جستجو در تالارهای گفتگو

طنز «دهخدا» تاریخ مصرف ندارد درباره ویژگی های سبکی «چرند پرند» چرند و پرند «دهخدا» در روزگاری نوشته شد که ایران به واسطه جنبش مشروطه وارد دوران تازه ای شده بود. دورانی که استبداد قاجاری به سر می آمد و روزنامه نویسی شکل می گرفت و به همین دلیل طنزنویس می توانست از موضوعاتی ملموس و محسوس بنویسد و همین، وجه تمایز اصلی طنز دهخدا با طنز ادبی پیش از او است. در چرند و پرند اسامی بسیاری از افرادی که درآن زمان بر مصدر کار بوده اند، آورده شده و دهخدا آنها را هنرمندانه دست انداخته و بی کفایتی ها و ظلم هایشان را افشا کرده است. (از نکات مثبت نسخه جدیدی که ولی الله درودیان از چرند و پرند منتشر کرده، این است که «درودیان» در پایان کتاب، اشخاص و اسامی خاصی را که در چرندوپرند آمده، معرفی کرده است). برخلاف چرند و پرند، در نمونه های قدیمی تر طنز مثل آثار «عبید زاکانی» و گلستان «سعدی» و حکایت های ملانصرالدین، طنز بیشتر از نوع لطیفه گویی است و انتقادهای اجتماعی در قالب لطیفه بیان شده است و آن هم به صورت کلی و نه با اسم بردن از افرادی خاص. در آن آثار، اگر هم از کسی نام برده می شود، بیشتر مربوط به حکام گذشته است نه آنها که در روزگار خود طنزنویس، در مصدر امور بوده اند. بنابراین طنز دهخدا، در قیاس با نمونه های پیش از او، نوع تازه ای از طنز است، چرا که دنیایی که دهخدا تجربه کرده، دنیای تازه ای است و این دنیای تازه ایجاب می کند که افراد صریح تر باشند. دهخدا در طنزهایش به زمان حال و مسایل روز مردم می پردازد و برای همین، آنچه می نویسد ایران گیر می شود و بین مردم می رود. نکته دیگری که طنز دهخدا را از طنزهایی نظیر آثار «سعدی» و «عبید زاکانی» متمایز می کند، این است که زبان این طنزنویسان، زبانی ادبی و متعادل است در حالی که زبان چرند و پرند دهخدا، ادبی صرف نیست. دهخدا روی سطوح مختلف زبان، از زبان عامیانه تا زبان ادیبانه و حتی زبان متکلف و متصنع می لغزد. یکی از مهم ترین ویژگی های طنز دهخدا در چرند و پرند، که آن را با وجود پرداختن به موضوعات روز، هنوز هم خواندنی می کند، همین زبان آن و توانایی دهخدا در حرکت در لایه های مختلف زبانی است. مثل حکایتی که در آن شخصی نامه ای را که به عربی نوشته شده برای نویسنده می آورد و نویسنده نامه را می دهد به یک عربی دان تا آن را برایش ترجمه کند و خود ترجمه نامه که تقلیدی است از نثر مصنوع و متکلف، یک شاهکار است. گرچه «یحیی آرین پور» در کتاب «از صبا تا نیما»، چرند وپرند را تحت تاثیر نشریه «ملانصرالدین» و نوشته های «صابر» دانسته و حرفش تا حدی هم درست است، اما آنچه این دو را کاملا از هم مجزا می کند، همین مساله زبان است. برای اینکه زبان فارسی و ترکی، دو مقوله مختلف هستند و امکانات هر زبان با امکانات زبان های دیگر متفاوت است. زبان چرندو پرند، ساخته و پرداخته خود دهخداست و حاصل تلفیقی که دهخدا از زبان های عربی و فارسی و زبان عامیانه کرده است. نثر دهخدا در چرند و پرند، یک نثر هنری است. کریستف بالایی می گوید نطفه داستان کوتاه ایرانی، اولین بار در چرندوپرند بسته می شود. هنر دهخدا در این است که هم به راحتی به زبان مردم حرف می زند و هم وقتی می خواهد نثر مصنوع و تقلبی را دست بیندازد، به خوبی از عهده این کار برمی آید. نکته دیگری که در طنز دهخدا بسیار مهم است و آن را از طنزهای روزنامه ای جدا می کند، شگردهایی است که طنز نویس، برای آفریدن سبک به کار می برد. در چرند وپرند، انواع این شگردها را می بینیم؛ مثل چرند و پرند (۲۵) با عنوان «دروس الاشیاء»، که گفت وگویی است بین مادر و فرزند: « ننه! هان؟ این زمین روی چیه؟ روی شاخ گاو گاو روی چیه؟ روی ماهی ماهی روی چیه؟ روی آب آب روی چیه؟ وای، وای! الهی رودت ببره، چقده حرف می زنی، حوصلم سر رفت.» در اینجا دهخدا برای طنزآفرینی و ایجاد سبک در طنز، از نوعی مغالطه یعنی «مغالطه تشنیع بر طرف» استفاده کرده. در این نوع مغالطه، وقتی کسی بحثی منطقی را تا جایی پیش می برد و از جایی به بعد جوابی پیدا نمی کند، به شماتت کردن طرف مقابل متوسل می شود. از دیگر شگردهایی که دهخدا، در چرند و پرند بسیار به کار برده، «تجاهل العارف» است و گفتن آنچه راوی در آغاز ادعا کرده است که نمی داند. دهخدا با به کار بردن چنین شگردهایی است که دست به سبک آفرینی زده است. خانم «صدر» از قول «کیومرث صابری» نقل کرده است که صابری همیشه به کسانی که با او در گل آقا کار می کردند، می گفته آن قدر چرند و پرند را بخوانید که از حفظ شوید. صابری گویا معتقد بود که بعد از دهخدا هیچ کس نتوانست در طنزنویسی از او فراتر برود و کاری بالاتر از کار دهخدا ارایه دهد. البته رگه هایی از طنز دهخدا را در «وغ وغ ساهاب» و «ولنگاری» صادق هدایت هم می توان دید؛ اما به گمان من این آثار هم چندان از چرند و پرند دهخدا فراتر نرفته اند و این به همان سبک آفرینی هنرمندانه دهخدا و زبان او برمی گردد. در چرند و پرند، ردی از دهخدای لغتنامه نویس نمی بینیم. دهخدای لغتنامه نویس، کسی است که نه براساس قریحه که بیشتر تحت تاثیر اطلاعات لغوی اش شعری مثل «گردن و سینه در شکم مدغم...» را گفته. با بسته شدن صوراسرافیل و بعد از آن هم پا گرفتن استبداد رضاشاهی، دهخدا طنزنویسی را کنار گذاشت و رفته رفته به کار تحقیقی و تدوین لغتنامه رو آورد و متاسفانه هر چه بیشتر به لغت پرداخت و خودش را غرق کارهای تحقیقی کرد، از بار هنری اش کاسته شد. در واقع می توان گفت که تحقیق ادبی به دهخدا تحمیل شد. اوج خلاقیت هنری دهخدا، در نوشته های طنزآمیز اوست. به گمان من حرف مرحوم صابری درباره بی مانند بودن چرندو پرند، هنوز هم معتبر است و همچنان هیچ طنز نویسی نتوانسته از حد دهخدای چرند و پرند بگذرد. گرچه بعد از انقلاب، طنز نویسانی پیدا شدند که چندتایشان به نسبت قوی بودند و فکر می کردم که اینها می توانند رقیب دهخدا باشند اما بعد متوجه شدم که اشتباه می کنم؛ چون طنز این طنزنویسان جدید، طنز موردی است و تاریخ مصرف دارد اما چرند و پرند دهخدا تاریخ مصرف ندارد و با اینکه از وقایعی که دهخدا راجع به آنها به زبان طنز حرف می زند، بیش از یک قرن گذشته، اما چرند و پرند هنوز هم اثری زنده، شاداب و خواندنی است چرا که دارای سبک و شگردهای ادبی است و هنرمندانه نوشته شده. ضیاء موحد روزنامه شرق