جستجو در تالارهای گفتگو

علوم اجتماعی: تهدیدها و فرصت ها کنفرانس آتی انجمن جامعه شناسی درباره پژوهش های اجتماعی و فرهنگی در ایران، فرصتی را فراهم می کند که مجموعه کنشگران علوم اجتماعی یک بار دیگر بتوانند در پرتو مسائل جدیدی که در سطح ایران و به ویژه در سطح جهان، در رابطه با این علوم، پژوهش های مربوط به آنها ورابطه شان با سایر علوم انسانی و طبیعی و ایده نظام های دانشگاهی و شناخت مطرح است، به تفکر و بحث و مبادله اندیشه پرداخته و احتمالا ً به نتایجی عملی نیز دست یابند. به باور ما، علوم اجتماعی در شرایط کنونی هم در معرض تهدیدهای درونی و برونی قرار دارند و هم فرصت هایی بسیار نادر را از لحاظ تاریخی برای رشد خود در اختیار دارند و اینکه کدام یک از این دو روند بیشتر بر سرنوشت آنها تأثیر بگذارد، هر چند کاملاً در اختیار خود آنها نیست، اما دخالت و مشارکت فعال ایشان در مدارهای اجتماعی، چه در سطح نخبگان و چه در سطح عمومی، می تواند تأثیر قابل ملاحظه ای از این نظر داشته باشد. در سطح داخلی به نظر می رسد ما با نوعی کج فهمی ارادی یا غیر ارادی نسبت به ماهیت و کارکرد این علوم در ایران سروکار داریم که خود حاصل فرایندی طولانی است و ریشه آن به ورود مدرنیته به ایران و مسأله مشروطه می رسد: اینکه از ابتدا ورود نگرش ِ جدید جهان به ایران، به دلیل استعماری بودن، به صورت رادیکال رد شد و ما بعدها هم نتوانستیم خود را با موقعیتی که سوای داوری ارزشی ما نسبت به آن، به موقعیتی "بازگشت ناپذیر"، ولو دارای جنبه های مثبت و منفی بسیاری در کنار هم تبدیل شد، انطباق بدهیم و همواره تلاش کردیم و می کنیم که به فرمولی معجزه آسا برسیم که هم "مدرنیته" مادی را در قالب فناوری های پیشرفته داشته باشیم و هم این مدرنیته را از ریشه های فلسفی و اجتماعی و فکری اش جدا کنیم که طبعاً جز آب در هاون کوبیدن نتیجه ای نداشته و نخواهد داشت و اصرار و حتی پرخاشگری های ما در این زمینه، همان قدر موثر است که کسی بخواهد جریان رودخانه ای را معکوس کند. اما تهدید جهانی در این زمینه، از آن روست که جهان در طول سی سالی که از موقعیت دو قطبی خارج شده، هنوز نتوانسته در نقاط کلیدی خود، یعنی در نقاطی که بیشترین قدرت های اندیشیدن، در کنار بیشترین قدرت مادی یا ثروت و بیشترین قابلیت های بالقوه و بالفعل برای تغییر در نظام جهانی وجود دارد، به شکست مطلق برنامه های توسعه فناوری مدار و اقتصادمدار بر اساس الگوهای پس از جنگ جهانی دوم، باور بیاورد. هم از این رو، جهان نمی تواند و نمی خواهد روند شتاب زده اقتصادی فناورانه خود را به سود انسانی کردن و فرهنگی کردن فرایند جهانی شدن پیش ببرد و همین امر سبب تداوم و تشدید بحران و رسیدن آن به مرزهای خطرناکی شده است. در هر دو مورد، تهدید برای علوم اجتماعی وجود داشته و دارد و آن تهدید این است که به جای مقابله با بیماری و به کار گرفتن تجویزهایی که پزشک علوم اجتماعی توصیه می کند و یا لااقل آزمایش آنها در ابعاد محدودی (کاری که جهان به صورت گسترده برای فرمول های به ظاهر کاملاً عقلانی اقتصادی و فناورانه در طول ده ها سال انجام داد)، ظاهراً تصمیم بر آن است که خود پزشک را در مراسمی مناسک وار قربانی کنند و بدین ترتیب امیدوار باشند با از میان رفتن "پیشگو" و "طبیب"، دردها و مشکلات نیز به صورت معجزه آسایی از میان بروند. بی توجهی، کم توجهی و یا ارائه راه کارهای نادرست در سطح جهان و در سطح ایران، درباره این علوم، به نظر ما از این نگاه ناشی می شود. علوم اجتماعی و پژوهش های آن، بی شک باید بومی شوند و نگارنده این سطور، سال هاست درباره اهمیت این امر قلم می زند، اما این بومی شدن جز در قالب جهانی شدن، چند رشته ای شدن و تکثر و مبادله گسترده فرهنگی علمی، به معنی واقعی کلمه و همین طور جز به صورت پذیرش اشکال دیگر شناخت و بیرون آمدن از قلعه به ظاهر امن و سلسله مراتبی دانش آکادمیک، امکان پذیر نیست و نتیجه ای ندارد جز توهمی که نهایتاً به درد بیشتر منجر خواهد شد. اما در این میان به باور ما، شانس ها و فرصت هایی که برای علوم اجتماعی، چه در سطح کشور ما و چه در سطح بین المللی وجود دارند، نیز هرگز به این اهمیت نبوده اند. اگر به گفتار و کنش مسئولان کشور بنگریم، می بینیم که برغم بسیاری از سخن ها که در نقد علوم انسانی بر زبان می آید، تعداد کتاب ها، همایش ها، تحصیلکردگان و دخالت دانش آموختگان این رشته ها در سیاست ها و در کنش های روزمره در همه حوزه های توسعه (در درازمدت و نه در دید مقطعی) دائماً افزایش یافته است. همین امر را می توان درباره نظام های توسعه یافته نیز بیان کرد. هرچند همواره در این نظام ها، متخصصان علوم اجتماعی به نوعی "مزاحم" به حساب آمده اند و در سلسه مراتب دانشگاهی، پایین ترین حقوق و مزایا و سرمایه اجتماعی به آنها تعلق گرفته، امروز بیش از هر زمانی، در مقابل برهم ریختگی عمومی ناشی از بحرانی که باز هم تلاش بر آن بود که آن را بحران یک موقت اقتصادی قلمداد کنند که با راه حل های اقتصادی و فناورانه قابل گذار است، به سوی متخصصان علوم اجتماعی و انسانی دست کمک دراز کرده اند. امروز شاید هیچ کس بیشتر از اقتصاددانان، از یک سو و فن سالاران از سوی دیگر، هنوز در توهم جهانی که بتوان آن را بر اساس برنامه و فرمول های مهندسی یا معماری اجتماعی اداره کرد، نباشد؛ ولی واقعیات بیرونی هر روز بیشتر نشان می دهد که این راه جز به خشونت بیشتر، نظامی تر شدن جهان و تهدید عمومی برای همه انسان ها در همه جوامع نتیجه ای در بر ندارد. در این شرایط، به باور ما، متخصصان این علوم باید بیشترین مشارکت را در همه عرصه ها و نه فقط در عرصه آکادمیک داشته باشند. وظیفه این متخصصان در جهان بحران زده و زیر تهدید کنونی، به هیچ رو قابل مقایسه با متخصصان این یا آن رشته در علوم طبیعی نیست و پرسش نهایی نیز در همین نکته نهفته است که تا چه اندازه کنشگران علمی ما در زمینه های اجتماعی و فرهنگی، از قابلیت های بالقوه و بالفعل برای برخورد با چنین شرایطی در درون و در برون برخوردارند؟ اگر معیار ما کنش واقعی این افراد باشد، باید بگوییم سطح مشارکت از جمله در نهادهایی مدنی همچون انجمن های علمی، حتی اگر نخواهیم از حوزه عمومی و رسانه ها صحبت کنیم، آن قدر پایین است که نباید از پیروزی تهدیدها بر فرصت ها، چندان شگفت زده شد؛ اما به گمان ما، نوعی خودآگاهی درونی که می تواند از چنین مجامعی همچون کنفرانس آتی انجمن جامعه شناسی آغاز شده و یا در آنها تقویت شود، همواره می تواند روندهای جدید و سالم سازنده ای را به وجود آورده و از پیروزی انفعال و یا رادیکالیسم در سطح اجتماعی که دور روی یک سکه اند، جلوگیری کند. ناصر فکوهی