پدافند غیرعامل و کاربرد آن در شهرسازی

[Mohammad Aref 120452]

هرگاه به پدیده یکجا نشینی، شهر نشینی و دلائل و فرایند آن پرداخته شده است، تامین ایمنی و امنیت همه اعضا گروه یا جامعه مورد توجه قرار می گیرد. اساس این ایمنی و امنیت نیز در برابر حملات و تهاجمات بیرونی معنی می یابد. گفتن و نوشتن درباره ضرورت توجه به امنیت دفاعی، با توجه به ابعاد گوناگون آن و با توجه به روند تحولات جهان امروز، چندان دشوار نیست، اما پرداختن به راهبردها و راهکارهایی که امنیت دفاعی را افزایش می دهند و یا ضامن دوام و پایداری آن هستند، مهم و حیاتی است. زیرا عوامل و شاخص هایی در این خصوص تاثیرگذارند که از حیطه عمل برنامه ریزی خارج بوده و به عنوان عوامل یا تهدیدهای بیرونی، امنیت دفاعی را به خطر می اندازند. امنیت دفاعی، هر چند که یکی از مهمترین دستاوردهای آن حفاظت از جان انسان ها است تنها به این موضوع ختم نمی شود، بلکه فراتر از آن، باعث پاسداری از دستاوردهای اجتماعی، اقتصادی، کالبدی، فضایی و… برای نسل یا نسل های پیشین و حفظ آن ها برای نسل های آتی می شود.

 

واژه های پدافند عامل و غیرعامل که به معنی امکان تامین امنیت دفاعی هستند، اخیرا مورد توجه قرار گرفته اند. پدافند عامل، به معنی دفاع با تجهیزات و امکانات دفاع متقابل و در نتیجه دفع حمله یا تهاجم است. اما پدافند غیرعامل به معنی شرایط یا مجموعه اقدامات و تمهیدات غیرمسلحانه ای است که موجب کاهش آسیب پذیری نیروی انسانی، ساختمان ها و تاسیسات، تجهیزات و شریان های کشور در مقابل عملیات خصمانه و مخرب دشمن می گردد.

 

در خلال جنگ‌هاي ناحيه‌اي و پس از جنگ جهاني اول، آسيب‌هاي ناشي از جنگ و تخريب شهرها و کارخانه‌ها به موضوع پدافند غيرعامل اهميت ويژه‌اي داد. بررسي‌هاي جهاني در پدافند غيرعامل حاکي از آن است که در جنگ جهاني دوم که استفاده‌از هواپيما و بمباران شهرها و مراکز صنعتي و سرمايه‌گذاري و پس از آن استفاده از موشک توسط آلمان نازي شروع شد، خسارات ناشي از جنگ و به خصوص آسيب‌هايي که به مردم و بخش‌هاي غيرنظامي وارد شد، نسبت به جنگ جهاني اول افزایش چشمگیری داشت و اين موضوع باعث شد تا کشورها به پدافند غيرعامل اهميتي مضاعف بدهند. در کنار کشورهايي مانند آمريکا، شوروي سابق، آلمان، فرانسه، انگلستان و کانادا، حتي کشوري مانند سوئيس که در طول هر دو جنگ جهاني بي‌طرفي خود را حفظ کرده بود، با شتاب فزاينده‌اي به پدافند غيرعامل روي آوردند.

 

ارتش نازي ‌براي ساخت هواپيماهاي‌بمب‌افکن وموشک‌هاي “وي.دو”که براي نخستين بار درهشتم سپتامبر سال ‪ ۱۹۴۴در ميان بهت و حيرت جهاني، لندن را هدف قرار داد از پناهگاه‌هاي مستحکم و تونل‌هاي ايجاد شده در دل کوه‌ها به صورت گسترده‌اي استفاده کرد و ساختمان‌هاي نظامي و اداري را با مستحکم‌ترين مصالح و با طرح‌هاي معماري ويژه‌اي که اصول پدافند غيرعامل در آن به خوبي رعايت شده بود، بنا کرد. دولت آلمان توسعه پدافند غيرعامل را درراستاي سياست تنش‌زدايي در دستور کار قرار داد و اعلام کرد روش‌هاي پدافند غيرعامل از آنجا که نقشي در تهديد و خسارت ندارند، با سياست تنش زدايي هم راستا بوده و ازسوي ديگر کشورهايي که در امر دفاع ضعيف باشند همواره تمايل ديگر کشورها را براي تصاحب منابع خود برمي‌انگيزند که در اين صورت سياست تنش زدايي دچار مخاطره خواهد شد. بسياري از تاسيسات و ساختمان‌هاي اين کشور به صورت دو منظوره احداث شد و علاوه بر کاربري‌هاي متفاوت در شرايط عادي، در شرايط بحران به پناهگاه تبديل‌شد که از جمله اين مراکز مي‌توان به‌خطوط راه‌آهن زيرزميني، ايستگاه‌هاي مترو و پارکينگ‌هاي بزرگ ساختمان‌ها اشاره کرد.

 

در شوروي، سازمان دفاع غير عامل در اواسط دهه ‪ ۱۹۶۰ميلادي تاسيس شد و به سرعت توسعه يافت و از سال ‪ ۱۹۶۶ميلادي نيز با تحولي بزرگ تجديد سازمان شد. اگر چه اقدامات شوروي در زمينه پدافند غيرعامل بسيار گسترده‌تر از اين موارد است، اما حفظ اطلاعات از طرف آن‌ها باعث شد که اخبار ناشي از اقدامات به صورت گسترده منتشر نشود.

 

در آمريکا پس از گذشت بحران‌هاي برلين و کوبا در سال ‪ ۱۹۶۳ميلادي، موضوع ساخت پناهگاه‌هاي خانگي ودسته جمعي مطرح شد و پس از سازمان‌هاي کوچک و فرعي که در اين خصوص فعاليت مي‌کردند، در سال ‪ ۱۹۷۹ميلادي “سازمان مديريت امور اضطراري دولت مرکزي” در شرايط اضطراري مانند شرایط ناشی از حملات هسته‌اي به شهرهاي آمريکا تشکيل شد و نواحي ده گانه خود را در سراسر آمريکا تاسيس کرد. هدف اين سازمان”اطمينان از حيات و حفظ بقا” مطرح شد و پس از مدتي بيش از چهار هزار مرکز محلي و ايالتي به منظور به‌عهده گرفتن حفاظت در مقابل حملات احتمالي ايجاد شد.

 

در کشور کانادا هم به موضوع پدافند غيرعامل توجه خاصي شد و دولت مرکزي وظيفه تدوين اصول و سازماندهي تنظيم همکاري دولت و نيروهاي مسلح، آموزش مسوولان و مردم، استفاده از همياري در تدوين برنامه‌هاي آموزش محلي، گسترش برنامه‌هاي تحقيقاتي و نمونه‌سازي از طرح‌ها را به عهده داشت.از سال ‪ ۱۹۵۹ميلادي به منظور تامين بيشترين هماهنگي در امور دفاع غيرنظامي، سازمان‌هاي دفاع غيرعامل و اقدامات اضطراري را ادغام کرد که از مهمترين وظايف اين سازمان جديد، تنظيم نظم و امنيت به منظور حفظ حاکميت و تداوم خدمات دولتي است.

 

دولت سوييس نيز با وجود سياست بي‌طرفي در دو جنگ جهاني و به رغم اينکه ازنظر موقعيت‌هاي ژئوپلتيک و دارا بودن معادن زيرزميني داراي وضعيت حساسي نيست، پدافند غيرعامل را دراين کشور به صورت جدي مورد پيگيري قرار داده و یکی از دلایل وجود امنیت کافی در اين کشور را مي‌توان ناشي از اجراي اين سياست دانست. سازمان دفاع غيرعامل سوييس به‌ساخت پناهگاه‌هاي مقاوم در مقابل انفجارات اتمي به طور گسترده‌اي توجه کرد و براي اقامت مردم، همه امکانات از قبيل آب، غذا، دارو و ساير مايحتاج را پيش بيني کرد.

 

درکشور يوگسلاوي هم به اين موضوع توجه جدي معطوف شد و در برنامه ريزي‌ها علاوه بر احداث پناهگاه، مستحکم ساختن ابنيه، ايجاد مراکز به صورت دو منظوره و آموزش و تمرين مردم، به اصولي مانند پراکندگي، کوچک‌سازي و فريب توجه شد، به نحوي که در طول جنگ سال ‪ ۱۹۹۹ميلادي نيروهاي مسلح کشورهاي عضو ناتو با وجود بمباران‌هاي گسترده نتوانستند خسارت‌ عمده‌اي به تاسيسات اين کشور وارد کنند.

 

از کشورهاي همسايه ایران نيز، کشور پاکستان به اين موضوع علاقه خاصي نشان داد و ضمن ايجاد سازماني براي اين امر، به موضوع آموزش عمومي مردم توجه کرد، به‌طوري که جزوات آموزشي با متون ساده و روان در مورد نحوه مقابله با انفجارات هسته‌اي و ديگر تهديدها در بين مردم و مراکز آموزش انتشار يافت.

 

در کشور کره شمالي، پدافند غيرعامل به صورت گسترده‌اي مورد استفاده قرار مي‌گيرد، معابر مترو و ايستگاه‌هاي زيرزميني شهر پيونگ يانگ در عمق بين ‪ ۹۰تا ‪ ۱۰۵متري زمين احداث شده‌اند و بسياري از کارخانجات صنايع نظامي در تونل‌هاي بزرگ استقرار يافته‌اند و هواپيماهاي نظامي پس از فرود مي‌توانند در تونل‌هاي حفرشده، مخفي شوند.

 

در ایران نیز پس از جنگ تحمیلی و شدت و وسعت آسیب های وارده، موضوع ایمنی دفاعی و پدافند غیرعامل مورد توجه نظام و سایستگذاران دولت قرار گرفت. تقريبا تا سال 82 موضوع پدافند غير عامل چندين بار به صورت سطحی و گذرا مطرح شد، ولي به دليل عدم وجود نهاد و متولي خاص به نتیجه خاصی نرسید.

 

در سال 82 براساس فرمان رهبري، نهادي به نام “کميته پدافند غير عامل کشور” شکل گرفت. اولين قدم در اين زمينه، تاثير گذاري در برنامه‌ چهارم توسعه بود، در اين برنامه، يک ماده قانوني گنجانده شد که دولت و ساير دستگاه‌هاي اجرايي را ملزم به اجراي قوانين پدافند غيرعامل مي‌کرد. سپس آئين نامه‌هاي اجرايي متناسب براي انجام کار با همراهي دولت به تصويب‌ نهايي رسيد. دولت در بودجه‌ سال 86، رديف متمرکزي را به همين منظور ايجاد کرد و اعتبار قابل توجهي نيز به بحث پدافند غيرعامل اختصاص داد. در نهايت پدافند غيرعامل در دستور کار مجمع تشخيص مصلحت نظام قرار گرفت و سیاست های کلی نظام در این بخش به تصویب رسید. در حال حاضر طرح جامع پدافند غیرعامل کشور توسط سازمان پدافند غیرعامل کشور در دست تهیه قرار دارد و در 5 استان شورای پدافند غیرعامل زیر نظر استاندار تشکیل شده است.

 

نهاد مسئول پدافندغیرعامل کشوربراساس آیین نامه اجرایی بند۱۰ ماده ۱۲۱ قانون برنامه چهارم مصوب دولت آقای خاتمی کمیته ایی متشکل از رئیس کمیته است که ازسوی رئیس ستادکل نیروهای مسلح منصوب می شود. قرارگاه پدافند هوایی، وزارت دفاع، نماینده دولت ونماینده یارئیس دستگاه های اجرایی مربوطه نیز اعضا آن هستند. وظیفه کلی این کمیته سطح بندی و طبقه بندی زیرساخت های کشور،تهیه طرح پدافندغیرعامل مناسب با هردستگاه تصویب،ابلاغ وپیگیری واجرای طرح تهیه وتصویب آیین نامه های این حوزه است.

 

بر اساس مجموعه مفاهیم پدافند غیرعامل، طبقه بندی مراکز بر اساس آسیب پذیری در برابر تهدیدات نظامی به شرح ذیل خواهد بود:

 

مراکز حياتي (Centers Vital)

مراکزي هستند که در صورت انهدام کل يا قسمتي از آنها موجب بروز بحران، آسيب و صدمات جدي و مخاطره‌آميز در نظام سياسي، هدايت، کنترل و فرماندهي، توليدي و اقتصادي، پشتيباني، ارتباطي و مواصلاتي، اجتماعي، دفاعي با سطح تاثيرگذار سراسري در کشور گردد.

 

مراکز حساس (Critical Centers )

مراکزي هستند که در صورت انهدام کل يا قسمتي از آنها، موجب بروز بحران، آسيب و صدمات قابل توجه در نظام سياسي، هدايت،‌کنترل و فرماندهي، توليدي و اقتصادي، پشتيباني، ارتباطي و مواصلاتي، دفاعي با سطح تاثيرگذاري منطقه‌اي در کشور گردد.

 

مراکز مهم (Important Centers)

مراکزي هستند که در صورت انهدام کل يا قسمتي از آنها، موجب بروز آسيب و صدمات محدود در نظام سياسي، هدايت، کنترل و فرماندهي، توليدي و اقتصادي، پشتيباني، ارتباطي و مواصلاتي، اجتماعي، دفاعي با سطح تاثيرگذاري محلي در کشور گردد.

 

بر اساس تعاریف فوق، مجموعه مراکز قابل شناسایی در محدوده شهرها، که در صورت بروز خطر، در معرض آسیب قرار دارند و درصورت آسیب، بحران و صدمات گسترده به لحاظ مسایل امنیتی به وجود خواهد آمد به شرح زیر خواهد بود:

 

• تاسیسات زیربنایی مهم، نظیر نیروگاه ها، سدها، تصفیه خانه های آب و فاضلاب، پست های تقلیل و تقویت گاز و برق، مخازن سوخت
  
• تجهیزات زیربنایی مهم، نظیر فرودگاه ها، پایانه قطار و اتوبوس
  
• مراکز پرجمعیت
  
• شبکه های ارتباطی و مواصلاتی اصلی
  
• مراکز و شهرک های صنعتی بزرگ مقیاس
  

 

منابع:

موحدی نیا، جعفر (1383). “دفاع غیرعامل”، انتشارات دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه، چاپ اول.

دیوسالار، عبدالرسول (1386). “محیط شناسی نظامی و جنگ اطلاعات”، پژوهشکده مهندسی دفاع غیرعامل.

کالینز، جان ام (1385). ترجمه محمدرضا آهنی، “مبانی دفاع غیرعامل”، موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه امام حسین(ع)، چاپ اول.

قرارگاه دفاع هوایی خاتم الانبیاء (1383)، “دفاع غیرعامل”، انتشارات معاونت دفاع غیرعامل.

سازمان دفاع غیرعامل کشور (1386)، “مبانی، مستندات و الزامات قانونی سازمان دفاع غیرعامل کشور”، انتشارات معاونت دفاع غیرعامل.

مدیریت بازرسی سازمان صنایع دفاع (1386). “کلیاتی پیرامون دفاع غیرعامل”، انتشارات معاونت دفاع غیرعامل چاپ اول.

مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی (1384). “اسناد مربوط به لایحه تشکیل سازمان مدیریت بحران کشور”.

مجمع تشخیص مصلحت نظام (1386). “سیاست های کلی دفاع غیرعامل کشور”.

Department Of Defense (DOD) Minimum Antiterrorism Standards For Building (2002), USA.

FEMA-426. Risk Management Series, Reference Manual to Mitigate Potential Terrorist Attacks against Buildings, (2003).

 

منبع: پژوهشکده شهرسازی و معماری سپیدار

[Mohammad Aref 120452]

پاورپوینت زیر که توسط دکتر سولماز رضایی در 14 اسلاید تهیه شده درباره پدافند غیرعامل در شهرسازی هست که امیدوارم مفید واقع بشه.

 

دانلود پاورپوینت