بازار تبريز خدشه‌اي براي ثبت جهاني بازار به‌وجود نياورده است. محمدي از مرمت بخش‌هاي آسيب ديده در 2ماه آينده خبر داده بود.

**Mohammad Aref** · 27 بهمن، ۱۳۹۹

مقاله تعریف و مفاهیم بازارهای شهری ایران نوشته احمد سعیدنیا که در شماره شصت و چهارم مجله آبادی منتشر شده است را به صورت PDF از پیوست می تونید دانلود کنید.