جستجو در تالارهای گفتگو

گزارشی درباره معماری سفارتخانه ایران در آلبانیعلی اعطاروزنامه ی شرق - 9 اسفند 84 در نزدیكى میدان اسكندربیگ، در تیرانا پایتخت آلبانى قطعه زمینى به مساحت 850 متر مربع به جمهورى اسلامى ایران تعلق دارد. این قطعه زمین كه در میانه رزیدانس سوئیس و رزیدانس انگلستان واقع شده است، در حال حاضر محل قرارگیرى ساختمانى با زیربناى 1200 متر مربع به نام سفارتخانه و سركنسولگرى جمهورى اسلامى ایران است. این ساختمان كه توسط دكتر على اكبر صارمى و مهندس جواد بنكدار طراحى شده، بنایى شایان توجه و درخور تحلیل است؛ گرچه تاكنون همچون بسیارى از آثار شایسته معمارى معاصر ایرانى، مورد ارزیابى و تحلیل جدى قرار نگرفته است. این ساختمان على القاعده بخشى از پروژه وزارت خارجه دولت سابق مبنى بر طراحى سفارتخانه هاى ایران در كشورهاى مختلف با رویكرد «گفت وگو» و «شفافیت» است و به عنوان بخشى از پروژه گفت وگوى تمدن ها تلقى مى شود. در نوشته اى كه در ادامه مى آید، تلاش شده است این اثر با توجه به رویكردهاى طراح آن تحلیل شود. هدف نقد و احیاناً ارزش گذارى اثر نبوده است و صرفاً با نگاهى تحلیلى و براساس اظهارنظرهاى شفاهى و مكتوب طراح، پیشینه او و نیز مسائل نظرى مورد توجه در طراحى سفارتخانه، جنبه هایى از این اثر معمارى بررسى شده است. • معرفى اثر ساده ترین تلقى از معمارى سفارتخانه ایران در تیرانا انتزاع آن به دو عنصر مكعب و صفحه بتنى است. یك مكعب كه در درون آن حجم هایى پر و خالى قرار دارند و صفحه اى بتنى كه در جهتى متفاوت با محورهاى اصلى مكعب (اضلاع و قطرها) با آن تلاقى مى كند. با تلاقى این دو عنصر و پر و خالى هاى درون مكعب، كلیت معمارى سفارتخانه شكل مى گیرد. ورودى اصلى ساختمان را ایوانى بزرگ تشكیل مى دهد كه در ابتداى آن چند پله قرار دارد. این تركیب ایوان و پله ها تاكیدى بر ویژگى تشریفاتى بودن این ساختمان دارد، علاوه بر آن امكان جریان باد و نسیم تابستانى را در آب و هواى مدیترانه اى تیرانا فراهم مى كند. كناره هاى این ایوان باز است و باعث ایجاد جریان كوران مى شود. كل بنا بر صفحه اى بلند قرار گرفته كه با پله هاى عریض به ایوان منتهى مى شود. سقف نهایى مجموعه نیز به صورت صفحه اى است كه نورگیرهایى با فرم هاى خاص آن را قطع مى كند، این سقف توسط ستون هایى به كف متصل مى شود. كل ساختمان سفارتخانه، همچون یك كوشك در وسط زمین طراحى شده كه از چهار طرف نورگیرى داشته باشد. فعالیت هاى موجود در سفارتخانه به چهار بخش كلى تقسیم شده است: 1- بخش مخصوص سفیر، شامل كلیه فعالیت هاى خاص شخص سفیر (اتاق كار، اتاق انتظار، ملاقات و استراحت) 2- بخش ادارى سفارت، شامل كلیه فعالیت هاى سفارت از قبیل سیاسى، اقتصادى، فرهنگى و… 3- بخش كنسولى، شامل فعالیت هاى كنسولى و ارتباط با مراجعان 4- بخش خدمات و فضاهاى جنبى در این بنا، طبقه همكف به فضاى ملاقات عمومى، فعالیت هاى كنسولى و تشریفات اختصاص یافته است، در طبقه اول كلیه فعالیت هاى ادارى سفارت (فرهنگى، اقتصادى و…) و در طبقه دوم فضاهاى متعلق به سفیر و نیز سوئیت هاى ویژه مهمانان قرار گرفته است. همچنین فضاهاى خدماتى و جنبى، بنا به ضرورت هاى عملكردى در طبقات مختلف وجود دارند. • معمارى سفارتخانه و مسئله اى به نام هویت ایرانى مسئله معمارى، اگرچه همواره مسئله فرم و فضا بوده است، اما در لایه هاى پنهان بسیارى از آثار معمارى مى توان مبانى یك اندیشه را جست وجو كرد. گاه طراح و هنرمند، براساس مبنایى نظرى دست به خلق اثرى مى زند و با پشتوانه نظرى خاصى اثرى را صورت مى بخشد و گاه چارچوب هاى نظرى در افقى وسیع تر و در رابطه با دورانى خاص تبیین مى شود. در طراحى ساختمان هایى كه قرار است به عنوان سفارتخانه هاى ایران در دیگر كشورها طراحى و اجرا شوند، بى تردید یكى از مسائل پیش روى طراحان، بروز هویت ایرانى در اثر معمارى است. در اینجا تعبیر شاهرخ مسكوب در كتاب هویت ایرانى و زبان فارسى تا حدودى راهگشاى بحث ما است: «هویت در اثر امرى انفعالى است. توجه به خود در رابطه و با توجه به دیگران و از خلال آنها معنا مى یابد. «خود بودن» یعنى دیگرى نبودن و با دیگران تفاوت داشتن و در عین پیوند یا حتى آمیختگى، جدایى و بركنارى را نگه داشتن…»1 اگر بخواهیم تعابیر مسكوب را به حوزه معمارى و موضوع بحث تعمیم بدهیم، مى توانیم این گونه بیندیشیم كه زمانى مسئله هویت و بروز آن در اثر معمارى به موضوعى جدى- واقعاً جدى!- تبدیل مى شود كه معمارى یك كشور در بستر فرهنگى دیگرى بخواهد خود را عرضه كند. وقتى یك طراح، ساختمانى را در ایران طراحى مى كند، به نظر مى رسد به آن میزان دغدغه هویت ایرانى نداشته باشد تا زمانى كه در بستر فرهنگى دیگرى مى خواهد اثرى را خلق كند. حتى بسیارى از طراحان و معمارانى كه مقوله هویت را فاقد موضوعیت و ارزش بحث مى دانند و به نحوى از آن عبور مى كنند، در چنین شرایطى ناخودآگاه مى خواهند این «خود بودن و دیگرى نبودن» و «با دیگران تفاوت داشتن در عین پیوند و آمیختگى» را به ظهور برسانند. رویكردهاى طراحان سفارتخانه هاى ایران در چند سال گذشته، البته بسیار متفاوت و گاه در تضاد با یكدیگر بوده است كه هر كدام در جاى خود قابل تحلیل و بررسى است و جاى آن هست كه به صورت جدى مورد بحث قرار گیرد. این رویكردها طیفى گسترده از تلقى هاى كاملاً فرمال و شكل گرایانه تا برداشت هاى مفهومى را دربر مى گیرد. ساختمان سفارتخانه ایران در تیرانا اثر دكتر على اكبر صارمى، على القاعده یكى از آثارى است كه مقوله «هویت ایرانى» در آن با توجه به رویكردهاى طراح آن قابل بحث است. صارمى مى گوید: «كسانى اعتقاد دارند كه هرچه در معمارى گذشته ایران وجود داشته اگر تكرار شود، هویت ایرانى ایجاد مى شود. این افراد این معادله را برقرار مى كنند كه چون در گذشته این آثار جواب مى داده اند، پس امروز هم مى توانیم آنها را تكرار كنیم. در صورتى كه این معادله درست نیست. اینها همه میراث ما هستند و باید با چنگ و دندان از آنها محافظت كرد، اما تكرار آنها به هیچ وجه هویت ایرانى را به ما بازنمى گرداند، گاه حتى ضدهویت مى شود و تبدیل مى شود به كاریكاتورى از گذشته.» صارمى هویت را موضوعى متعلق به امروز مى داند كه باید به آیندگان تحویل داده شود. او معتقد است معمارى مدرن هم امروز بخشى از هویت ما است. از طرفى او ضمن اینكه تجربه تاریخ گرایى در معمارى امروز ایران را ناموفق ارزیابى مى كند، اعتقاد دارد رسیدن به یك معمارى با رنگ و بوى ایرانى نیازمند طى شدن فرآیندى است كه متعلق به خود طراح است: «باید در آثار معمارى گذشته تا حد ممكن تعمق كرد و به رمز و راز آن پى برد. معمار باید در این آثار پیام هایى را درك كند كه دیگران نمى توانند درك كنند. ذهن معمار باید لبریز از آثار معمارى گذشته باشد. از طرفى او باید معمارى معاصر جهان را خوب بشناسد و بداند در جهان چه گذشته است. از طرفى دست معمار باید مهارت هاى لازم را داشته باشد، انگشتان او باید بتوانند حرف بزنند. وقتى این ذهن لبریز شد، مى توان معمارى اى به وجود آورد كه متعلق به این نقطه كره خاكى است. با تكرار شكل ها و فرم هاى گذشتگان، معمارى ایرانى نمى شود و این یك كار هنرمندانه و خلاقه است.»