Tamana73 28831 اشتراک گذاری ارسال شده در 22 دی، ۱۳۹۴ چکیده امروزه می توان با بکارگیری اقدامات موثر و کاربردی و حتی الامکان کم هزینه و چند منظوره در مرحله قبل از بحران، به میزان زیادی از شدت و گستردگی خسارات و تلفات ناشی از خطرات ( نظامی و غیر نظامی – طبیعی ) کاست. از مهمترین این اقدامات، استفاده از اصول پدافند غیرعامل به عنوان راه حلی جهت کاهش خطرپذیری در برابر خطرات مختلف و افزایش کارایی هنگام روبرو شدن با خطر است که باید در سطوح مختلف برنامه ریزی و از جبنه های مختلف منطقه ای، شهرسازی و معماری مورد توجه قرار گیرد. معماری و شهرسازی به عنوان یک واسطه، قدرت دفاعی را بالا می‌برد و در ارضای نیاز به امنیت در سلسله مراتب پله‌ای مازلو اثر مثبت داشته و باعث بقای انسان می‌گردد. در “اکستیکس”، واژه “دفاع” در مقابل “دشمن” (تهدیدات انسان ساز) و واژه “ایمنی و حفاظت” در مقابل تهدیدات طبیعی بکار می‌رود. با این رویکرد روانشناسانه به معماری و شهرسازی، بحث ایمنی و امنیت باید در کلیه سطوح برنامه ریزی و طراحی، از موضوعات کلان شهرسازی تا معماری ، فضاهای باز شهری و جزئیا‌ت فنی مد نظر قرار گیرد. در مقاله حاضر ابتدا خلاصه ای از مبحث طراحی فضاهای شهری ( بخصوص فضاهای باز و منظر شهری) و موارد تاثیر گزار در طراحی آن آورده شده است، سپس به تعریف واژه پدافند غیرعامل پرداخته و پس از آن اصول و الگوهای اصلی مد نظر در پدافند غیر عامل که به نحوی در طراحی و برنامه ریزی معماری و به طور خاص معماری منظر شهری کاربرد دارند مطرح گردیده، سپس الزامات و تمهیدات برنامه ریزی و طراحی معماری منظر شهری به گونه ای که اصول پدافند غیرعامل در آنها مورد توجه قرار گرفته شده باشد ارائه گردیده و توصیه هایی در زمینه احجام و المانهای پیرامونی،طراحی پلان( محوطه و فضای سبز)، نماها، دسترسیهای عمده و سیرکولاسیون داخلی مطرح شده است. این مقاله با توجه به مطالب مبحث ۲۱ مقررات ملی ساختمان با عنوان پدافند غیرعامل ارائه شده است. در انجام این تحقیق و جمع آوری مطالب روش کتابخانه ای بکار رفته است. در روش کتابخانه ای از منابع مختلف بین المللی و داخلی، پایگاههای اینترنتی معتبر و تجارب کشورهای پیشگام در رابطه با پدافند غیرعامل و معماری منظر شهری استفاده شده است. واژگان کلیدی: طراحی شهری، پدافند غیر عامل، فضای سبز، بحران، ایمنی، حفاظت. ۱- تعاریف و اصول: ۱-۱- معماری و منظر شهری: طراحی شهری، هنر یکپارچگی بخشیدن بصری و ساختاری به مجموعه ساختمانها و خیابانها و مکانهایی است که محیط شهری را میسازند. به گونه ای که منظر شهری حاصل، برایند تعامل ساختمانهایی است که در کنار یکدیگر شکل کلی یک مجموعه زیستی به نام شهر را شکل میدهند. شهر محل سکونت افراد زیادی است که اثر گذاری عناصر گوناگون آن میتواند در ایجاد حس آسایش و امنیت روانی و جسمی در ساکنین آن امری بدیهی است. ” ساختمانی که در ناحیه ای بیرون از شهر به صورتی منفرد ساخته شده باشد به عنوان یک تجربه معماری قلمداد میشود ولی اگر نیم دوجین ساختمان را با یکدیگر ترکیب کنیم از یک هنر متفاوت استفاده شده است.در کنار هم گذاشتن چندین ساختمان کنار یکدیگر چندین واقعه شروع به بروز میکند.” از عناصر مهم تشکیل دهنده منظر شهری میتوان به موارد ذیل اشاره کرد: -فضای سبز شهری شامل درختان و بوته های معابر ، پارکها و فضاهای سبز گسترده ، باغچه های خارجی ساختمانها -ساختمانها -شریانهای دسترسی شهری مانند کوچه ها ، خیابانها ، اتوبانها و بزرگراهها. -مبلمان شهری مانند تابلوها ، صندلی ها ، علائم و نشانه های شهری و … از دیدگاه فضاهای مثبت و منفی منظر شهری درک عمومی کلی از فضای منفی شهری است که جایگذاری و ترکیب فضاهای مثبت در ایجاد حس رضایت ومطلوبیت آن نقش اصلی را دارند. ۱-۲- پدافند غیر عامل: از نظر واژه شناسی، واژه « پدافند» از دو جزء «پد» و «آفند» تشکیل شده است. در فرهنگ و ادب فارسی «پاد » یا «پد» پیشوندی است که به معانی «ضد، متضاد، پی و دنبال » بوده و هر گاه قبل از واژه ای قرار گیرد معنای آن را معکوس می نماید. واژه «آفند» نیز به مفهوم «جنگ ، جدال ، پیکار و دشمنی» است. در منابع لاتین، معادل دقیق عبارت پدافند غیرعامل “Passive Defence” بکار برده می شود. زیاری پدافند را بر دو نوع عامل و غیرعامل معرفی می نماید پدافند غیرعامل بکارگیری اقدامات آفندی و تهاجمی با هدف ممانعت از پیشروی دشمن است، در حالی که پدافند غیرعامل عبارت است از « بکار بردن روش هایی که آثار زیان های ناشی از اقدامات دشمن بکاهد یا آن را به حداقل برساند» به طور کلی دفاع غیر عامل به مجموعه ای از اقدامات دفاعی اطلاق میشود که به کمک آن میتوان بدون سلاح و با کمترین امکانات و تجهیزات فنی ( نسبت به دفاع عامل – نظامی ) در مقابل تهاجم دشمن و یا بلایا و خطرات مقابله کرد. دکتر اصغریان جدی، پدافند عامل را ابزاری می داند که نیاز به مدیریت مستقیم و کاربری انسانی دارد و مشتمل بر ابزار و آلات جنگی، سازماندهی، آموزش و مدیریت نیروهاست، در حالی که پدافند غیرعامل را امکانات معماری در زمینه مهندسی جنگ و شرایط بحران می داند، به گونه ای که بدون ابزار و توانمندی، نیروهای رزمی و دفاعی را افزایش دهد. مانند پناه گرفتن درون سنگر یا استقرار در نقاط مرتفع که بدون درگیری مستقیم انسان در شرایط امن قرار میگیرد، در واقع این حالت استفاده از تفکر و پیش بینی شرایط اضطراری و مهیا شدن قبل از وقوع بحران است. در ماده (۱۲۱) قانون برنامه چهارم توسعه کشور، تعریف پدافند غیرعامل بدین شرح ارائه شده است: « مجموعه اقدامات غیرمسلحانه ای که موجب کاهش آسیب پذیری نیروی انسانی، ساختمان ها و تاسیسات، تجهیزات و شریان های کشور در مقابل عملیات خصمانه و مخرب دشمن و یا کاهش مخاطرات ناشی از سوانح غیرطبیعی می گردد، پدافند غیرعامل نامیده می شود.» برخی اصول پدافند غیر عامل که به عنوان معیارهای عمده در رسیدن به راهکارهای مناسب در طراحی منظر شهری و معماری مناسب با پدافند غیر عامل اثر گذار هستند به شرح ذیل است: پوشش در همه زمینه ها· استتار و نامرئی سازی تولید سازه های دومنظوره (موانع) مکان یابی استقرار عملکردها اختفاء با استفاده از عوارض طبیعی حفاظت اطلاعات سیستم های حیاتی و مهم مدیریت بحران دفاعی در صحنه ها فریب، ابتکار عمل و تنوع در کلیه اقدامات تعیین مقیاس بهینه استقرار جمعیت و فعالیت در فضا کوچک سازی، ارزان سازی و ابتکار در پدافند غیر عامل مقاوم سازی و استحکامات و ایمن سازی سازه های حیاتی پراکندگی در توزیع عملکردها متناسب با تهدیدات و جغرافیا ۲- راهکارهای طراحی شهری در رسید به اهداف و اصول پدافند غیر عامل: با توجه به اهمیت موضوع پدافند غیر عامل و کاربرد وسیع آن در کشورهای مختلف در همه امور ممکن که به نحوی در پیشگیری و کاهش آسیبهای ناشی از جنگ و بحرانهایی مانند زلزله و دیگر مخاطرات طبیعی دخل هستند، کاربرد اصول و روشهای پدافند غیر عامل در طراحی منظر شهری میتواند در رسیدن به منظر شهری مناسب و مطلوب از نظر بصری و جنبه های زیبایی شناسانه معماری و منظر که تامین کننده حد اقل های مد نظر در پدافند غیر عامل نیز باشد بسار موثر است. الزامات طراحی شهری جهت نیل به طراحی منطبق با دفاع غیر نظامی مکانیابی فضاهای باز و وسیع شهری (پارکها و بوستان ها، میادین ) چند عملکردی طراحی کردن فضاهای منظر شهری پراکندگی فضاهای با اهمیت مبلمان و فضای سبز شهری ورودیها و خروجیها ( شریانها) استتار و اختفا ( از منظر فرم طراحی ) ۲-۱- مکانیابی فضاهای باز و سبز شهر : ایجاد و مکانیابی فضاهای باز شهری : در ایجاد و مکانیابی فضاهای سبز شهری گسترده مانند بوستانهای وسیع و پارکهای فضای سبز اولین نکته مکانیابی و برنامه ریزی جهت طراحی است. این فضاها باید از لحاظ مکانی به گونه ای باشند که اولا نزدیک به مناطق پرجمعیت شهری بوده و از نظر دیگر ارتباط مناسبی از نظر دسترسیها به منظور استفاده به عنوان مکانهای تجمیع مصدومین و اسیب دیدگان از حملات دشمن ویا حوادث طبیعی داشته باشند. در این مواقع میتوان از این فضاهای وسیع به عنوان پناهگاههای موقت جهت اسکان و یا برپایی کمپ های امداد استفاده کرد. با طراحی مناسب فضای سبز، ایجاد دسترسیهای عمده داخلی به محوطه که در مواقع لزوم قابلیت حرکت ماشین را داشته باشد، استفاده از عوارض زمین در جهت ایجاد محیط امن داخلی در مواقع حمله و قابل دفاع ، استفاده از درختانی مانند چنار و … که قابلیت ایجاد حصار های طبیعی در اطراف جهت ایجاد مانع بصری و فیزیکی ( در مواقع اصابت گلوله و ایجاد ترکش ) جهت پناه گرفتگان در محیط داخلی و چنین راهکارهایی میتوان به استانداردهای لازم از نظر مبانی دفاع غیر نظامی دست یافت. به گونه ای دیگر میتوان از ساختمانهای بلند اطراف و یا دیوارهای حائل ( مثلا به کار رفته به عنوان دیوار سرویس بهداشتی ) نیز جهت محصور نمودن بخش هایی از فضای سبز استفاده کرد. در این حالت میتوان از ایجاد حصارهای متد از درختان در بدنه های منظر شهری جلوگیری نموده و از منظر زیبایی شناسی نیز به ایجاد تنوع در دید و منظر پرداخت. طراحی فضاهای باز شهری: طراحی فضای باز شهری می بایست مبتنی بر مبانی زیر باشد: ۱ – افزایش سطح حفاظت جانی افراد در فضای باز و در برابر صدمات ناشی از حملات نظامی متعارف. ۲ – تسهیل دسترسی سریع به سطوح و عناصر حیاتی (جان پناه ها، خدمات درمانی، آتش نشانی و مانند آن). از دیدگاه دفاعی فضاهای باز شهری بدلایل زیر دارای اهمیت زیادی هستند: – ایجاد کمپ های اسکان موقت. – ایجاد پایگاه های مدیریت بحران (محل جمع آوری و انباشت و توزیع نیازهای غذای و دارویی، بیمارستان های صحرایی، فرود هلی کوپتر، ستاد مدیریتی و عملیاتی بحران و …). – ایجاد محل هایی برای تخلیه و انباشت آوارهای ساختمانی که به ویژه از نظر تسریع در بازگشایی مسیرهای دسترسی سواره و پیاده بسیار حائز اهمیت می باشند. – ایجاد مانع در برابر گسترش آتش سوزی و مشارکت در کنترل دامنه آسیب های ناشی از رخداد سانحه. از این رو در طراحی فضاهای باز شهری بر اساس درک صحیح علل و عوامل موثر بر افزایش یا کاهش آسیب پذیری در برابر هر گونه انفجار متعارف، ملاحظات دفاعی در طراحی فضاهای باز شهری می بایست به دو منظور اصلی ممانعت از آسیب زایی عناصر محیط و نیز مناسب سازی محیط مورد توجه قرار گیرند ۲-۲- چند عملکردی طراحی کردن فضاهای شهری: چند عملکردی طراحی کردن فضاها به معنی استفاده از فضاهای معماری و شهری در زمان جنگ و صلح است.فضاها و ساختمانهای وسیع مانند متروها ، بیمارستانهای بزرگ ، صنایع نزدیک مناطق زیستی و دیگر ساختمانهای عظیم که در منظر شهری اغلب به عنوان نشانه های شهری به کار میروند باید به گونه ای طراحی شوند که در زمان جنگ نیز بتوانند پاسخگویی مناسب به شرایط جنگی و بحران را داشته باشند.به عنوان مثال مترو لندن به گونه ای طراحی شد است که میتواند در مواقع بحران مانند جنگ و … برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید. ورود یا ثبت نام بیش از بیست میلیون نفر را در خود به عنوان پناهگاه جای دهد. فضای سبز : در شرایط عادی: گذران اوقات فراغت، زیبا سازی محیط، تعدیل اقلیمی محیط و … حین بحران: محل پناه گرفتن. بعد از بحران: محل استقرار کمپ های امدادی، کمپ اسکان موقت، بیمارستان سیار، محل انباشت مواد غذایی و دارویی. ۲-۳- پراکندگی فضاهای با اهمیت: در هر شهر فضاهایی با اهمیت استراتژیک وجود دارند که در مواقع بحران آسیب رسیدن به آنها میتواند در تشدید بحران و عدم هماهنگی جهت کمک رسانی و مدیریت شرایط بحرانی نقش بسزایی داشته باشد. این گونه بناهای با اهمیت باید در سطح شهر به صورت برنامه ریزی شده ای پراکنده گردیده و به گونه ای مکانیابی و طراحی شوند که برای شهروندان به عنوان مکانهای خاص شهری که میتوان در مواقع ضروری و خاص جهت پناه جویی به آنها رجوع کرد در آیند. عدم نزدیکی این بناها میتواند در عدم آسیب رسیدن به آنها در مواقع بمباران دشمن نقش موثری ایفا کند. ۲-۴- مبلمان و فضای سبز شهری: الف: مبلمان شهری : باید به گونه ای باشد که جدای از در نظر گرفته مبانی زیبایی شناسانه منظر شهری، از نظر استحکام و مقاومت اجزا به گونه ای طراحی شوند که ایجاد موج انفجارها باعث آسیب جدی و پراکنده شدن قطعات سازنده آنها به اطراف نشود. این قطعات میتوانند باعث ایجاد ترکش های ثانویه و ایجاد جراحت در افراد گردد. کارکرد دیگر مبلمانهای شهری نقش آنها در شناساندن راههای اضطراری جهت فرار ، مسیرهای ایمن ، اطلاع رسانی در حوزه دیجیتال و فناوری اطلاعات( بیلبورد های الکترونیکی جدید) به صورت لحظه به لحظه، و در آخر ایجاد نقش نشانه جهت دور شدن از محیط بحران و شناختن مسیرهای تردد را داشته باشند. مبلمانهای شهری نباید به گونه ای طراحی گردند که باعث مسدود شدن مسیرهای حرکتی در مواقع ضروری گردند و در صورت استفاده به عنوان موانع حرکتی در مواقع صلح باید قابلیت برداشته شدن در مواقع ضروری را داشته باشند از این منظر تجدید نظر در طراحی بسیاری از مبلمانهای شهری که توسط نهادها و سازمانهای گوناگون مانند شهرداری در سطح شهر نصب میشوند ضروری است. ۲-۵- ورودیها و خروجیها ( شریانها): همانطور که در بخشی از مطالب بالا ذکر گردید شریانهای دسترسی به مناطق مختلف و آسیب دیده و سلامت آنها نقش مهمی در مواقع بحران دارد. ورودیها و خروجیهای شریانهای مهم شهری باید مشخص و به راحتی قابل دسترسی باشند. بزرگراهای شهرها به عنوان لبه های عمده کالبدشهری در ایجاد منظر و فضای شهری مطلوب، نقش مهمی ایفا میکنند. استفاده از ردیف درختان در امتداد دو سوی این شریان ها میتواند به عنوان سدی در مواقع جنگ و بحران برای این مسیرها به شمار آید و ماشین های تردد کننده در مسیر را تا حدودی از دید دشمن و ترکش گلوله های اصابت کننده به اطراف محافظت کنند. دسترسیهای عمده شهری باید به گونه ای طراحی و تجهیز شوند که توانایی انتقال سریع نیروهای امداد و نجات و یا نیروهای نظامی را تا نزدیکترین فاصله به نقطه بحران را داشته باشند. نمونه مثال مناسب از این گونه طرح های اثر بخش ایجاد مسیر اتوبوس رو شرق به غرب و شمال به جنوب شهر تهران (BRT) میباشد. این مسیر به گونه ای مناسب میتواند در شرایط بحرانی وسایل و ماشین های امداد را از مسیرهای بدون ترافیک با سرعت بالا انتقال دهد. برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید. ورود یا ثبت نام برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید. ورود یا ثبت نام مسیرهای اتوبوسهای تند رو در تهران در دید شهری به عنوان مسیرهایی با قابلیت دسترسی و ارتباط سریع و ایمن. ۲-۶- استتار و اختفا ( از منظر فرم طراحی ): یکی از اصول عمده در پدافند غیر عامل استفاده از اصل استتار و اختفا میباشد. در منظر شهری میتوان با استفاده از تدابیر گوناگون ساختمانها و تاسیسات مهم و حیاتی را از دید دشمن محفوظ کرد تا به آنها آسیبی نرسد: استفاده از فضای سبز شهری به عنوان سدی جهت استتار یا اختفای ساختمانهای مهم مانند ساختمانهای فرماندهی نظامی و عملیاتی، نیروگاهها و تاسیسات شهری و دیگر ساختمانهای با اهمیت استفاده کرد. استفاده از بوته های انبوه ، گم کردن ساختمان و ایجاد منظری از درختان و فضای سبز ، هم میتوانند در ایجاد و توسعه فضای سبز در منظر شهری تاثیر بسزا داشته باشد وهم میتواند در راستای اصول دفاع غیر نظامی عمل کند. استفاده از تکرار، یکسان سازی نماها از نظر بافت و رنگ و فرم طراحی ساختمانها در استتار ساختمانهای مهم از دید دشمن بخصوص حملات هوایی. در این حالت میتوان با یکسان سازی ظاهری ساختمان مهم مد نظر با ساختمانهای اطراف و یا حتی کاهش تاثیر بصری و عادی جلوه دادن ساختمان نسبت به دیگر ساختمانهای موجود از شناسایی آن توسط دشمن تا حد ممکن جلوگیری به عمل آید. البته در این حالت باید مولفه های منظر شهری را نیز مد نظر قرار داد به گونه ای که تا حد امکان از ایجاد بدنه های یکنواخت شهری اجتناب گردد. برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید. ورود یا ثبت نام استفاده از درختان و فضای سبز جهت استتار ساختمانهای مهم و حفاظت فیزیکی و بصری از مسیرهای ارتباطی در مواقع بحران . نتیجه گیری: در این مقاله ابتدا به تعریف مختصر پدافند غیر عامل و طراحی شهری پرداخته شد، سپس مولفه های تاثیر گذار در طراحی کالبد و منظر شهر با توجه به اصول پدافند غیر عامل مورد بررسی قرار گرفت. با توجه به تشابه‌هایی که در برخی انواع خطرات طبیعی و تهدیدات انسان ساز یافت می شود، جهت کاهش خطرپذیری میتوان با ارزیابی خطرات بالقوه در هر مکان، تمهیدات بهینه پدافند غیرعامل را جهت کاهش خطرپذیری انواع خطرات و سوانح در نظر گرفت. ساختار و عوامل تشکیل دهنده منظر شهر، میتواند در مواقع بحران به انسان آرامش دهد و یا با ایجاد سردرگمی، استرس ناشی از شرایط اضطراری را تشدید نماید. در طراحی شهری و توسعه فضاهای سبز در شهرها ، آن طرحی موفق و پایدار است که با در نظر گرفتن مجموع ملاحظات عملکردی و زیبایی شناسانه به همراه مولفه های دفاع غیر نظامی به راه حل و جواب بهینه دست پیدا کند. اگر چه در نگاه اول استفاده از برخی اصول پدافند غیر عمل در طراحی شهری غیر ضروری و یا محدود کننده دیگر مولفه های تاثیر گذار در منظر شهر است، اما با دقت و فهم این اصول میتوان از آنها به عنوان عواملی در جهت پایداری طراحی شهری و کارایی بالاتر آن در مواقع بحران استفاده کرد. طراحی مبتنی بر دفاع غیر نظامی و در نظر گرفتن شرایط بحران در عوامل تشکیل دهنده کالبد شهر مانند درختان، فضاهای باز ( بوستان ها و میدان ها) ساختمانهای بزرگ و کوچک که به عنوان نشانه های شهری شناخته میشوند، شریانهای عمدده و دسترسیها و … میتوانند جان بسیاری از انسانها را شرایط بحران و جنگ نجات دهند. منابع : آئین نامه اجرایی بند ۱۱ ماده ۱۲۱ قانون برنامه چهارم توسعه (۱۳۸۴) ریاست جمهوری، دفتر هیات دولت، کمیسیون سیاسی– دفاعی. اصغریان جدی، احمد (۱۳۷۴) مقاله دفاع غیرعامل در ارگ بم ، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، ارگ بم کرمان، جلد دوم، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران. اصغریان جدی، احمد (۱۳۸۶) الزامات معمارانه در دفاع غیرعامل پایدار، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی. دهخدا، علی اکبر (۱۳۵۱) لغت‌نامه دهخدا، جلد چهارم ، مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران. زیاری، کرامت‌الله (۱۳۷۸) برنامه‌ریزی شهرهای جدید، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشکاهها (سمت)، تهران. کالن، گوردون (۱۳۸۷) گزیده منظر شهری، ترجمه : دکتر منوچهر طبیبیان، انتشارات دانشگاه تهران. paydarymelli.ir سایت رسمی سازمان پدافند غیر عامل کشور برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید. ورود یا ثبت نام پورتال کمیته پدافند غیر عامل – وزارت علوم تحقیقات و فناوری برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید. ورود یا ثبت نام لینک به دیدگاه
ارسال های توصیه شده