جستجو در تالارهای گفتگو

سبک شناسی، از جمله علوم ادبی است که امروزه اهمیت خاصی دارد و یکی از شیوه های مهم برای پی بردن به ویژگیهای یک اثر و به دست آوردن معیاری از روش هنری یک هنرمند، تحلیل سبکشناختی آثار او بر اساس زبان و ویژگیهای ادبی و فکری است. در این جستار، نظرات مختلف صاحبنظران ایرانی و اروپایی و تعاریفی که از سبک دارند، مورد بررسی قرار گرفت. در مرحلة بعد، به ویژگیهایي که موجب ميشود تا اثر، هنری شـناخته شـود و بهوجود آورندة آن اثر، به عنوان صاحب سبک معرفی گردد، پرداخته شده است. از دیگر موضوعات مهم این پژوهش، پیشینة سبک شناسی علمی در ایران و اروپاست و در گام بعدی، دربارة معرفی سبک جمعی و شخصی و چگونگی شناسایی این دو نوع سبک که منوط به آشنایی با کدهای پیشین و پسین موضوعات مطرح شده میباشد و همچنین دربارة سبک به عنوان ابزار فردیت ساز، گفت و گو میشود و در مرحلة پاياني بازشناسی عناصر سبکی، به خصوص در حوزة زبانی و بلاغی مد نظر قرار گرفته است. کلیدواژهها: سـبک، پیشینة سبک شناسی، اثر هنری، هنرمند ادبی، زبان معیار، زبانشناسی، زیباشناسی، شعر. مقدمه سبک، نمودار گزینش و ترکیب شاعر و نویسنده از امکانات متعدد زبانی است. از دیدگاه تکنیکی، سبک یک هنرمند چیزی نیست جز آن شگردی که در آن، فرمهای هنری خویش را به کار میگیرد. این علم، از جمله علومی است که علمای آن، با وجود تلاش نتوانستند تعریف دقیقي از آن ارايه كنند. در این جستار سعی میشود به پیشینهای از چگونگی این تلاش علما پرداخته شود. سبک شناسی ادبیات، بخش پیچیده و ظریف و گستردهای از دانشهای ادبی است که پژوهشگر را به تشخیص و تمیز میان گونههای مختلف «بیان» در ادب یک ملّت و چونی و چگونگی آنها قادر میسازد. همین موقعیت ویژه است که همواره سبک شناسی را در معرض آمیخته یا مشتبه شدن با رشتههای گوناگونی از دانشهای دیگر قرار داده و سبب شده است که هر پژوهشگری سبک را از دیدگاه علمی موضع تخصصی خود بنگرد؛ در نتیجه، در هر دورهای یا به اقتضای دانشی، رنگ و انگ ویژهای به سبک شناسی زده میشود. تمامی محققان پدیدههای سبکی، اثر ادبی، اعم از نظم و نثر را به عنوان موضوع مطلق پژوهش سبک شناسی و از اهداف مهم این علـم میشـمارند. در ایران، سبک شناسی، پیوندی ناگسستنی با نام محمد تقی بهار دارد. او نخستين كسي است که در ایران به صورت علمی به کاوش دربارة مسائل سبک شناسی سخن فارسی پرداخت. بعد از این استاد گرانمایه است که محققان ایرانی با بهكارگيري روشهای علمی که برگرفته از آموزههای علمی اروپاییان که پایهگذاران واقعی سبک شناسی علمی بودند، به این مسأله توجه کردند. یکی از مسائل مهم در سبک شناسی شعر، چگونگی شناسایی عناصر سبکی و تشخیص سبک فردی شاعر از نرم ادبی زمانة آن شاعر میباشد که این وظیفه خطیر به عهدة علم سبک شناسی است که در این جستار به شاخصهاي اصلی این شناسایی اشاره شده است. معانی مختلف سبک و تعریف آن از نظر صاحب نظران این فن سبک شناسی، از جمله علوم ادبی است، اما مثل علوم ادبی مانند علم عروض و معانی و بیان، سابقة چندانی ندارد. البته باید متذکر شد که سبک به مفهوم شیوه و طرز، در آثار ادبی وجود دارد، ولی سبک شناسی علم جدیدی است و از اویل قرن نوزدهم میلادی به این سو، به صورت علمی مورد توجه علما قرار گرفته و دربارة مباحث مربوطه به آن بحثهایی صورت گرفته است. قبل از شروع بحث، نخست باید بدانيم که سبک چیست؟ «واژة سبک مصدر ثلاثی مجرد عربی است به معنی گداختن و ریختن و قالبگیری کردن زر و نقره، و «سبیکه» به معنی پارة زر و نقرة گداخته و قالب گیری شده مشتق ازآن است.»1 در کتاب «مقدمة الشعر و الشعرای ابن قتیبه در آیین نقد ادبی» واژة سبک به معنی طرز، شیوه، سیاق و طریقه به کار رفته است. مؤلف کتاب در مقدمه کتاب خویش ميگوید: «شعر را نیک بیازمودم و آن را بر چهارگونه یافتم. نوعی از آن دارای لفظی زیبا و معنای دلکش است ... نوعی دیگر هست که لفظی زیبا و شیرین دارد، اما اگر ژرف بدان درنگری در معنی آن فایدتی نخواهی یافت؛ و این نوع از شعر بسیار است قسمتی دیگر از آن دارای معنی نیکو است، اما لفظهای آن کوتاه و نارساست، مانند گفتة لبید بن ربیعه: ما عاتَبَ المرءُ الکریمَ کَنفسِهِ والمرءُیصلِحُهُ الجلیسُ الصالحُ این بیت گرچه در معنی «اسلوب نیکو باشد، لکن طراوت و روانی آن اندک است.»2 در لغتنامه دهخدا آمده است: «سبک شامل دو موضوع است، فکر یا معنی، صورت یا شکل»3 محمد معین در فرهنگ فارسی ذیل واژة سبک چنین آورده است: «روشی است خاص که شاعر یا نویسنده ادراک و احساس خود را بیان میکند، طرز بیان ما فی الضمیر است»4 محمد تقی بهار «سبک» را معادل «استیل» اروپایی و آن را مأخوذ از لغت «استیلوس» یونانی به معنی «ستون» بیان كرده است. «استیلوس» در زبان یونانی به وسیلة فلزی یا چوبی و یا عاج اطلاق میشده است که به کمک آن در زمانهای قدیم حروف و کلمات را بر روی الواح مومی نقش میکردهاند».5 درست است که امروزه به وسیلة قلم که واسطة نقش مقاصد بر روی کاغذ، دیوار، پارچه یا لوح است، منظور خود را بیان میکنیم، اما مفهوم «سبک» فراتر از آن چیزی است که در بالا بدان اشاره شد.از زمانی که بحثهای علمی سبک شناسی شکل گرفته، تعریفهای متعددی از «سبک» ارائه شده است. در این جستار به اشاره مختصری از آنها بسنده میشود. به اين منظور، ابتدا، تعاریف و نظرات اندیشمندان و صاحب نظران معاصر و سپس نظرات متفکران غربی ارايه ميشود. بهار در تعریف سبک نو میگوید: «سبک در اصطلاح ادبیات عبارت است از روش خاص ادراک و بیان افکار به وسیلة ترکیب کلمات و انتخاب الفاظ و طرز تعبیر. سبک به یک اثر ادبی وجهة خاص خود را از لحاظ صورت و معنی القاء میکند و آن نیز به نوبة خویش وابسته به طرز تفکر گوینده یا نویسنده دربارة حقیقت میباشد.»6 عبدالحسین زرین کوب دربارة سبک چنین نظری دارد: «سبک که عبارت است از شیوة خاص در نزد هرگوینده تعبیر صادقانهای است از طرز فکر و مزاج طبع او. اگر طبع شاعر تند و سر کش باشد، سبک بیانش غالباً سریع و کوتاه میشود و اگر طبعی داشته باشد خیال پرور و رویای سبک او در آکنده میشود از استعارات و مجازات دور و دراز... از طبع بلند سبک عالی بر میآید و از طبع حقیر سبک ضعیف.»7 غیاثی معتقد است: «سبک ادبی، از ذهن و اندیشة نویسنده و شاعر مایه میگیرد و آنچه بدان رنگ فردی میدهد نگرش و بینش هنری و واقعیتهای عینی وسبک زندگی فکری است، چه عملی که از نیروی خلاقة آدمی سر میزند از فعالیتهای نظری و عملی او گسسته نیست بلکه در گرو تأثیرهایی است که از جهان بیرون میپذیرد و آنها را به رنـگ نظر گاههای فکری یا عاطفی خود در میآورد.»8 او در جای دیگر میآورد: «سبک گوهری ذهنی و فلسفی نیست که تعریفی فشرده باشد. سبک پدیدهای انسانی و همانند آدمی چند وجهی است. به همین جهت شناخت سبک خود واقعیتی محسوس و عینی، ولی تعریف سبک شناسی نظری است.»9 محمود درگاهی، منتقد ادبی، اعتقاد داردکه: «سبک جلوه گاه درون است. به عبارت روشنتر، سبک نمودار روحانیت آفریننده است»10 خسرو فرشیدورد، نویسندة کتاب «دربارة ادبیات و نقد ادبی» دربارة سبک میگوید: «سبک هرشاعر یا نویسنده، مانند رنگ و بویی که در یک گل یا میوه وجود دارد، اثر او را هم به لحاظ محتوایی و هم به لحاظ نشانههای بیرونی آن، از دیگر آثار ادبی جدا میکند؛ یعنی تفکر و اندیشههای هنرمند پا به پای زبان و تعبیر، در آثار وی حضور دارد.»11 فرشید ورد در جای دیگر میگوید: «سبک شیوه خاص یک سخنور یا یک اثر یا مجموعة آثار ادبی است.»12