جستجو در تالارهای گفتگو

ترجمه هاله لاجوردى [h=3]1. [/h] كتاب روح و اشكال، (The soul and the Forms / Die Seele unddie Formen) از ده مقاله تشكیل شده است كه اغلب آنها نقد ادبى ‏اند و به نویسندگانى همچون نوالیس، (Novalis) ،تئودور شتروم، (Theodor Storm) ،اشتفان گئورگه، (Stefan George) و لارنس استرن، (Lawrence Sterne) پرداخته است. از آنجا كه هفت مقاله از ده مقاله، قبلا در نشریات گوناگون چاپ شده بودند، به‏ طور طبیعى این پرسش مطرح مى شود كه آیا كتاب از وحدت برخوردار است. لوكاچ در مقاله مقدماتى "درباره جوهر و شكل مقاله‏" كه مخصوص این كتاب نوشته بود، همین پرسش را طرح مى‏ كند و در واقع آن را بیشتر مى‏ شكافد. پرسش او نه فقط در این‏باره است كه آیا این مقالات با هم وحدت دارند، بلكه در این‏باره نیز هست كه آیا آنها اصولا مى‏ توانند وحدتى داشته باشند. (1) هنگامى كه او از "مقاله‏" سخن مى‏گوید، این اصطلاح را در معنایى خاص به‏ كار مى‏ب رد، به‏ گونه‏اى كه نه فقط مقالات مونتنى، (Montaigne) بلكه آثار عرفانى و گفتگوهاى افلاطون را نیز دربر مى ‏گیرد. پس منظور لوكاچ از مقاله چیست؟ لوكاچ در كتاب روح و اشكال مایل است مقاله را همان اثر انتقادى، (die Kritik) بداند. او مى ‏گوید مقاله عمدتا از تابلوهاى نقاشى و كتابها و اندیشه ‏ها سخن مى‏ گوید. تا بدین‏جا بحثى وجود ندارد; ولى مساله این است كه مقاله، دقیقا از چه راهى به این موضوعات مربوط مى‏ شود. لوكاچ مى ‏گوید، عموما برآن‏ اند كه منتقد مى ‏باید از حقیقت چیزها سخن بگوید، درحالى ‏كه نویسنده خلاق، (der Dichter) چنین محدودیتى ندارد. او این تقابل را بیش از حد انتزاعى و بیش از حد قطعى مى‏ داند. تردیدى نیست كه مقاله با حقیقت ‏سروكار دارد، ولى به همان شیوه كه صورتگر، (Portrait painter) با حقیقت ‏سروكار دارد. اگر به تابلوى نقاشى از یك منظره نگاه كنیم، براى ما مطرح نیست كه آیا كوه ها و رودخانه‏ ها حقیقتا آنچنان هستند كه نقاشى شده‏ اند، ولى در مورد تمثال، (portrait) ،همیشه مساله شباهت مطرح مى ‏شود. فرض كنید در برابر تمثالى اثر ولاسكوئز، (Velasquez) ایستاده ایم و شباهت را حس مى ‏كنیم. تمثالهاى حقیقتا برجسته، زندگى فردى را كه زمانى واقعا مى ‏زیسته است‏به ما مى‏ نمایانند و این احساس را در ما پدید مى ‏آورند كه گویى زندگى او به ‏راستى همانند رنگها و خطوطى بوده است كه تمثال نشان مى‏ دهد. تا حد زیادى همین مطلب را مى ‏توان درباره مقاله گفت، مقاله نیز(2): تكاپویى است‏براى حقیقت، براى تجسم زندگیى كه كسى از انسانى و عصرى و شكلى برگرفته است; اما استنباط نشانى از آن زندگى در اثر نگاشته شده كاملا به غناى اثر و قوت دید بستگى دارد. تفاوت میان مقاله ‏نویس و نویسنده خلاق این است كه نویسنده فقط پندارى، (illusion) از زندگى ارائه مى‏دهد و هیچ واقعیتى نیست كه بتوان آفریده ‏هاى او را با آن سنجید; از سوى دیگر قهرمان مقاله زمانى زنده بوده است و زندگى او باید به شیوه ‏اى معین توصیف شود. به‏ هرتقدیر این زندگى در درون اثر ترسیم شده است، همان‏گونه كه در مورد نگارش خلاق نیز باید به‏ خود اثر مراجعه كرد. حال مى‏ رسیم به اینكه آیا مقاله ‏هایى كه كتاب روح و اشكال را تشكیل مى ‏دهند وحدتى دارند و اصولا مى ‏توانند وحدت داشته باشند. اگر منظور از پرسش فوق این باشد كه مقاله ‏ها نظام كاملى تشكیل مى ‏دهند یا نه، و فقط باید با مقولات صدق و كذب سنجیده شوند، پاسخ آشكارا منفى است. از سوى دیگر لوكاچ مقاله ‏نویس را نوعى یحیاى تعمید دهنده، نوعى طلایه‏ دار مى ‏داند و مى‏ گوید كه آنچه از پى او مى ‏آید، نظام زیبایى‏ شناختى عظیمى است.(3) پس مى‏توان گفت (هرچند لوكاچ با این وضوح نگفته است) كه مقاله ‏هایى كه كتاب روح و اشكال را تشكیل مى‏دهند، درهرصورت به‏ وحدتى اشاره مى ‏كنند، وحدت نظامى كه خواهد آمد. نظرات لوكاچ در مورد نسبتهاى مقاله و زندگى، بازتابى از شیوه تفكر رایج آن‏زمان بود، شیوه تفكرى كه معمولا آن را فلسفه زندگى، (Lebensphilosophie) مى‏ نامند. این "فلسفه زندگى‏" آموزه مكتب فلسفى خاصى نبود، بلكه بیشتر جریان یا گرایشى فكرى بود. بعدها لوكاچ مى‏ گوید(4):این جریان، دیدگاه غالب فلاسفه آلمانى بسیارى از مكاتب در دوره امپراطورى آلمان بوده است و نماینده ‏هایى نیز در جاهاى دیگر مثل برگسون، (Bergson) در فرانسه داشت. شاید در كتاب تكامل خلاق (1907 ، Creative Evolution )اثر برگسون باشد كه به سهل ترین وجهى بتوان خصیصه‏ هاى اصلى فلسفه زندگى را دریافت. برگسون مى‏ گوید كه ماده را از راه فكر و زندگى را از راه شهود درك مى ‏كنیم. زندگى آن چیزى است كه واقعى است; ماده فقط افسانه‏ اى است كه فكر به منظور مقاصد عملى آن را خلق كرده است. به عبارت دیگر، برنهاده فلسفه زندگى این بود كه واقعیت - یعنى زندگى - باید با شهود درك شود، نه با عقل. به همین سبب، زمانى كه لوكاچ حدود پنجاه‏سال بعد فلسفه آلمانى را در كتاب تباهى عقل، (The Destruction of Reason) نقادانه بررسى كرد، گفت كه: فلسفه زندگى جلوه‏اى از "عقل‏ ستیزى‏"، ( irrationalism) بود. ممكن است این‏طور به‏ نظر آید كه اتهام "عقل ‏ستیزى‏" بتواند دامنگیر كتاب روح و اشكال نیز بشود، ولى این اتهام منصفانه نیست. لوكاچ به راستى باور داشت كه مقاله، شكل ادبى معتبرى است و زندگى را دربر مى ‏گیرد و پیوندى نزدیك با احساس و یا تجربه دارد; با وجود این او نمى ‏گوید كه فقط زندگى واقعى است‏ یا احساس برتر از عقل است.