جستجو در تالارهای گفتگو

حمام : در بين اقوام مختلف از قديم‌الايام آئين شستشو تطهير و غسل از اهميت بخصوصي برخوردار بوده است. در ايران نيز شستشوي بدن از دو نظر اهميت ويژه‌اي داشته است از جهت پاكي جسم و ديگري از نظر پاكي روان. طبق مدارك موجود سابقه مراسم شستشو در ايران زمين به بيش از زمان زرتشت مي‌رسد به نظمي آيد كه مهر‌پرستان براي انجام مراسم مذهبي مي‌بايستي به مدت سه روز و سه شب در فواصل معين غسل كنند. اهميت آب در آئين مذكور به حدي كه مي‌بايست مهرابه‌ها يعني عبادتگاههايشان در محلي قرار گيرد كه آبي روان از كنارش بگذرد يا اينكه در كنار چشمه ساري قرار داشته باشد به اين ترتيب يكي از اعتقادات اين مهر شستشو و حمام رفتن به عنوان يك فريضه مذهبي بوده است. همان طور كه مي‌دانيم در زمان كاركالا امپراتور روم كه از پيروان ميترا بوده گرمابه‌هاي بسياري در آنجا ساخته شد و پيروان آئين مهر پيش از ورود به مهرابه‌ها و برگزاري مراسم مذهبي به اين گونه گرمابه‌ها مي‌رفتند. و مراسم غسل به جاي مي‌آوردند و سپس به مهرابه (خورآباد، خرابات) وارد مي‌شدند. در آئين مزديسنا نيز پاكي جسم و روان از اهميت ويژه‌اي برخوردار بوده و از آن به نام « آشوئي» نام برده شده است. بر اساس اين تفكرات و انديشه وابستگي پاكي جسم و روان به يكديگر از نعمات بزرگ شمرده مي‌شده است. به همين جهت براي دور نمودن آلودگي و گناه همواره شستشو مي‌كردند و معابدي براي فرشته و پاسدار آب، آناهيتا ترتيب داده بودند كه از تشريفات در آن مكان اطلاع كاملي نداريم. ولي به احتمال قوي در ارتباط با آب مراسم تطهير صورت مي‌گرفته است. در آئين زرتشت نيز به چگونگي تطهير اشاره شده از آن جمله كليه مؤمنان پس از بيداري و خواب بايستي سه مرتبه از آرنج تا سردشت و سپس از پس گوش تا زنخ و از ميان سر و نيز پاها تا ساق بشويند و آنگاه مراسم مذهبي به جاي آورند. در كارنامه اردشير بابكان نيز به موضوع شستشوي تن و رفتن به آبزن و خلعت پوشيدن نيز اشاره شده است و شاعر بزرگ ايران فردوسي آن را چنين به نظم درآورده است: علي‌رغم اينگونه نوشته‌ها اطلاعات درباره وجود حمامها در پيش از اسلام بسيار اندك است حتي در برخي از نوشته‌هاي مورخين قرون اوليه اسلام عدم وجود حمام در ايران باستان نيز به چشم مي‌خورد. از طرفي در بعضي منابع به وجود حمامهاي خصوصي اشاره شده است. براي مثال مسعودي در مروج الذهب در باب معرفي مهرها و انگشترهاي پرويز شاه ساماني از انگشتري ياد مي‌كند كه نقش آبزن داشته، هنگام ورود به حمام در دست مي‌كرده است. در كاخ‌ها و سراهاي پادشاهان و خلفا و اعيان حمام خصوصي بنا مي‌كردند در سال 322 هجري قاهره خليفه دستور داد حمام‌هايي به سبك رومي ساخته شود و بالاخره يكي از وسايل عمده تعيين جمعيت هر شهر حمامهاي آن شهر بود كه تعداد مشتريان را به دست مي‌آوردند و جمعيت را حدس مي‌زدند يعني محاسبه مي‌كردند كه در هر حمام ساكنان چند خانه استحمام مي‌كنند و در هر خانه به طور متوسط چند تن سكونت دارند مجموع آنها جمعيت تقريبي آن شهر بود. متصديان حمام‌ها بويژه حمام‌هاي بزرگ سعي مي‌‌كردند با تميز نگهداشتن حمام خود و ممانعت از ورود افراد ژنده‌پوش و كثيف از اعتبارات حمامشان كاسته نشود و اين مورد براي گروهي از مسافران كه از راههاي دور با ظاهري آشفته وارد شهر مي‌شدند ايجاد مشكل مي‌كرد. ناصر خسرو در سفرنامه خود به اين مشكل اشاره دارد: « و خواستم كه در گرمابه روم باشد كه گرم شوم كه هوا سرد بود و جامه نبود من و برادرم هر يك لنگي كهنه پوشيده بوديم كه پلاس پاره‌اي در پشت بسته از سرما گفتم اكنون ما را در حمام گذارد خرجينكي بود كه كتاب در آن مي‌نهادم بفروختم و از بهاي آن درمكي چند سياه در كاغذي كردم به گرمابه بان دهم تا باشد كه ما را دمكي زيادتر در گرمابه بگذارد كه شوخ از خود باز كنيم، چون درمك‌ها پيش او نهادم در ما نگريست پنداشت كه ما ديوانه‌ايم گفت برويم كه هم‌اكنون مردم از گرمابه بگذارد كه شوخ از خود باز كنيم، نگذاشت كه ما به گرمابه در رويم» به همين سبب در معدود از شهرها در كنار دروازه‌ها و امتداد بازار حمام‌هايي احداث مي‌شد كه بيشتر مورد استفاده كاروانيان قرار مي‌گرفت. در دوره سلجوقي كه عصر شكوفايي معماري اسلامي است تحولات چشمگيري در ايجاد بناهاي عام‌المنفعه مانند گرمابه به چشم مي‌خورد. گر چه حملات ويرانگر مغول بسياري از شهرهاي آباد عصر سلجوقي را به ويراني كشاند منابع تاريخي نشان مي‌دهد كه در اين دوره معماري حمام‌هاي به ويژه در شهرهاي بزرگ اهميت فوق‌العاده‌اي يافته است. در شهرهاي معروف اين دوره كاوش هاي باستان‌شناسي صورت نگرفته ولي بررسي‌هاي انجام شده در موارد معدودي نشان مي‌دهد كه معماران سلجوقي در ايجاد اين گونه بناها مبتكر بوده‌اند در كنگاور ضمن كاوشهاي باستان‌شناسي بقاياي حمامي از عهد سلجوقي ظاهر شده است. كاوش‌هاي باستان‌شناسي در شهر معروف اسلامي جرجان كه منجر به كشف يكي از حمام‌هاي اين دوره گرديد مؤيد نظريه مذكور است بقايات اين حمام در كنار يكي از خيابانهاي اصلي شهر قرار گرفته با مصالح ساختماني آجر، آهك و گچ ساخته شده است. كانالهاي متعددي از آجر براي آب و فاضلاب تعبيه شده و آب با تنبوشه‌هاي سفالي به داخل گرم خانه جريان داشته است. در دوره ايلخاني نيز همانند ديگر فعاليتهاي معماري براي ايجاد بناهاي عام‌المنفعه حمام‌هاي بسياري در شهرها و روستاها بويژه در شهرهاي مورد علاقه حكمرانان ايلخاني مانند تبريزي، مراغه، اردبيل و سلطانيه ايجاد گرديد. در زمان غازان‌خان ايلخاني به هنگام اقدامات و فعاليتهاي عمراني در كنار هر يك از دروازه‌هاي تبريز كاروانسراها و حمام‌هايي جهت تجار و كاروانيان احداث شده كه كاروانيان مي‌بايست ابتدا براي ارزيابي مال‌التجاره و پرداخت ماليات كالاي خود به كاروانسرا رفته سپس وارد حمام شوند عصر شكوفايي ايجاد حمام‌ها را بايد متعلق به دوره صفوي دانست. در اين دوره ايجاد حمام‌ها در تمامي شهرهاي ايران رو به گسترش نهاد. در سفرنامه شاردن آمده است كه اصفهان اقامت وي داراي 162 مسجد 48 مدرسه و 1082 كاروانسرا و 272 حمام بوده است. حمام‌هاي زيباي عصر صفويه كه هنوز تعدادي از آن در شهرهاي مختلف به جاي مانده (حمام خسرو آقا و گنجعليخان) نشان دهنده ذوق معماران و هنرمندان اين دوره است. بعد از عصر صفوي احداث حمام به شيوه گذشته ادامه يافت و نمونه‌هاي زيبايي مانند حمام وكيل در شيراز ايجاد گرديد. با شروع قرن حاضر و دگرگوني در زندگي روزمره به تدريج ايجاد و گسترش حمام به سبك سابق متوقف گرديد و بيشتر استفاده از حمامهاي خصوصي در منازل موسوم و متداول شده است. طبقه بندی حمام ها تنوع در حمام‌ها به جهات گوناگون وجود دارد. در ادامه مطلب، انواع مختلف حمام ذكر شده است. برخي از عناصر اين فهرست اشاره به موقعيت، بزرگي، نحوه گرم كردن آب امور پزشكي و ... دارد الف ـ حمام شهري: در شهرها حمام به صورت و فرم‌هاي مختلف مطرح مي‌گردد. الف ـ حمام در درون محلات: اين حمامها بسته به ارزش و مرتبه محله در شكلهاي مختلف مطرح مي‌گردد و قرارگيري آن در مركز محله تابع شرايط خاصي است كه در جاي خود به تفصيل بيان خواهد شد. حمام‌هاي محلات دو نوع ساخته مي‌شوند: 1- الف ـ حمامهاي منفرد در محلات 2- الف ـ حمام به عنوان عنصري از يك مجموعه در محلات الف ـ حمام در درون بازار: اين حمام‌ها به لحاظ موقعيت قرارگيري از شرايط ويژه اي مي‌باشند. (موقعيت حمام شاه در بازار اصفهان) الف ـ حمام‌هاي اقليتهاي ديني: با توجه به ضوابط پاكيزگي در دين اسلام حمام مسلمانان خاص بود و استفاده غير مسلمان از آن امكان پذيرفته نبوده است. اين حمام، عمدتاً در محلات خاص اقليت‌نشين وجود داشت مانند حمام ارمني در محله جلفاي اصفهان. الف ـ حمام قرنطينه: منظور از حمام قرنطينه حمام‌هايي بوده است كه در جوار دروازه و باروري شهر ساخته مي‌شدند.‌ دـ حمام‌هاي ميان راهي: گاهي استفاده پادشاهان و امرا و زماني در كنار كاروانسراها، استفاده كاروانيان ضرورت ساخت بوده است. هـ - حمام در باغ‌ها: عمدتاً باغ‌هاي سطلنتي بوده كه به منظور استفاده ايشان در آن ساخته مي‌شد. در حمام باغ فين، در حمام خدمه و حمام شاهي در مجاورت هم ولي با دو ارتباط كاملاً مجزا ديده مي‌شدند. وـ حمام‌هاي سلطنتي به منظور استفاده‌هاي تفريحي: نمونه شاخص اين نوع حمام، حمام قاجاري سرسره در باغ نگارستان بوده است كه بسياري از سياحان از آن نام برده‌اند. (سفرنامه، س.ج، و، بنجامين، ترجمه محمد حسين كردبچه، انتشارات جاويدان) زـ حمام سيار: منظور حمام‌هايي است كه در خارج شهر و يا روستاها در اردوهاي سلطنتي برپا مي‌گرديد. اين حمام فاقد معماري است. ح ـ‌حمام خورشيدي: منظور حمام‌هايي است كه از انرژي خورشيد براي گرم كردن آب استفاده مي‌شد. آب در حجمي با سطحي گسترده در حياط با انرژي خورشيد گرم و سپس با انتقال آن به وسيله تنبوشه‌هاي سفالي به فضاي حمام كه در سطحي از خانه قرار داشت، هدايت و مصرف مي‌شد. ط ـ حمام صخره‌اي: اين نوع حمام زير مجموعه‌اي از يك معماري صخره‌اي مطرح مي شود. در ميمه اين نوع حمام مشاهده گرديده است. اين گزارش با تكيه بر حمام‌هاي شهري در بازار و درون محلات صورت گرفته است. معماری حمام ها [h=1][/h]حمام‌ها از آغاز در بين فضاهاي معماري شهري از اهميت زيادي برخوردار بوده‌اند و تقريباً يكي از مهمترين بناهاي شهري پس از مسجد و مدرسه محسوب مي‌شدند. عوامل متعددي در شكل گيري فضاها و بخش‌هاي حمام نقش داشتند كه مهمترين آن را مي‌توان تنظيم دما، رطوبت، مسير دسترسي و قرارگيري در داخل يك بافت شهري و آب‌هاي روان و ايجاد راه‌هاي خروجي براي فاضلاب دانست. در اغلب حمام ها مسير دسترسي به سه مرحله ياد شده به اين ترتيب كه هر فضا بوسيله راهرو و هشتي (در بعضي از حمام‌ها ديده شده) از فضاي ديگر متمايز مي‌شده تا دما و رطوبت نسبت به فضاي مجاور تنظيم گردد. با اين طريق مي‌توانستند از بيماري و ناراحتي افراد به دليل ورود به فضاي و خروج ناگهاني به فضاي سرد تا حد زيادي بكاهند. ترتيب قرارگيري فضاي ياد شده از نظمي خاص برخوردار بوده است. نخست ورودي در ارتباط مستقيم با فضاي خارج قرار مي‌گرفت، سپس راهروي باريك و پيچ‌دار كه به دهليز و از دهليز به بينه حمام مي‌رسيد. فضاي بينه از نظر مساحت و تزئينات از ساير فضاها مشخص‌تر و عموماً به شكل هشت گوش و چهارگوش ساخته مي‌شده در اطراف آن سكوهاي نشيمن و رخت‌كن و در زير سكوها حفره‌هاي جاي كفش تعبيه شده بود در بالاي سقف گنبدي شكل حمام‌ها، انواع نورگيرها قرار داشت، ارتباط بينه به گرمخانه از طريق ميان در انجام مي‌شد كه معمولاً سرويس بهداشتي نيز در اين محل قرار مي‌گرفت. گرمخانه شامل خزينه آب گرم و فضاي شستشو است و در جنب خزينه مخزن آب سرد وجود داشت كه علاوه بر تأمين آب در خزينه در بعضي از حمام‌ها از آن براي آب ياري نيز استفاده مي‌كردند. حمام‌هاي عمومي به چند گروه قابل طبقه‌بندي هستند: 1- نخست حمام‌هايي كه به صورت متناوب در طي روز تبديل به مردانه و زنانه مي‌گشتند و يا چند روز هفته مختص مردان و روزهاي ديگر براي استفاده زنان بوده است. 2- گاهي اوقات حمام‌هايي متصل به هم بنا مي‌شد كه يكي اختصاص به مردان و ديگري مختص زنان بود مانند حمام علي قلي آقا. 3- بالاخره زماني حمام‌هاي متصل به هم احداث گرديد كه يكي براي استفاده مسلمين و ديگري به غير مسلمين تعلق داشت مانند حمام چهار فصل اراك همچنين طبق مراسم آن زمان، حمامي با بوق يا شيپور مخصوص داير بودن حمام را به آگاهي عموم مي‌رساند. 4- حمام‌هايي كه تمام اوقات مردان از آن استفاده مي‌كردند كه اين حمام‌ها معمولاً در بازارها قرار داشته است (مانند حمام شاه اصفهان) موقعیت حمام در بافت شهر [h=1][/h]همانطوريكه گفته شد حمام‌ها يكي از اركان مهم مجموعه شهري و روستايي بوده است عموماً ايجاد حمام‌هاي در يك مكان با توجه به تأمين آب بهداشتي و خروج فاضلاب و غيره طراحي مي‌شده است. براي مثال مي‌توان قنات شهرآباد كرمان را كه براي تأمين مجموعه بناهاي گنجعلي خان در ميدان شهر ساخته شده ياد نمود. اهميت مذهبي شستشو به حدي بود كه به پاكي و غيرغصبي بودن آبي كه مورد استفاده قرار مي‌گرفت توجه بسياري مبذول مي‌شد گاهي اوقات با وجود آنكه آب نهر روان در كنار حمام‌ها وجود داشت با زدن چاه زه‌آب حمام‌ها را تأمين مي‌كردند. به همين ترتيب براي دفع فاضلاب مالكين حمام‌ها سعي مي‌كردند بگونه‌اي فاضلاب را از محل دور نگه دارند. از طرفي در منابع تاريخي مي‌خوانيم: كه فاضلاب برخي از حمام‌هاي بغداد تا زمان مقتدر عباسي به دجله مي‌ريخت. وي دستور داد كه مجاور هر حمام چاهي حفر شود و آب‌هاي آلوده‌زا در دجله نريزند. همچنين در وقفنامه ربع رشيدي تأكيد شده است كه چركاب حمام‌هاي ربع شديدي در نهر آب پاك وارد نشود. بالاخره حمام‌ها اغلب در گذرگاه‌هاي عمومي، راسته بازارها و نزديكي مساجد بنياد مي‌شد. اصطلاحات معماری حمام ها [h=1][/h]حمام‌ها نيز مانند همه الگوهاي معماري داراي نوعي مباني طراحي هستند. اين مباني طراحي داراي ريشه‌هاي عميق فكري، فني و ... است و مي‌تواند در زمان‌ها و مكان‌هاي خاص مصاديق مختلف بوجود آيد. الگوهاي طراحي حمام داراي فضاهاي مشخص اصلي و فرعي است: 1- بخشهاي اصلي: بينه، ميان در، گرمخانه. 2- بخشهاي فرعي: سر در ورودي، هشتي با راهروي ورودي، تون، گاورو، مخزن آب، انبار سوخت، محل زندگي كارگر حمام (تون تاب)، برف انداز، محل نظافت، خزينه آب سرد و گرم، سرويس‌هاي دستشويي، آبزن، راه پله بام، اصطبل. ورودي: راه وارد شدن به حمام از خارج كه داراي سر در و سكو بوده است كه حالت دعوت كنندگي آن مانند اكثر بناهاي سنتي قابل توجه است. سر در عموماً داراي تزئينات و نقوش بوده است. هشتي: رابط بين قسمت خارجي حمام و قسمت رختكن بوده و معمولاً چند پله پايين‌تر از سطح خارجي حمام است. در بيشتر مواقع راه پلكان پشت بام در همان قسمت قرار دارد. در بعضي از اين حمام‌ها در اين قسمت قهوه‌خانه قرار داشته كه از خارج حمام نيز مشتري مي‌پذيرفته است. (حمام خان در كاشان) سربينه: معمولاً فضايي است وسيع با گنبدي بلند، شكل قرينه. در بيشتر الگوها محلهاي ورود به سر بينه و خروج از آن به سمت گرمخانه از گوشه‌هاي مربع پلان و از زير گوشواره‌هاي سقف انجام مي‌گيرد فضاي وسط فضاي گردش است كه معمولاً در وسط آن يك حوض يا سنگ آب قرار دارد. در طرفين فضاهايي به نام شاه نشين قرار دارد كه با اختلاف سطح از فضاي مركزي قرار گرفته‌اند و براي مكث و استراحت و تعويض لباس بوده است. سربينه عملكردهايي نظير انتظار براي خلوت شدن حمام، انتظار براي خشك شدن پس از استحمام، صرف چاي و كشيدن قليان را در بر مي‌گرفته است. ميان در: پس از عبور از سربينه از طريقي ميان در كه معمولاً دالان پيچ در پيچي است وارد گرمخانه مي‌شويم. اين دالان براي جلوگيري از تبادل حرارتي ميان فضاي گرم و سرد و ممانعت از ديدن فضاي استحمام است. در بخش‌هايي از اين فضا راه به سرويس‌ها وجود دارد. گرمخانه: پس از ميان در قرار دارد و فضاي قرينه‌اي است كه معمولاً گنبدي است. گرمخانه شامل يك صحن، يك مخزن آب و يك خزينه آب گرم و نظافتخانه تشكيل شده است كه بسته به بزرگي آن ممكن است خزينه آب سرد و چند حوض و شاه نشين به آن اضافه شود.