جستاری بر سلسله مراتب فضاهای معماری

[Mohammad Aref 120454]

در معماری و طراحی شهری فضا از نظر سلسله مراتب دسترسی و حس مالکیت یا تعلق به انواع گوناگون دسته بندی می شود که رایج ترین آن در قالب سه دسته زیر می باشد:

 

فضای باز = فضای عمومی

فضای نیمه باز = فضای نیمه عمومی و نیمه خصوصی

فضای بسته = فضای خصوصی

 

الف) فضای باز (عمومی) = Public Space

فضای باز در معماری سنتی ایران در دو مقیاس طرح می گردد:

 

• فضاهای باز بزرگ که بیشتر جوابگوی تجمعات بزرگ، تشریفات مذهبی و نظامی … بوده اند.
  
• فضای باز کوچک، که بیشتر در رابطه با کاربردهای روزمره در بناهای کوچک و غالبا مسکونی متداول بوده و معمولا مکمل فضای زندگی در بخش سرپوشیده محسوب می شود.
  

 

با بررسی فضا در معماری ایرانی در می یابیم که فضاهای باز از مدل‌ها و تناسبات خاصی تبعیت می کنند که درالقای حس محصوریت یا گشودگی مؤثر می‌باشد.

 

ب) فضای نیمه باز (نیمه خصوصی و نیمه عمومی) = Semi Public/Private Space

مجموعه فضاهایی که کاربرد اصلی آنها جدا نگه داشتن فضای باز از فضای خصوصی بنا محسوب می شود، و تحرک فضایی قابل ملاحظه ای را در تلفیق فضای داخلی و خارجی به عهده دارند، فضای نیمه باز نامیده می شوند. بهترین مثال برای اینگونه فضاها در معماری سنتی «ایران » دالان ها و فضاهای گذار مانند هشتی می باشند. به تعبیری دیگر فضای نیمه باز می تواند نیمه خصوصی باشد به معنای آن که وجه خصوصی بودن آن بیشتر است همچون هشتی، یا می تواند نیمه عمومی باشد بدین معنا که وجه عمومی بودن آن بیشتر از خصوصی بودن آن است مانند دسترسی خصوصی به یک کوچه خانوادگی.

 

ج) فضای بسته (خصوصی) = Private/Personal Space

پیروی از سلسله مراتب و روابط موجود بین فرد و گروه و مسایل زیست محیطی از قبیل نور، تهویه و… شرایط کالبدی شهر و بسیاری از دیگر موارد در حس نیاز نسبت به فضاهای بسته دخالت دارند. در مجموعه فضاهای بسته معماری سنتی ایران، همواره نقطه یا نقاطی به عنوان هسته اصلی یا مفصل و مسیر یا مسیرهایی به عنوان محور فضایی قابل تشخیص هستند. محورهای فضایی شخص را از بدو ورود به فضا هدایت می کنند و در قسمت آخر به قلب (هسته) بنا می رسانند.

 

منبع: پژوهشکده شهرسازی و معماری سپیدار