جستجو در تالارهای گفتگو

علی کاشفی خوانساری پیدایش مطبوعات كودکان و نوجوانان در ایران به‌عنوان نشریاتی كه به طور مشخص، تنها برای خوانده شدن توسط كودكان یا نوجوانان نوشته می‌شوند، نه پدیده ای ناگهانی، بلكه همچون هر مقوله ی فرهنگی دیگری، پیامد حركتی پیوسته و زمانمند بود.. نگاهی تاریخی به این مقوله نخست این پرسش را مطرح می سازد كه در تاریخ مطبوعات ایران نخستین ‌بار در كجا و چه گونه به كودكان اشاره شده است؟ گام بعدی جست‌وجوی مطالب درباره كودكان، و گام ‌ها ی بعد از آن نیز جست‌وجوی نشریات درباره كودكان و نوجوانان و مسایل آنان (همچون تعلیم و تربیت) و نشریاتی است كه در اماكن منسوب و مربوط به كودكان و نوجوانان (مانند مدارس و آموزشگاه‌ها) انتشار یافته است. پیش‌شماره ی نخستین نشریه ی ایرانی كه امروز با نام "كاغذ اخبار" (Newspaper ) از آن یاد می‌كنیم و در سال ١٢۵٢ قمری، در دوران سلطنت محمدشاه قاجار منتشر شده است، اشاره‌ای كوتاه به كودكان دارد. در این نشریه در کنار اقدامات شاهنشاه آمده است كه پس از كشتار و سركوبی طایفه تركمن گوگلان و یموت، زنان و اطفال آنان به اجبار به دارالخلافه (تهران) كوچانده شده‌اند. "كاغذ اخبار" دست کم سه سال به صورت ماهانه منتشر شده است. اما شماره‌ها و نوشته‌های بسیار محدود و پراكنده‌ای از آن باقی مانده است كه در آن ها می‌توان مطلبی درباره ی شاه زاده ی نوجوان ویلیم (ویلیام) چهارم در"دارالملك لندن" و خبری درباره ی "مدرسه بزرگ پترزبورگ كه جوانان را علم معدن می‌آموزند" یافت. (گفتنی است که نزدیک به شصت سال پیش از چاپ نخستین مطبوعات ایرانی و هم‌عصر با زندیان، چاپ مطالب فارسی در روزنامه‌های هند و سپس انتشار روزنامه‌های تمام فارسی در آن كشور آغاز شده بود و در آن نشریات نیز گهگاه اشاراتی به كودكان یافت می‌شود. مانند خبر تجاوز یك تاجر انگلیسی به یك دختر هندو كه در "سلطان‌الاخبار" آمده است. یا آگهی استخدام معلم عربی و فارسی در یك مدرسه ی انگلیسی كه در "جام جهان‌نما" آمده است و یا خبر جشن تولد یك كودك درباری در "سراج‌الاخبار" و شعری كه اسدالله خان غالب، شاعر مشهور آن زمان به این مناسبت سروده بوده است). توجه جدی و دایمی به اخبار مربوط به كودكان و نوجوانان را می‌توان در روزنامه‌ "وقایع اتفاقیه" دومین نشریه فارسی ایران یافت که در سال سوم سلطنت ناصرالدین شاه به دستور میرزا تقی خان امیر کبیر و نحت نظر خود او دایر گردید. این نشریه از جمله به طور ثابت و مستمر اخبار مدرسه ی دارالفنون (كه دانش‌آموزان آن نوجوان بوده‌اند)، اخبار بیماری‌های اطفال و آبله‌كوبی آنان، اخبار مربوط به كودكان خارجی،‌ اخبار مربوط به حوادث كودكان، كودكان بزهكار و حتا اخبار و آگهی‌های كتاب كودك را درج می‌كرد. از نشان رسمی كشور ایران (شیر و خورشید) كه بگذریم، نخستین تصویر مطبوعات ایران مربوط به كودكان است. در شماره ٤۷١ روزنامه ی وقایع اتفاقیه (كه در آن شماره با نام "وقایع" منتشر شده بود) مورخ ٢٨ محرم ١٢۷۷ق، تصویری از جان به سلامت بردن معجزه‌آسای یك كودك در مجلس تعزیه ترسیم شده است. در سال ١٢٨٨ ق در سی و دومین شماره ی روزنامه "ایران" (به مدیریت محمد حسن خان صنیع الدوله، اعتمادالسلطنه) برای نخستین ‌بار تصویر دو دختربچه در لوگوی روزنامه در كنار شیروخورشید رسم شد. در شماره ی ٤۵ روزنامه "علمی" كه در سال ١٢٩۵قمری به مدیریت محمد حسن خان صنیع الدوله، اعتمادالسلطنه منتشر شد نیز برای نخستین ‌بار تصویر مستقل یك كودك (دختری در حال تاب‌بازی) به چاپ رسید. نكته ی قابل توجه دیگر این كه نخستین دستور رسمی ممیزی در ایران با توجیه حفظ سلامت اخلاقی كودكان صادر شده است. در این فرمان كه در رجب سال ١٢٨٠ از سوی ناصرالدین شاه خطاب به صنیع الملك (برادر كمال‌الملك) صادر شده بود، درباره ی مطالبی كه "گوشزد اطفال" می‌شود اظهار نگرانی شده و آمده است: "خاصه اطفال كه از مبادی احوال به خواندن این حكایات نامربوط می‌شدند و این روایات منطبعه غیرمستحسنه در جبلت ایشان كالنقشی فی الحجر مركوز... می‌گردید و... در گردآب هواجس نفسانی و وسواس شیطانی غوطه‌ور می‌گشتند... " نخستین نشریه در ایران كه در یك مكان آموزشی منتشر شد،‌ دومین نشریه ایران و اولین نشریه غیرفارسی ایران با نام "زاهر یرادی باهرا" بود كه سال ١٢٦۵ قمری در ارومیه به زبان و خط آسوری توسط مدیر و معلمان مدرسه ی آمریكایی ارومیه منتشر شد. جاستین پركینز، سردبیر این نشریه یك كشیش و میسیونر پروتستان بود كه نخستین مدرسه مدرن ایران را در عهد محمدشاه قاجار در ارومیه برای آسوریان بنیان گذاشت. "زاهر یرادی باهرا" دارای مطالب بسیاری درباره ی مدرسه و تعلیم و تربیت و همچنین استفاده دانش‌آموزان مدرسه آمریكایی بود روزنامه ی "علمیه دولت عِلیه ایران" که در سال ١٢٨٠ق انتشار خود را آغاز كرده بود به سه زبان فارسی، عربی و فرانسه در مدرسه دارالفنون تهیه و منتشر می‌شد. گرچه نمی‌توان آن را یك نشریه ی آموزشگاهی دانست.