گونه شناسی حیاط در معماری سنتی

[Mohammad Aref 120454]

انواع حیاط معمول در خانه سنتی، که براساس نیازهای مادی و معنوی و رعایت سلسله مراتب عرصه‌های خصوصی و عمومی درون و بیرون خانه، شکل گرفته است، با نامهای نارنجستان، بیرونی، و اندرونی شهرت دارد. هر یک از انواع خانه‌های حیاط‌ دار، به تنهایی واحدهای مستقل و کاملی است، مجهز به انواع طاقهای معمول نظیر تالار، سه دری، پنج‌دری، ارسی، گوشوار،… و فضاهای خدماتی نظیر آشپزخانه، انبار، پستو، آبریزگاه، و در مواقعی بسیار نادر حمام. دو جهت وزش بادهای مطلوب (یعنی محورهای جانب شرق و غرب یا شمال و جنوب) همراه با تابش نور آفتاب، تار و پودی را به وجود می‌آورند که تعیین کننده شکل و مکان تالار، تابستان نشین، زمستان نشین، مطبخ، اسطبل، انبار، برج بادگیر و دیگر فضاها و عملکردها در معماری سنتی ایرانی است.

 

 

ردیف حیاط نارنجستان

حیاطی بسیار کوچک، وسعتی قابل سر پوشیده شدن، اصطلاحاً “پوش بستن”، برای جلوگیری از سرمازدگی درختان مرکبات در فصل سرماست. در مرکز حیاط، حوض کوچک به شکل‌های مربع، مربع مستطیل، و یا هشت ضلعی با دو یا چهار باغچه در گرداگرد یا طرفین حوض، و آراسته به درختان لیموترش، لیموشیرین، نارنج و نارنگی است.

 

ردیف حیاط بیرونی

حیاتی است کوچک، به شکل‌های مربع یا مربع مستطیل. در مرکز این حیاط حوض دایره، هشت ضلعی، یا ستاره‌ای است. باغچه در چهار گوشه حوض یا طرفین آن، و آراسته به درختان مرکبات است. حیاط بیرونی، خاص پذیرایی میهمانان و افراد غیر فامیل و نامحرم به منزل است.

 

ردیف حیاط اندرونی

حیاطی است بزرگ و وسیع که تناسب آن تابع آهنگ قرار گرفتن اطاقهای اطراف حیاط، و در مواقعی با ابعادی نزدیک به باغ است. شکل این حیاط، مربع مستطیل، با حوض کشیده و دو باغچه مستطیل در طرفین آن، آراسته به درختان انار، انجیر و درختچه‌ها و بوته‌های گل زرد و گل سرخ و مشکیجه است. حد فاصل بین باغچه و حوض راه باریکی به عرض 50 الی 60 سانتیمتر (معادل 9 تا 10 گره) است که به “تریشه” مشهور است.

 

حیاط اندرونی، خاص زندگی افراد خانواده است و در سلسله مراتب عرصه‌های خصوصی و عمومی خصوصی‌ترین حیاط‌هاست و افراد غیر را به آن راهی نیست. ابعاد حیاط متناسب با تعداد و نوع اطاقهایی است که در اطراف آن قرار می‌گیرد. درخت‌ها و درختچه‌هایی که در حیاط‌های ایرانی، و به خصوص یزد کاشته می‌شود، معین بوده، و در مواقعی اولویت اقلیمی و گاهی فرهنگی موجبات کاشت آن‌ها را در باغچه خانه فراهم آورده است. عمده‌ترین درخت‌ها در گذشته درخت سرو بوده است، که بعدها درخت انار جانشین آن شده است.

 

عمده‌ترین شکل باغچه‌های حیاط، مربع مستطیل است که این باغچه نیز به یک باغچه میانی مربع، و دو لنگه باغچه مستطیل تقسیم می‌شود. در هنگام بنای خانه سنتی، خاک برداشته شده از مکن حیاط، صرف ساختن اطاقها می‌شود، و خانه را در سطحی پایین‌تر از تراز کوچه قرار می‌دهد. فضای باز درونی یا حیاط و پوست اطاقهای گرد آن، بافت منسجمی از فضاهای پر و خالی را به وجود می‌آورد. هر جبهه از حیاط اختصاص به فصلی معین دارد، و ردیف اطاقهای تالار و بادگیر، سه دری، پنج‌دری و ارسی، تعریف معمارانه این خصوصیت است.

 

 

 

منبع: پژوهشکده شهرسازی و معماری سپیدار