رویکرد اقلیم گرا

[sam arch 55879]

نگرش اقلیمی:

 

بنابه مشابه آسایشگاه اقلیمی:

 

بحث درموردنگرش اقلیمی می باشدواثرهای نگرش که جایگاه اصلی آن درحوزه ی فلسفه،شناخت،وعلوم دینی می باشدامامادراینجاازنگرش دردنیای جدیدی به نام معماری سخن می گوئیم که کاربران آن به خط و طرح وخاک وگل دیگرمصالح دیگرسروکاردارندولی نگرشهادرحوزه ی فلسفه وعلوم دینی معنایی متفاوت دارد.

 

باتوجه به آنچه که ازدیگرمحققین معماری به دست آمده می توان گفت که یک فرداقلیم گرای مطلق بین همه چیزمعماری رادراقلیم می بینددرواقع باتوجه به اصولی که از بخش دانش شناخت موضوع محیط انسانی انتخاب می نماید. به طور مثال اگرمامسیری ازشهری به شهردیگرراانتخاب کنیم ودرطی مسیربه محیط عیبی ومصنوع اطراف بادقت نگاه کنیم حال به طورمثال اگرعینکی اقلیمی طراحی شده باشدمحیطی راهمانطورکه عینک نشان دهدمی بینیم درواقع عینک یک باذاراست. که درجلوی چشم ماقرارمی گیرددرواقع چشم ماتابع اندیشه ی ماست. پس می توان گفت:این اندیشه ی فرداقلیم گراست که باابزارگوناگونی که دراختیارداردبه شخص چگونه دیدن راالقاء می کند.

 

دلیل اینکه دانش براندیشه ی استفاده کننده تأثیرگذاراست.این تأثیراندیشه ای اقلیمی رامی توانیم یک نوع نگرش بدانیم که باابزارگوناگون بحث می شودکه فردنگاهی خاص به محیط ممنوع داشته باشد. درادامه ی مثال قبل اگرفرداقلیم گراازشهری به شهردیگردرحال گذرباشدطبیعتاًشرایط هوایی منطقه وتأثیرآن برمحیط طبیعی،ساخته های انسانی وچون پاسخهای معماری که بااین شرایط اقلیمی سازگاراست برای اودراولویت قرارمی گیرد.

 

حال فرداقلیم گرددوجستجوی رابطه ی بین شرایط آب وهوایی وعناصرسازنده ی آن بااجزاء به معماری خواهدبودوهرجزء مععاری مانندرنگ،بافت شهری،سازمانی مصالح،فضاو... .......... اقلیمی خواهدداشت.

 

مطلق بینی اقلیمی به معنای این است که آب وهوا را اولین عامل درشکل گیری فضای معماری و دیگر اجزای آن بدانیم.

 

 

چنددلیل نگرش اقلیمی موردتوجه قرارگرفته است:

 

به دلیل تأثیرونفوذی که نگرش اقلیمی برفرهنگ آموزش معماری میزان بخصوص محیط های آزمایشگاهی داشته.

کاربردی بودن این نوع نگرش که دردنیا پیشرفتهایی زیادداشت امادرمتأسفانه درجامعه ی ماتأثیربسزایی نداشت

این نوع نگرش درمواقعی به ما کمک می کند به عنوان ابزاری که بتوانیم معماری بومی وگذشته ی ایران رادرک کنیم وبخوانم.

 

 

اقلیم گرایی ودنیای علوم تجربی :

 

نگرش اقلیمی مانندهرنوع نگرش معماری دیگرباکاربرخوردار.چگونه دیدن معماری می گوید.درواقع می توان گفت که بنابه یک آسایشگاه اقلیمی است به طوریکه بنابایدمطابق شرایط محیط اش سنجیده شود..برای دستیابی به این مقصدیک اقلیم گرابایدازابزارخاصی بهره بگیرداین ابزارراعلوم تجربی دراختیاراوقرارمی دهند.دانشمندان(پیروروش بکین)زیادی از اواسط قرن هفدهم میلادی شروع به جمع آوری اطلاعات وانجام آزمایشات ونتیجه گیری گردندوروش علمی خودرابنیان نمودند.

 

سه جزء اصلی نگرش اقلیمی انسان،سرپناه،محیط طبیعی می باشند. برای اینکه بتوانیم رابطه ی فیزیکی انسان وسرپنا ومحیط اطرافش درک کندازعلم زیست شناسی بهره می گیریم،به این صورت که باکمک این علم می توانیم به بررسی ساختاربدنی انسان چگونگی تأثیردماهای مختلف برجسم انسان،چگونگی انتقال این دما،بیرون ازجسم اوبه چگونگی جذب دماازخارج،شرایط مناسب دمایی برای او ومواردی مشابه دیگربپردازیم. برای فهم آب وهوایی محیط طبیعی ازعلم هواشناسی بهره می گیریم به این صورت که اگرهرکدام ازعناصرمختلف آب وهوایی مانندباد،تابش آفتاب،رطوبت،ودمادریک مکان مشخص توسط متخصص آب وهواشناسی باابزارخاص خوداندازه گیری شده و دراختیارمتخصصین گوناگون قرارمی گیرد. ازاطلاعات به دست آمده می توان درجداول گوناگون زیست – اقلیمی بهره گرفت . و به اطلاعات دقیقتری درباره ی رابطه ی بناوشرایط آب وهوایی دست یافت ودرنتیجه این اطلاعات بایدبه اجزای معماری تبدیل شوندپس علم ساختمان ومصالح شناسی ومتخصصین علوم مهندسی نقش مهمی رادرتبدیل این اطلاعات درحوزه ی آب وهواشناسی وبیولوژی به یک واقعیت معماری دارند.

 

چهارعلم بیولوژی،آب وهواشناسی،تکنولوژی،معماری درمطالعات اقلیمی به هم پیوندمی خورندودرواقع باهم مرتبط هستند.

 

عواملی که بربنیان معماری تأثیرمی گذارند شامل دوگروه می شوندعوامل فرهنگی که دربرگیرنده ی اخلاق،اجتماع وتاریخ می باشندوعوامل محیطی که شامل زمین شناسی،آب وهواوجغرافیامی باشد.

 

ازنظر الگی انسان دارای نبازهای حدوداقتصادی،نیازهای فیزیکی – مادی ونیازهای احساسی می باشند.

 

دراوایل دهه ی 1960 میلادی الگی کتابی منتشرکردبه نام طراحی اقلیمی.چون درآن زمان جنگهای متعددی بودواحتمال بحران اقتصادی وآمریکابودسیاست مداران واقتصاددانان کشورهای عربی راواداربه انجام سیاست های صرفه جویانه کردواین بودکه راه حل های عملی راه دانشمندان درباره ی حل این مشکل می توانستندارائه دهند.دردهه ی 1350 خورشیدی درایران چنداثردرباره ی اقلیم ومعماری درایران منتشرشدنویسندگان نیزسعی می کردندمانندالگی به دنبال منطق شکل وفضای معماری وبافت شهری ودراقلیم های مختلف دربرابرمسائل آب وهوایی باشند. اولین کسی که درمعماری به این امرپرداخت مهندس محمودتوسلی بودکه کتاب معماری اقلیم گرم وخشک رادرسال1353 منتشرکرد.

 

دراین کتاب یکی از اقالیم مختلف چهارگانه ی ایران راانتخاب کرده وتأثیرعناصرآب وهوادراجزای مختلف معماری رابررسی می کندمانندشهریزدکه راه حل های اقلیمی – معماری زیرراارائه داده است:گودنمودن...حیاط......ازسطح کوچه برای جلوگیری ازگردوغبار،رنگ روشن کاهگل،دیوارهاوبام های ضخیم برای نفوذکمترحرارت حاصله ازتابش خورشید،جهت گیری خانه برای بهره وری ازتابش خورشیددرزمستان و....

 

....شاید........ بتوان گفت که درفضای آموزشی آن زمان دراین زمینه کتابهای کمی بودواین اولین اثردرباره ی معماری خانه های ایرانی...چاپ می رسید سالها بعد تا اوایل دهه ی 1360خورشیدی اثری دیگر نبود و بعدها کتابی به نام معماری اقلیم گرم ومرطوب ایران شهرهای دزفول و شوشتر به چاپ رسیدکه نویسندگان سعی کردندتأثیرآب وهوای گرم ومرطوب رابرمعماری این دوشهرمعرفی کنند.

 

دردهه ی 1360و1370 خورشیدی کتب دیگری نوشته شدازجمله کتاب اقلیم ومعماری نوشته ی دکترمرتضی کسمایی بودکه پس از آن نیزچندین نوشته دیگربه چاپ رسیدامابااین حال تااواسط دهه ی 1370 خورشیدی کاربرداین علم درحدنوشته باقی ماندوتنهابااحساس یک بحران اقتصادی درمصرف سوخت درایران بحث بهینه سازی آن به طورجدی آغازگردیدوهنوزهم درعرصه ی ساخت وسازکاربردعملی آن دیده نمی شود.

 

 

اقلیم آب وهوا:

 

 

دراینجابه بررسی واژه ی اقلیم وآب وهوامی پردازیم واژه ی اقلیم واژه ی است که ریشه ی یونانی دارد. درواژه نامه های فارسی به مکانی جهت آب وهواواوضاع طبیعی ازمکان های دیگرممتازباشدمملکت،ولایت یاکشورمی گوئیم. آب وهواحالت متوسط جوی زمین دریک مدت طولانی درمحلی معین تعریف شده است. دربعضی مراجع اقلیم آب وهوایکی دانسته شده است.

 

فرایندجامعی داریم که اشاره ای کوتاه به علم اقلیم شناسی وکاربردجامع تراین واژه درقبل از اسلام و.بعدازاسلام داشته باشیم.

 

ایرانیان قبل ازاسلام معتقدبودندکه جهان به هفت ناحیه تقسیم می شودودرسرزمین مرکزی (یاخونیرث)یاکشورایران انسان زندگی می کرده است طوریکه ایران درمیان(وسط)بوده ودیگرکشورهایدرگرداگردآن قرارگرفتهبودند. این تقسیم بندی درکارجغرافی دانان بعدازاسلام نیزدیده می شود............

 

تعریفی است که جغرافی دانان دوران اسلامی از اقلیم می کنندبه این صورت که : اقلیم راسرزمینی بامشخصات معین جغرافیایی،آب وهوایی،فرهنگی واجتماعی می باشد.وهمین طورجغرافی دانان قرن چهارم هجری .. درابتدای کتاب خودچنین نوشته است،چنین گویدخداوندسخن مرادازتصنیف این کتاب آن است که اقلیم روی زمین رایادکنیم به دایره ی اسلام بدان محیط است. وقسمت این چنین ساختیم که هر موضعی معروف رااقلیم نهادیم وهرچه به آن حدودپیونددباآن یادکنیم ازشهرها،نواحی،کوهها،رودهاودریاهاوبیابانهاجمله درآن اقلیم گفته می شود.)

[sam arch 55879]

فرآیندروش اقلیمی:

 

انتخاب نگرش اقلیمی که برنحوه ی دیدن واندیشیدن درباره ی معماری گذشته،حال وآینده تأثیرمشخصی می گذارندبه معنای ورود به دنیایی دانش های خاص است که برای رساندن مخاطب خودبه هدف موردنظرازروشی تعریف شده اش بهره می گیرد. فزایندعملی رامی توان به بخش های زیرتقسیم بندی کرد:

 

1.انتخاب مکانی مشخص

 

2.شناسایی رابطه ی مکان موردنظروتقسیمات اقلیمی

 

3.بررسی اطلاعات آب وهوایی استان موردنظر

 

4.تحلیل اطلاعات بدست آمده

 

5.ارائه احکام معماری

 

اولین قدم درمسیریک مطالعه ی اقلیمی انتخاب مکان می باشد. همه ی ساخت وسازهای انسانی درمکانی باآب وهوای مشخص انجام گیرد ما دراینجا از مکان هابه عنوان شهرها و آبادیها یاد می کنیم .

 

اینها دارای ویژگیهای آب وهوایی می باشنداگربامکان های دیگردارای شباهت هایی باشند دریک گروه آب وهوایی جای می گیرنددرواقع می توان گفت شباهت درعناصرآب وهوایی درچندمکان گونه شناسی اقلیمی رابه وجودمی آوردکه به آن تقسیمات اقلیمی گفته می شود. تعیین تقسیم بندی های اقلیمی برعهده ی دانشمندان علم آب وهواشناسی وجغرافیامی باشد.یکی ازرایج ترین این تقسیم بندی هامتعلق به کوپن است که جهان رابه چهاردسته ی آب وهوایی تقسیم می کند.براساس این تقسیم بندی ایران به چهاراقلیم:معتدل ومرطوب،سرد،گرم وخشک،گرم ومرطوب تقسیم شده است .

 

این گونه شناسی اقلیمی بعدهابه شش وهشت دسته افزایش یافت وامکان تقسیم آن بامطالعات دقیقترشرایط اقلیمی ایران وجوددارند...اگر.. مکانی دریکی از دسته بندی های اقلیمی جای گرفت به این معنانیست که آن مکان کاملاً ودقیقاً ازآن اقلیم پیروی می کندکه می تواندشرایط کلی آن اقلیم رامشخص نمایددربعضی مواردحتی هم خوانی باشرایط اقلیمی دسته بندی شده رانیزندارد.

 

 

ما درک بهتر این مسئله مثالی ذکرمی کنیم:

 

به مواردمثال شهرهاوآبادیهایی کاشان،نطنز،اردستان،زواره و........... دراقلیم گرم وخشک قراردارند. فاصله ی بین کاشان تا اردستان 100کیلومترمی باشد. درشرق این مسیربیابانهاوکویردرغرب آن رشته کوههای مختلفی قراردارند.هرکدام ازاین آبادیهاشرایط آب وهوایی خاص خودرادارند.

 

کاشان درحاشیه ی بیابانهای خشک قرارگرفته وآب وهوایی شبیه یزددارد.نطنزدردامنه ی کوه ......... جای گرفته وآنرامی توان یک باغ شهرنامید. ابیانه دردل کوه کرکس قرارداردودارای درختان ،ودره های حاصلخیزوآب چشمه های ......... می باشدکه آنراکاملاًمتمایزازآب وهوای کاشان قرارداده است.

 

اردستان هم یک باغ شهراست که متأسفانه تغییراتی که دربافت شهری آن وی داده است.درفاصله ی 15کیلومتری اردستان زواره باآب وهوایی کاملاً بیابانی است.

 

پس نتیجه می گیریم که:اگربخواهیم اطلاعات عناصریاعوامل آب وهوایی ماننددما،تابش ،رطوبت خورشیدراصرفاً باتوجه به تقسیمات اقلیمی آبادیهایی یادشده که دراقلیم گرم وخشک بودندراسنجش وتحلیل کنیم نتایج به دست آمده ازاین فرایندحداقل برای ابیان ونطنزغیرواقعی خواهدبود.ودرباره ی اردستان نیزتاحدی این مشکل وجودخواهدداشت. این اطلاعات شایدبتواندکاشانوزواره راکه کاملاً شرایط آب وهوایی اقلیم گرم وخشک راداراهستندراپوشش دهد.باتوجه به این که دستیابی به اطلاعات وتحلیل آنهامعمولاً درشهرهای بزرگ ودورازمکان موردمطالعه انجام می گیرداحتمال انصراف ازواقعیت وجوددارد.

 

 

درطی فرایند عملی اقلیمی،بررسی اطلاعات آب وهوایی مکان موردنظروتحلیل اطلاعات بدست آمده رامی توان به سه مرحله تقسیم نمود:

 

سنجش وضعیت گرمایی یک مکان به وسیله ی یکی ازمعیارهای راحتی

تهیه تقسیم نیازآب وهوایی

تحلیل تقسیم نیازآب وهوایی

آخرین بخش فراینداقلیمی ارائه احکام می باشد.این احکام رامحقق اقلیم گراتعیین می کند. این احکام باتوجه به شرایط اقلیمی تعیین می شوند.

 

مواردی راکه درنظرداردشامل:دیوارها،پینجره ها،جهت گیری فضاها،سطوح وهرجزئی که به نوعی درآلایشگاه اقلیمی دخالت داده باشدو... می باشد.

 

 

برای مثال جزئیاتی راکه درمعماری اقلیم گرم وخشک مدنظرداریم را ذکرمی کنیم:

 

نوع مصالح:خشت وگل باشدکه دارای ظرفیت حرارتی می باشند

 

پلان ساختمان:تاحدامکان متراکم وفشرده برای به حداقل رساندن تبادل حرارتی ازطریق جداره های خارجی ساختمان

 

بافت شهری:متراکم بافشردگی مجموعه

 

نوع پوشش:تاق،گنبدوازخشت خام یاگل می باشد.

 

رنگ سطوح نیزبرای کاهش هرچه بیشترحرارت ایجادشده دردیوارهاازرنگ سفیداستفاده می شود.

 

تعدادپنجره ها:برای جلوگیری ازنفوذاشعه ی منعکس تعدادپنجره هاکم باشند.

 

حیاط:شجر(درخت کاری شده)باحوض آب برای ایجادمحیطی خشک ومرطوب

 

جهت استقرارساختمان:جهت قرارگیری ساختمان درجنوب یاجنوب شرق ازنظرکنترل وبه حداقل رساندن نفوذگرمای ناشی ازتابش آفتاب دربعدازظهربه داخل ساختمان مناسب ترین جهت است.

 

اقلیم گرایی فضا،گونه وشکل:دراینجادرموردسه موضوع مهم معماری فضا،گونه وشکل بحث خواهیم کرد.درواقع اگر از دید یک اقلیم گرابخواهیم فضا را شرح دهیدفضاجایی است که بتواندبرای مصرف کننده آرامش نسبی اقلیمی داشته باشد. بایدمواردطراحی شود. که اورابه آسایش اقلیمی موردنظربرسانددرواقع می توان گفت که فضای معماری که به یک حجم مشخص تقلیل یافته این حجم باخصوصیلات کالبدی آن سنجیده می شودوتابعی ازعناصر................ آب وهوایی دما،باد،رطوبت،وتابش خورشیداست.

 

خصوصیات اب وهوایی به دست می آیند.دیگراجزای این حجم ماننددیوارها،بازشوهاوپوشش نیزبدین گونه ارزیابی می شوند.

 

.......... یاتیپ درنگاه اقلیمی یک شیء است که ویژگیهای مشترکمعماری – اقلیمی گروهی ازبناهارادریک اقلیم مشابه داراباشد.بنابرایندوعامل مهم درتعریف گونه بودن دریک اقلیم مشابه وراه حل های معماری به کاررفته ی مشابه می باشند. گونه شناسی اقلیمی هم برای اجزای معماری مانندنوع مصالح وسازه هاقابل انتقال است وهم برای بناهایی باکارکردخاص مانندخانه،محله،کلیساومدرسه ها.

[sam arch 55879]

دراینجابه یک نمونه جهانی گونه شناسی که درکتاب الگی آمده است می پردازیم:

 

بزنگاه اومرزهای انسانی- سیاسی دخالت کمتری دراین تأثیرگذاری دارنداساس این کاربرمبنای تأثیرزیادمحیط واقلیم وبناهااستوارمی باشد. باتوجه به تقسیمات چندگانه ی اقلیمی جهان وویژگی های اقلیمی هرمکان گونه شناسی ازنوع آسمانه یاپوشش بناهاراارائه داده است. گونه های آسمانه درچهارنوع تخت،تاقی،باشیب زیاددریک نقش ازجهان ارائه شده است. ایران درمنطقه ای باپوشش تاقی قرارداده شده است. اماباتوجه به متنوع بودن معماری ایرانی دربخش های بزرگی ازاین سرزمین پوشش تخت ودرشمال ایران پوشش شیب داررایج است.

 

گونه شناسی اقلیمی بناهای یک اقلیم خاص ماننداقلیم گرم وخشک وگرم ومرطوب درایران معرفی گردیده است. دراینجانیزبابررسی عناصرآب وهوایی دراقلیم گرم وخشک گونه شناسی خانه ها درآبادیهای مختلف دیده می شود.به طور مثال خانه های شهرزواره نه درسه گونه ی چهارصفحه،حوض خانه ای وسه قسمتی ارائه شده است. هرکدام ازآنهادارای ویژگیهای اقلیمی معماری است که پاسخ گوی شرایط اقلیمی آن محل می باشد.

 

شکل بنا نیز مانند فضا و گونه تابعی ازعناصر آب وهوایی استوشکل وخاصیت های گوناگون آن(اندازه،تناسب،ونسبت های .....) رنگ وسطح هرکدام تحت تأثیردما،تابش آفتاب،بادورطوبت قرارمی گیرند.شایدبیشترین تأثیرراتابش آفتاب وبارندگی به سطوح داشته باشند راه کارهایی که اقلیم گرایان می تواندبرای جلوگیری ازتأثیرات آفتاب ،بارندگی درنظرگیرد،این مواردمی باشند:درمناطق گرم وخشک تاجایی که امکان داردسطوح خارجی رادرمعرض تابش مستقیم آفتاب قرارندهیم. همچنین می توانیم بابکارگیری رنگ های روشن به جذب کمتردماکمک کنیم .وانتخاب بدنه های مسطح ویامنحنی درمنطقه مناسب اقلیمی اندازه ی سطوح به خصوص بازشوهاباتوجه به شرایط اقلیمی..

 

تعریف بنای چهارصفه ای:باعکس+ونمونه=عبارت است از یک بنای مربع یامستطیل شکل بااتاقهای متصل به هم احاطه شده به طوریکه دراطراف فضای مرکزی اتاقهای شاه نشین مانندبه وجودآورده است. اصطلاح چهارصفه را می توان برای اتاق یاچهارطاق یاتالارمستطیل به کاربرد،که باطاق پوشیده شده باشندچهارصفه های ساده معمولاً درگوشه های عمارتی که دروسط حیاط قراردارندساخته شده اند.(مانندمدرسه ی جرگردخراسان)درخانه های چهارصفه عناصری مانندسردر،صفه،اتاق،میان خانه وحیاط راداریم. خانه های چهارصفه درنقاط مرکزی ایران به خصوص درزواره ساخته شده اند.

 

 

اقلیم ومعماری ایران:

 

یکی از ویژگی های بسیارمهم معماری ایرانی راه حل های اقلیمی می باشد. درایران چنان به موضوع اقلیم اهمیت داده شده است که درکمترهایی می توان آنرامشاهده کرد. ایرانیان درطول تاریخ چندهزارساله ی این سرزمین سعی کردندکه باراه حل های مناسب درکنارطبیعت اطراف خوددرهرفصل وهرزمان بتوانندآسایش نسبی خودرافراهم نمایند.انسان درتابستانی که گرمای طاقت فرساوزمستانی که سرمای زیادی داشته است سعی کرده که بابهره گیری از نکات مثبت همان محیط وطبیعت آسایش خودوخانواده اش را فراهم آورده است.

 

به این صورت که درتابستان گرم برای گریزازتابش آفتاب ودمای زیادبه زیرزمین روی آورده وباکندن زمین درارتفاع5تا6متریفضایی خنک را به وجودآورده است. وبدین وسیله بدین وسیله بدون هیچ گونه آسیبی به طبیعت تابستان گرم رابه بهاری خنک تبدیل می کند. گاهی اختلاف دمافضاهای دورآن تا20درجه می رسدواین به معنی آب وهوای بهاری درتابستانی گرم است.

 

برای اینکه درفصل زمستان ازگرمای بیشتری برخوردارشونداتاقهارادرجبهه ی شمالی قرارداده اندواتاق کوچک بابازشوهاکم مخصوص شبهای زمستان بوده است. نکته های بسیارمهم این استکه معماران ایرانی به این نکته دست یافته بودندکه فضاهای پشت به آفتاب ورودبه آفتاب بایددردوسوی محوراصلی بناقراربگیرندوهمزمان سعی می کردنداین محورراباقبله هماهنگ کنندودرسوی مقابل اتاقهای زمستانی فضاهای تابستانی پشت به آفتاب جای می گرفتند.

اقلیم گرایی درمعرض نقد: اولین انتقادهابه مطلق گرایی نگرش اقلیمی،کمی پس از انتشارکتاب طراحی اقلیمی الگی توسط راپاپورت صورت گرفت.

 

کتاب راپاپورت فرهنگ وشکل خانه نام دارد. دراین کتاب نسبت به کتاب الگی فرهنگ به نوع دربرابراقلیم الگی قرارداده شده است. دراین مبحث اقلیم به عنوان موضوعی درجه2درشکل دفعی فرم یاشکل خانه است راپاپورت برای ارائه ی بحث خودپاسخ به یک سؤال راضروری می دانداومی گوید:اگراقلیم راعامل درجه یک درشکل یک خانه بدانیم پس چرادریک اقلیم مشابه دریک مکان خاص انواع شکل خانه وجوددارد؟

 

اگربخواهیم مثالهایی منطبق بانمونه های ایرانی بیان کنیم درهرشهرکوچک وبزرگ ودراقلیم های متفاوت می توان نمونه هایی آوردبرای نمونه شهرزواره که براساس مطالعات دارای چهارگونه ی مهم خانه می باشد:خانه های چهارصفه،حوض های خانه سه قسمتی وخانه های ایران دار،علاوه براینهانمونه های ترکیبی دیگری وجودداردکه ترکیبی ازخانه چهارصفه ای وحوض خانه ای درکنارهم طراحی شده وهرکدام بخشی ازیک خانه ی بزرگ را می سازند.

 

مقیاس بزرگترشهرزواره شهریزداست که دراقلیم گرم وخشک است. اماآنچه درشهریزدساخته شده تاحدودزیادی باشهرزواره متفاوت است درشهرزواره نوع رایج ترخانه هاگونه ی چهارصفه ای است. به این صورت که:فضاهای این خانه دربرگیرنده چهارصفه(ایوان)است که برروی دومحورعمودبرهم جای می گیرند در چهارگوشه هرکدام ازاضلاع نقشه چهارگوش خانه،چهاراتاق طراحی شده اند.هرصفحه واتاق برای فصلی معین است ودرمکان تلاقی درمحورعمودی صفه ها،میانخانه که فضایی سرپوشیده است جای دارد.

 

بدین نحوساکنین خانه های چهارصفه به جزء دراوایل فصل بهارواحتمالاً شب های تابستان وهنگام بهره گیری ازآفتاب ظهرزمستان درفضایی کاملاً ...... قرارمی گیرنددراینجاچهارصفه کارکردحیاط رادارد. بااین تفاوت که فضایی سرپوشیده وتاقراراست درخانه چهارصفه حرکت های فصلی درداخل چندفضای سرپوشیده صورت می گیردوحیاط نقش کمتری درحرکت های فصلی دارد.

 

خانه های چهارصفه ای که طرحی متراکم دارنددرمقابلشان خانه های حوضخانه ای قرارمی گیرنداین خانه دارای یک حیاط مرکزی است ................ شمالی بخش زمستانی ودرقسمتهای جنوبی بخش تابستانی جای می گیرد. این نوع خانه هاچیزی شبیه به خانه های ساده ی یزدی است.درقسمت شمالی آن اتاق شکم دریده زمستانی جای گرفته که بابازنمودن ارسی های آن می توانندازتابش آفتاب درزمستان بهره مندشوند.

 

 

درسوی قبله آن فضای تالاربزرگ مرکزی واتاق های کوچک کنارآن وزیرزمین جای می گرفته اند. دراین حالت حرکتهای فصلی به کمک حیاط ازشمال به جنوب وبرعکس انجام می شد.حرکتهای عمومی نیزدرفصل تابستان به زیرزمین ویابام درظهرهای گرم وشبهاصورت می گرفت اگراقلیم گرم وخشک رابه عنوان اصلی ترین عامل تأثیرگذاربه شکل این خانه هابدانیم سپس نتیجه فراینداقلیمی بایدیک شکل ...... باشد. امادراینجامی بینیم که شبهابامقایسه ی دوخانه ی زواره ای چنین اتفاقی روی نداده است(عکس ازخانه های چهارصفه ای وحوضخانه ای)

 

گونه جالب دیگررامی توان درمنطقه ی کوچک گیلان مشاهده نمودکه متأسفانه براثراکیپ هایی شدیدی که به معماری روستایی این منطقه واردشده است. معماری متنوع وزیبای روستایی وشهری این منطقه راازبین برده است وتنهادرعمق شالیزارهاوجنگهاشایدبتوان نمونه ای ازخانه های گیلانی رایافت. استان گیلان درمنطقه ی گرم ومرطوب قرارداده شده است.امابعضی ازنقاط رابایددراقلیم سردوکوهستانی قرارداد.مردم دشت نشین درتابستان هاکوچ های فصلی تابستانی به این مکان داشته اند.

[sam arch 55879]

عکس ازمعماری خانه های گیلان

 

ازمیان چندین مکان مهم باویژگی هایی معماری خانه خاص خودمی توان محورشرقی وغربی لاهیجان تافومن راانتخاب ومختصراً توضیح داد:بااینکه اقلیم هایکی است وخانه هاشکل گوناگون دارند. بنابرنگرش اقلیمهامی بایست فرمول زیررادراین منطقه ومکانهای مشابه داشت:

 

اقلیم الف:معماری الف اقلیم ب:معماری ب

 

درواقع دراقلیم الف معماری ب نمی تواندجای بگیردودرصورتی که باتوجه به آن چه درباره ی زواره توضیه داده شدوآنچه که دراینجامی آیددراقلیم الف (یامعتدل ومرطوب گیلان)خانه های الف+ب+ج راخواهیم داشت.

 

درمحورشرقی – غربی شهرهای بزرگ لاهیجان ،رشت وفومن جای می گیرند. غربی ترین سوی محور،درمنطقه ای کوهستانی به شهرک ماسوله پایان می یابد یکی از شاخصه های مهم معماری روستایی لاهیجان این است که خانه های آن به صورت شکیلی بودند.شکیل به مجموعه ای ازقطعات چوبی ضخیم می گویندکه به صورت افقی روی هم قرارمی گیرندوکف خانه برروی آن بافاصله ی بین یک تا دومتر از سطح زمین ساخته می شود.

 

باچیدن این قطعات چوبی روی هم درزیرکف اتاق ها وایوان فضایی خالی شکل می گرفت این کارباعث می شدتاآب بخشی از رطوبت وبارانهای سیل آسابه سطح خانه وفضاهانفوذنکند.سقف خانه هانیزدارای شیب زیادبودنداین شیب درجایی که درمعرض بادهای تندقرارمی گرفت بیشتربودوتانزدیک سطح زمین ادامه یافت.

 

ستونهای چوبی اطراف اتاقهاوایوان یک یادوطبقه ویژگی دهنده ی نمای بیرونی این خانه هابودند.درپشت این ستونهاکه لبه های بیرونی خانه راتعریف می کردندایوان،اتاق زمستانی (درطبقه ی اول). واتاقهای تابستانی وتالاردرطبقه ی دوم بودند.

 

حالابه معرفی خانه های فومنات که زمانی مرکزسیاسی – فرهنگی غرب استان گیلان بودمی پردازیم. دراین خانه هاازعناصرچوبی شکیل خبری نیست خانه هاباارتفاع کمی از سطح زمین ساخته می شوندودرزیرآن عناصرعمومی چوبی به نام سکت جای می گیرد. روی سکتهاراباگل می پوشاندندبرروی این کرسی سازی نه چندان مرتفع ایران،اتاقها،تالار،انباری واتاق تابستانی جای می گیرد.

 

قسمتهای مختلف این خانه نسبت به خط زمین بردوارتفاع متفاوت قراردارند.یک بخش ازخانه یک طبقه وبخشی دیگردوطبقه می باشد. دربخش یک طبقه که ارتفاع آن به اندازه ی بخش 2طبقه است اتاق وایوان جای می گیرد. کاربرداین بخش برای زمستانهاواوایل بهارکاربرددارددرقسمت دوم خانه انبارهاوآشیانه حیوانات درزیرواتاق تابستانی وتالاربرروی آن جای می گیرند. این فضاهابه وسیله ی یک پلکان چوبی که درایوان است قابل دسترسی می باشند. طبقه ی بالای آن دارای ویژگیهای جالبی است که خانه های روستایی لاهیجان دیده نشده است .

 

اتاق تابستانی زیبابالاخانه درعقب قرارگرفته است.وجلوی روبه فضای بازحیاط یاخانه محوطه تالاروجلوی تالاردوردیف ستون موازی هم به نام غلافگردش جای گرفته اند. غلافگرشهابه شکل راهرویی است که لبه های آنراستونهای چوبی تعیین می نمایندواحتمالاًباتوجه به نام آن فضایی است برای عبورومروربدون اینکه به فضای تالاردرهنگام استفاده لطمه ای واردشود.پس نتیجه می گیریم :دردومکان دریک اقلیم خاص مشابه درشکل خانه دیده نمی شود.

 

 

همانگونه که گفتیم حدودسی سال است که محققین معماری به طرح مباحث اقلیم ومعماری پرداخته اندچندسال پس ازانتشارکتاب طراحی اقلیمی الگی کتاب معماری گرم وخشک درایران به چاپ رسیدازآن زمان تابه حال دههاکتاب ومقاله درباره ی این موضوع درایران نوشته شده است. امادرطی این مدت بناهای زیادی ساخته شدندکه دارای جنبه های اقلیمی نبودنداززمانی که معماری سنتی ایران کنارگذاشته شدومعماری غرب واردایران شده هر بنایی درایران ساخته شدپاسخگوی اقلیم،فرهنگ وشرایط زلزله خیزایران نبود.

 

بناهایی که دردوره ی قبل ازپهلوی ساخته می شدحاصل تجربیات چندین قرن وسازگارباشرایط اقلیمی ایران بود..اماپس ازآن ساختمانهایی ساخته شدندکه درتابستان هاتبدیل به کوره های گرم ودرزمستان هاتبدیل به سردخانه های بسیارسردشدند.باتوجه به کشف نفت وفرآورده های نفتی وواردات وسایل مکانیکی خنک کننده این مشکل به نظرحل شده می آمد.مابحرانیهای دیگری مانندآلودگی هواومصرف بالای موادسوختنی را به همراه داشت بااینکه این موضوع هنوز به طور کامل به فرهنگ عمومی تبدیل نشده است . امامردم جامعه رابه صرفه جویی سوق داد.

 

یکی از دلایل مهم رعایت نکردن شرایط اقلیمی نبودیک مدیریت هماهنگ کننده ی آموزشی،ساختمانی واجرایی وضامن اجرایی باوجودقوانین مشخص برای اجبارنمودن سازندگان به ساخت وسازباتوجه به شرایط اقلیمی باشد.

 

اگرآیین نامه های تحت عنوان راهنمای مبحث نوزدهم مقررات ملی ساختمان صرفه جویی درمصرف انرژی رابه چاپ رسانده انددراینجامتأسفانه کمترتوجهی به آن می شود.کشورهای زیادی باالزام این قانون توانستندمیلیاردهادلاردرمورد.............

[sam arch 55879]

کوچک نمودن معماری تاحدیک آسایشگاه اقلیمی:

 

نگرش اقلیمی ،بنارابه مشابه یک شیء مکانیکی که درآن بایدآسایش اقلیمی مصرف کننده انجام می پذیردمی نگردکه تجربه گرایی که درعلوم دیگری مانندزیست شناسی وفیزیک ومکانیک حرف اول رامی زندبه عرصه ی معماری نیزواردشده است که مضامین ومعایبی نیزدربرداشته است. ازجمله مضامین آن ایجادیک محیط آسایشی مناسب برای مصرف کنندگان می باشدودراین راستاست که بهینه سازی مصرف انرژی وراه حلهای گوناگون بدست می آید.

 

برای دستیابی به اهداف گوناگون مدنظرنگرش اقلیمی بایدبنارادرحدیک شیء یایک جسم درطبیعت بستری نمودکه قراراست مصرف کنندگان درآن جای گیرنددستیابی به آسایش اقلیمی این مصرف کنندگان دراین شیء هدف اصلی یک طراح اقلیم گرامی باشد.سؤال مهم این است که آیا می توان یک بناراکه دراینجایک جسم است جدای ازدیگرعواملی که درشکل آن تأثیرمی گذارندملاحظه نمود.به عبارتی دیگراگرمادریک روندمطالعه اقلیمی به یک شکل خاصی ازبنادست یابیم همانگونه که درنوشته های محققین اقلیم گرانیزآمده است.

 

آیارونددستیابی به شکل نهایی دراینجا پایان می یابد؟اگرعوامل فرهنگی واجتماعی موجب دستیابی به شکلی متفاوت باشدکدامین شکل رابایدانتخاب نمود؟شکلی که بوسیله ی یک فراینداقلیمی به دست آمده یاآنکه به دنیای یک فرایندفرهنگی-اجتماعی؟

 

درمعماری چندهزارساله ی ایرانی مجموعه ای از عوامل گوناگون که اقلیم یکی ازآنهابوده است دست دردست هم داده وشکل نهایی بنابرامی سازدمصرف کننده حضوردریک فضاآسایش دهنده راحس می کندوباواردشدن درهرفضا پیام های بسیاری را دریافت می کند.نمونه ی آن رادرمساجد،مدارس،خانه ها،بازارایرانی و... می توان دید.هنگامی که واردیک مسجدایرانی می شویم مثلاً مسجدجامع اصفهان باتوجه به هرفصل فضای خاص آن طراحی شده است .

 

گنبدخانه وایوان .............. بزرگ آن درسوی قبله درست همان جایی که بخش تابستانی مسجدرادربرمی گیردجای گرفته اند. فضای زمستانی ،تابستانی باسقف کوتاهتردرسوی غربی قرارداردوهرکدام ازایوان هانیزبرای فصلی خاص ساخته شده اند. درهرگوشه ی مسجدمی توان توجه به شرایط اقلیمی رامشاهده کرد.

 

اماشرایط اقلیمی مناسب وایجادآسایش اقلیمی برای پاشنده تنها یکی از ابزارهای معماربرای هدف خاص خودبوده است. هدف اصلی اوایجادمحیطی معنوی بوده که مؤمنین راهرچه بیشتربه خالق آنهادراین مکان خاص نزدیک بنماید. بنابراین فضاهاوسطوح مختلف هرکدام ابزاری برای دستیابی به این هدف خواهندبود. دراینجاست که معماربه وسیله ی آراستن سطوح به نوشته های قرآنی ونقوش هندسی که نمادی ازطبقات آسمانی می باشندبه نشان دادن وحدانیت الهی اقدام می نماید.

 

پس نتیجه می گیریم که : انسان به وجودآورنده ی معماری است. بانگرشی اقلیمی انسان درحدیک موجودخاکی نیازمندآسایش آب وهوایی تقلیل می یابدوهمانطورکه ذکرشدتوجه به شرایط اقلیمی یکی از ......... مهم معماری ایرانی می باشداماهمه چیزبه آن ختم نمی شود.انسان باتمامی نیازهایش که یکی ازآنهانیاز...... اوست درطراحی وخواندن گذشته اش می بایدموردتوجه قرارگیردواین چیزی است که درنگرش اقلیمی نادیده گرفته می شود.

 

 

 

 

منبع نوشتار فصل اول کتاب سیری در مبانی نظری معماری معاصر نوشته دکتر غلامحسین معماریان