تهران و زلزله: گفتگوی دویچه وله با دکتر شاه‌محمدی

[Mohammad Aref 120,438]

سال‌هاست که کارشناسان در مورد پیامدهای وقوع زلزله در کلان‌شهر تهران هشدار می‌دهند. یک شرکت برنامه‌ریزی شهری در آلمان راهکارهایی برای “تاب‌آوری” شهر تهران برابر پیامدهای زلزله پیشنهاد داده است. خطر وقوع زلزله در کلان‌شهر تهران موضوع جدیدی نیست. پایتخت ایران بر روی مجموعه گسل‌هایی بنا شده است که هر زمان ممکن است جا به جا شوند و بخش‌ قابل توجهی از این شهر را ویران کنند. پریسا شاه‌محمدی، کارشناس فوق دکترای تغییر اقلیم شهری ‌از دانشگاه برلین و موسس شرکت “Resilient Urban Planning+Development ” است که با وزارت مسکن و شهرسازی ایران همکاری دارد. این شرکت پیشنهاد طرحی برای “تاب‌آوری”‌ شهر تهران در برابر پیامدهای زلزله ارائه داده است. او به پرسش‌های دویچه‌وله در مورد این پیشنهاد پاسخ داده است.

 

دکتر شاه‌محمدی توضیح می‌دهید تئوری “تاب‌آوری” چیست؟

بحث تاب‌آوری شهری موضوع جدیدی است. تاب‌آوری به عنوان یک رویکرد نوین برای پاسخگویی به نیازهای شهری مطرح است. در تاب‌آوری، ظرفیت فرد، جامعه و سازمان‌های دخیل افزایش پیدا می‌کند تا همه آنها در نهایت بتوانند به صورث پویا و موثر به یک بحران‌ پاسخ بدهند و در عین‌حال عملکرد خود را در سطح قابل قبولی از دست ندهند.شهرها سیستم‌های پیچیده و نامعلومی هستند که لایه‌های مختلف و گسترد‌ه‌ای دارند. توسعه شهری، افزایش شهر نشینی، اضافه کردن زیرساخت‌های جدید به زیرساخت‌های موجود و تغییر آب‌ و هوای شهری این پیچیدگی را چند برابر می‌کند. افزایش این پیچیدگی‌ها میزان آسیب‌پذیری شهر در برابر پدیده‌هایی طبیعی مانند زلزله را افزایش می‌دهد. به عنوان مثال افزایش فشار روی گسل‌ها می‌تواند موجب جا به جا شدن آنها شود.

 

“تا‌ب‌آوری” را چطور می‌توان اجرا کرد؟

پنج معیار به عنوان ستون فقرات تاب‌آوری مطرح است. نخست توانمندی، یعنی ایجاد مقاومت‌ کافی برابر تغییرات در یک سیستم شهری است تا این سیستم بتواند اختلالات ناگهانی و بحرا‌ن‌های شهری را مهار کند.دوم بحث ظرفیت‌ پنهان یا مازاد است. در این مرحله باید ظرفیت‌های مازاد ایجاد شود تا در صورت قطع یکی از ارتباط‌های داخلی سیستم در پی بحران،‌ ظرفیت مازاد به کمک ما بیاید و موج‌های ناگهانی ناشی از بحران را جذب کند.وقتی ظرفیت مازاد از بین‌ می‌رود آسیب‌پذیری شهر افزایش پیدا می‌کند.به عنوان مثال ایجاد چندین سیستم شهری با عملکرد مشابه مثل استفاده ازچندین منبع انرژی‌ از چند مسیر به عنوان ظرفیت مازاد زیرساختی، یا در زمینه خدمات سیستم آب و فاضلاب، ارتباطات یا حمل و نقل است.ما نمی‌توانیم تمام این سیستم‌ها را مقاوم کنیم و باید آمادگی شکست آنها را داشته باشیم اما با ظرفیت پنهانی که برای آنها ایجاد ‌می‌کنیم، آسیب‌ها را کنترل می‌کنیم و در عین‌‌حال راه‌هکاری برای از بین بردن تدریجی مخاطرات ایجاد می‌کنیم که دامنه صدمات را به حداقل برساند.نکته بعد بحث انعطاف‌پذیری است. یک سیستم شهری باید منعطف باشد تا بتواند شوک‌های ناشی از یک بحران را جذب کند و از انحلال سیستم جلوگیری کند. در این بخش تنوع عملکردی و استفاده از تجهیزات با عملکردهای چندگانه می‌تواند در مقابل شوک‌ها دوام بیاورد.معیار بعدی بحث پاسخگویی است. یک سیستم شهری مدرن باید بتواند سریع به اختلالات پاسخ دهد. سیستم‌های شهری پویا و داینامیک هستند، مثلأ جمعیت یک شهر مدام در حال تغییر و تغییرات بلندمدت است. اما برخی تغییرات ناگهانی هستند مثل زلزله که به پاسخ‌گویی سریع نیاز دارد. در این مورد شفاف داده‌‌ها به حفظ عملکرد سیستم کمک می‌کند.و معیار آخر بحث یادگیری از تجارب گذشته است به عنوان مثال زلزله بم یا آذربایجان می‌تواند به ما درس‌هایی بدهد تا در آینده تصمیم‌‌گیری مطلوب‌تری داشته باشیم.

 

مشکلات اجرای این طرح در تهران کجاست؟

در ایران سازما‌‌ن‌های مدیریت شهری از بالا به پایین عمل می‌کنند یعنی دستور از بالا می‌‌رسد و مدیران محلی آن را اجرا می‌کنند. در سیستم تاب‌‌‌آ‌‌وری مدیران محلی باید از اختیارات کافی برخوردار باشند تا بتوانند تصمیمات سریع اتخاد کنند و در برابر بحران پاسخگو باشند.اما بزرگترین مشکل عدم اتحاد بین سازمان‌های مربوطه است. یعنی یک‌پارچگی وجود ندارد و در چنین شرایطی نمی‌توان بحث تاب‌آوری را به خوبی اجرا کرد. این پیشنهاد پرهزینه، پیچیده و چند بخشی است و به رویکردی یک‌پارچه در سازمان‌های مسئول نیاز دارد تا در لایه‌های چند گانه در دوره‌های برنا‌مه‌ریزی کوتاه، میان و بلند مدت اجرا شود. ما باید یک برنامه پنجاه تا صد ساله در کنار برنامه‌های کوتاه داشته باشیم تا یک شهر را مقاوم کنیم.اما در تهران مدیران اجرایی برای دوره‌های چهار ساله انتخاب می‌شوند.یک مدیر این بحث را می‌پذیرد اما بعد از چهار سال، مدیر دیگری روی کار می‌آید که حاضر نیست آن را دنبال کند و بودجه‌ای به آن اختصاص نمی‌دهد در نتیجه تمام زحماتی که در دوره قبل کشیده شده از بین می‌‌رود.این طرح می‌تواند بحرا‌ن‌های شهر تهران را کاهش دهد.طبق رایزنی‌هایی که ما با ایران داشتیم پیشنهاد کردیم که بحث “تا‌ب‌آوری” به صورت یک دستورالعمل اجرایی درآید تا هر دولتی اختیار آن را نداشته باشد آن را کنار بگذارد. اجرای این پیشنهاد بحران‌های شهر تهران را کاهش می‌دهد.

 

چه اقداماتی برای مقاوم‌سازی شهر تهران انجام شده یا در حال انجام است؟

برنامه عملیاتی بلند مدت و اجرایی برای دوره‌های مختلف وجود ندارد. بارش باران یا یک طوفان شهر تهران را دچار بحران می‌کند. در آخرین مورد چند نفر کشته شدند.هربار که چنین اتفاقاتی می‌افتد طرح‌هایی مطرح می‌شوند که یک یا چند ماه بعد کنار گذاشته می‌شوند. مقابله با این بحرا‌ن‌ها دستورالعمل قطعی می‌خواهد.

 

سال‌هاست که ساختمان‌های تهران بر اساس آیین‌نامه‌ای که در سال ۱۳۶۷ تصویب شد ضد زلزله ساخته می‌شوند. این ساختما‌ن‌ها چقدر برابر زلزله مقاوم هستند؟

کلان‌شهر تهران تعداد بسیار زیادی گسل دارد، از جمله گسل نیاوران. سوابق تاریخی این گسل‌ها نشان می‌د‌هد که خطر زلزله در تهران جدی است روی این گسل‌ها ساخت وسازهای انبوه با تراکم بالا صورت گرفته است.برج‌های بسیاری کنار هم ساخته شدند که در ساخت برخی از آنها همه اصول رعایت شده و مقابل زلزله هم مقاوم هستند اما عوامل زیادی وجود دارد که می‌تواند موجب تخریب آنها شود؛ مثلأ اگر ساختمان مجاور قوانین ساخت را رعایت نکرده باشد.اصول و قوانین هم تصویب شدند اما سوء‌نظارت و سو‌ءمدیریت در برخی سازمان‌ها موجب شده این‌ها رعایت نشود. یعنی نظارت کافی هنگام اجرا وجود ندارد.از آن گذشته شرایط خاک تهران به دلیل نوع آن و بالا بودن سطح تراز آب این شهر طوری است که در صورت وقوع یک زلزله خرابی‌های زیادی به وجود خواهد آمد. فراتر از همه اینها اندازه شهر تهران یعنی رشد ناهماهنگ و غیراصولی این شهر در حریم گسل‌ها مشکلاتی را به وجود آورده که در صورت وقوع زلزله صدمات جبران ناپذیری به این شهر وارد می‌کنند.

 

منبع: پژوهشکده شهرسازی و معماری سپیدار