جستجو در تالارهای گفتگو

دیالکتیک احساس توهین ماکس هورکهایمر جامعه شناس و فیلسوف آلمانی مکتب فرانکفورت و مبتکر نظریه انتقادی با شکایت از سرمایه داری عقیده داشت که اقتصاد تفریح توده ها را بسوی سرگرمی های مبتذل یا هنر مبتذل (که یکی از اسطوره های جدید بورژوازی ست) هدایت می کند. او راه توسعه زندگی اجتماعی انسان ها را به سوی اداره شدگی یا اداره شدنِ یکپارچه می دید و بنابراین معتقد بود آنچه در حال گسترش است و در آینده به نحوی روزافزون توسعه خواهد یافت آزادی نیست، بلکه اداره شدگی است. هورکهایمر و تئودور آدورنو عقیده داشتند وظیفه نظریه انتقادی این ست که میزان عقلانیت و عدم عقلانیت نظام اجتماعی را نشان دهد و به جای نهادهای نامعقول، نهادهای عقلانی بگذارد. نظریه انتقادی وظیفه ای ذاتی در کمال بخشی و عقلانی کردن واقعیت دارد. نظریه انتقادی نمی تواند مانند نظریه سنتی فرض جدایی عامل و موضوع شناخت را بپذیرد، بلکه داوری های عامل شناخت در نظریه انتقادی تنها شناخت نیست، بلکه پیشبرد و تکمیل عقلانیتی است که در بازتولید اجتماعی به نحوی نارسا نهفته است. به نظر هورکهایمر، همین خواست تکمیل عقلانیت واقعیت یا خواست آزادی راستین از دیدگاه نظریه انتقادی باید جهت بخش طرح های تحقیقاتی در علوم اجتماعی باشد. به موجب نظریه انتقادی هورکهایمر، هرآنچه کاملا با معیارهای عقل منطبق نیست، یابد مورد انتقاد قرار گیرد. در نظر هورکهایمر، وظیفه اصلی نظریه انتقادی، نقد جامعه مدرن است نه ترسیم نظام جانشین یا بهتر (به همین خاطر هم بسیاری از طرفداران شان را از دست دادند). آدورنو و هورکهایمر در تحلیل مفصلی به نام صنعت فرهنگ سازی این شیوه ی استیلای فرهنگی که هرگونه مقاومت را در برابر نظام سرمایه داری از بین برده و انتقادات فرهنگی را به صورت بخشی از عوامل توجیه گر نظام سلطه دانسته اند و با این حساب هرگونه امیدی به تغییر ساختارهای حاکم را عبث می دانند. هورکهایمر، بدبینی اجتماعی را تنها عامل حفظ آگاهی انتقادی در مقابل سلطه فراگیر عقل تکنولوژیک و سرمایه دارانه تلقی می کرد (البته آراء شوپنهاور در این بدبینی بی تاثیر نبوده است). از منظر او، بدبینیِ انتقادآمیز، دِینی است که همه ما نسبت به بشریت داریم و نظریه انتقادی هیچ گاه نمی تواند با واقعیت (به صرف واقع بودنش) کنار بیاید. بنابراین منتقد چپ نو، وقتی می بیند باطن قضیه با ظاهرش ۱۸۰ درجه تفاوت دارد و رویه موجود بر خلاف ظاهر عقلانی اش اصلا با عقل جور در نمی آید (درست به سان وضعیت فعلی جهان که در ظاهر عقلانیِ دموکراسی و لیبرالش، در باطن تنها شاهد جنگ، کشت و کشتار، فقر، بی عدالتی، تجاوز به حقوق ملت ها، تبعیض، قحطی، استثمار، استعمار نو و… هستیم. این بود هدف لیبرالیسم و دموکراسیسم؟) وظیفه اش این ست که صرفاً به انتقاد از وضع موجود بپردازد و اگر دنیا بهشت هم شود بازهم گوشه ای می نشیند و انتقاد می کند و بدیلی هم پیشنهاد نمی کند و امیدی به تغییر کلی ندارد؛ تنها امیدش این ست که وضع از این که هست اندکی بهتر شود. چنانچه به شماره های تک رقمی مجله فیلم دسترسی داشته باشید، در ویژه نامه جشن واره ی فیلم فجر(شماره ۳)، نقد فیلم های حاجی واشنگتن (علی حاتمی) و مرگ یزدگرد (بهرام بیضایی) بسیار خواندنی ست؛ از این حیث که نویسندگان مجله ی مذکور همه چیز نثار حاتمی و بیضایی کرده اند و اساساً این دو را متهم کرده اند که اصول اولیه سینما را هم بلد نیستند. حال امروز در همین شماره ی شهریور فیلم (شماره ۳۸۳)، بسیاری از منتقدانِ جدید و قدیم این مجله، این دو فیلم را از مظاهر سینمای ملی قلمداد کرده اند!!. آیا منتقدان این مجله امروز جرأت آن را دارند که فقط یکی از جمله های آن نقدها را در نقد سینمای حاتمی و بیضایی بکار ببرند؟. آیا جرأت دارند امروز هم بگویند مرحوم حاتمی دکوپاژ بلد نبود، میزانسن اش فیلم فارسی بود، خط فرضی را نادیده می گرفت و تدوین نمی دانست؟. آیا امروز توانش را دارند که اصول نور، دوربین، دکوپاژ و بازی را به بیضائی گوشزد کنند؟. همین مجله در شماره سه (اسفند ۶۱) چنین تیتری زده بود: “برزخی ها : پرفروشترین فیلم سال ۶۱ (متاسفانه)”. آیا منتقدان امروز این مجله (و مجله های سینمایی مشابه) جرأت آن را دارند به آشغال فیلم هایِ کنونی چنین بتازند و جلوی اسم شان پرانتز باز کنند و بنویسند متاسفانه؟. آیا جراید سینمایی جرأت دارند به پوپولیستی تمام عیار همچون مهران مدیری بتازند که بلاهت بار و با لودگی تام و تمام به همراه پیمان قاسم خانی و سروش صحت هر متلکی که به ذهن شان رسید در سریال سخیفی همچون مرد هزارچهره به سنت روشنفکری ایران پراندند. آیا امروز مجله های سینمایی می توانند چنین تیتری بزنند “مرد هزارچهره: محبوبترین سریال نوروز (متاسفانه).” ؟ آیا نشریات سینمایی و هنری امروز می توانند توهین و تهمت های آشکار فریدون جیرانی را در سریال ضعیفِ محوتدریجی یک رویا به جریان روشنفکری درون و برون ایران و در راستای اهداف صدا و سیما را با لحنی مشابه محکوم کنند؟؛ یا فقط به انتقادی نرم و ملایم بسنده کرده اند؟. ژان پل سارتر می گوید: “یگانه راهنمای روشنفکر، خشونت منطقی و رادیکالیسم اوست درمسیری که روشنفکر می داند بدون آزادکردن دیگران، نمی تواند خود را آزاد سازد.” اگر شرط اول یک منتقد، خوب فیلم دیدن است؛ شرط دومش، جسارت داشتن و نترس بودن در نقد است (مگر نه اینکه ریویونویسی مثل راجرت ایبرت کتاب هایی تحت عنوان نقد فیلم هایِ آشغال هر سال Your Movie Sucks! دارد). فیلم بد، ساخته ی هر کس که می خواهد باشد، حقش رسوا شدن ست. رابین وود می گوید “فیلمی که صرفاً براساس نفرت و تحقیر ساخته شده باشد، فقط می تواند نفرت آمیز و سزاوار تحقیر از کار درآید.” در جوامع سرمایه داری و کانسرواتیو همیشه برای ایجاد خودسانسوری و عدم اعتراض از طرف امرِ مسلط، این گزاره پیش روی منتقد گذاشته می شود که: ” بیخود برای خودت (و ایضاً ما) دشمن درست نکن.” در حقیقت این گزاره و نظایر آن کاری جز درست کردنِ حصاری جهت محدودکردنِ حیطه ی نفوذ منتقد ندارند و برای منتقد عرصه نمادینی درست می کنند که قلم ش، برندگی لازم را نداشته باشد و منتقد راه مصالحه به پیش گیرد. آزادی به تعبیر تئودور آدورنو فاصله گرفتن از عرصه ی نمادین ست. منتقد باید از عرصه نمادین خارج شده و این حصار را بشکند تا به آزادی برسد. خشم منتقد نه نشانه عناد با سینما، بلکه نشانه امیدش به بهترشدن ست. یادمان نرود که همین موج نیمچه نوی اخیر سینمای فرانسه (گاسپارنوئه، فرانسوا اوزون، متئو کاساویتز، برتراند بونلو و حتی کاترین بریات و…) در مقابل جریان پراگماتیستی لوک بسون و دارودسته اش که قصد داشتند سینمای فرانسه را بدل به هالیوودِ دیگری کنند، قد علم کردند و سویه ای آنتاگونیستی پیش گرفتند؛ آن هم با تابوشکنی (مورد حمایت منتقدان فرانسوی هم واقع شدند). منتقد هم باید تابوشکنی کند. منتقدان ایرانی (که متاسفانه امروز در بدنه ی امر مسلط حل شده اند و سویه ای منفعلانه دارند) باید وجودش را داشته باشند که وقتی در مقابل کارگردان ها قرار گرفتند، انقیاد را کنار بگذارند و به شان بتوپند. از این که آیا نقدشان موجب شود که منقود احساس مورد توهین قرارگرفتن کند، واهمه ای نداشته باشند. باید این سندروم احساس توهین را دور انداخت. در این بین حقیقتاً تشخیص مرز میان نقد و توهین ناممکن است. آن هم از هر دو سو : هم فرد منتقد و هم کس یا چیزی که موضوع نقد است، هیچ یک مطمئن نیست آن چه رخ داده توهین بوده یا نقد. سندروم “احساس مورد توهین قرار گرفتن” محصول جامعه ای ست که در آن از بام تا شام، دم از ضرورت انتقادپذیری می زنند. باید این سندروم را جراحی کرد و منتقد نباید ترسی از این جراحی داشته باشد چراکه مطلوب، اندک بهترشدن وضعیت غیرعقلانیِ فعلی ست. پارسا بختیاری راد