جستجو در تالارهای گفتگو

دكتر جعفر تابان عضو هيات علمى دانشكده تربيت مربى چكيده حنيف كلمه‏اى عربى و به معناى پاك‏دين و متمايل به دين حق است . بعضى از افراد خود را بر دين حنيف مى‏دانستند و يا ديگران آنان را چنين مى‏شناختند و پيامبر گرامى اسلام نيز به پيروى از ابراهيم عليه‏السلام بر دين حنيف بود . البته روش و آيين ايشان متفاوت با پيروان دين حنيف به معناى متعارف آن بود . دين حنيف يك دين رسمى داراى تشكيلات و علماء، اصول و فروع نبوده‏است . كليد واژه‏ها: حنيف، حنفاء، دين، يهود، مسيحيت . 1 . مقدمه از ديرباز اعتقاد بر اين بود كه گروهى در مكه و اطراف و اكناف جزيرة‏العرب از بتان دورى مى‏جستند و خود را پيروان ابراهيم عليه السلام و فرزندش اسماعيل عليه السلام مى‏دانستند . نبى گرامى اسلام صلى الله عليه و آله را نيز از اين گروه دانسته‏اند; اما يهود به پيروى از اصطلاح سريانى اين كلمه، قبايل مشرك عرب را حنيف مى‏خواند; حال آنكه در لغت عرب، حنيف پاك‏دين و متمايل به دين حق معنا شده است (1) . آنان خود را پيرو ابراهيم عليه السلام دانسته و بر پيامبر صلى الله عليه و آله خرده مى‏گرفتند كه اگر پيرو ابراهيم هستى، او از ماست; چرا قبله او را ترك و سنن او را مهجور داشته‏اى؟ منقول است كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به بيت‏المدارس (محل تدريس توارت) در مدينه وارد شد و يهوديان را به اسلام دعوت كرد . يكى از يهوديان پرسيد: تو خود بر چه دينى هستى؟ فرمود: بر ملت ابراهيم عليه‏السلام و دين او . گفتند: ابراهيم كه يهودى بود! فرمود: تورات را بياوريد تا ميان ما و شما داور باشد; اما آنان نپذيرفتند و به حكميت تورات هم تن ندادند (2) . يهود خود را از سلاله يعقوب (اسرائيل) عليه‏السلام مى‏دانستند و دوازده سبط يهود را از دوازده فرزند يعقوب . در اين مناظره ابراهيم عليه‏السلام يعنى نياى بزرگ يعقوب را كه در كتب آنها به پدر عالى و پدر جماعت‏بسيار نامبردار است، پيرو يعقوب معرفى مى‏كند . آنان ابراهيم عليه السلام را پيامبر و بنيانگزار يكتاپرستى و حنيف نمى‏دانستند . به هر حال بعضى جريان حنيف بودن را متاثر از يهوديت و مسيحيت مى‏دانند . گروهى اصل اين كلمه را سريانى يا عبرى يا حبشى دانسته‏اند . دسته‏اى ديگر اين كلمه را عربى دانسته و به اصيل بودن جريان حنيفيت در عرب پيش از اسلام معتقدند و گروه ديگرى بر اين نظر است كه اينان داراى تشكل و سازمان بوده‏اند . البته اين نظر مخالفانى دارد . اينك در مقال حاضر مطالب فوق توضيح داده مى‏شود و به نقض و ابرام آراء دانشوران و صاحب نظران پرداخته مى‏شود . 2 . حنيف در لغت لغوى‏ها حنيف را از حنف به معناى اعراض از گمراهى و ميل به استقامت مى‏دانند . همچنانكه حنيف به معناى اعراض از استقامت و ميل به گمراهى است و گفته‏اند: اگر مى‏بينيد حاجيان و هر كسى را كه ختنه شده‏است، حنيف مى‏نامند، براى اشاره به اين است كه اشخاص متدين به دين ابراهيم عليه‏السلام هستند و احنف كسى را گويند كه در پايش كژى باشد (3) . در مورد ريشه كلمه حنف و اينكه داراى اصالت عربى است‏يا خير، بحث زيادى شده است . از جمله در ميان دانشمندان اسلامى، مسعودى (م 346 ه) صابئين را جزء حنفاء برشمرده و ريشه اين كلمه را از سريانى حنيفو مى‏داند (4) . اين كلمه در آرامى (كنعانى) حنيف بوده و معناى منافق و كافر داشته و مسيحيان نيز آن را به همين معنا به كار مى‏بردند; به گونه‏اى كه حتى پادشاه عيسوى اسپانيا در حدود سال 590 در نامه‏اى كه به سلطان المهاد مى‏نويسد، همين اصطلاح را به كاربرده است (5) . يعقوبى در كتاب تاريخ خود نيز در داستان شاؤل (طالوت) و داود فلسطينى را از حنفاء ستاره‏پرست مى‏خواند (6) . ابن العبرى (م 685 ه) حنفة سريانى را در مورد صائبين به كار مى‏برد . در ميان مستشرقان آقاى هرشفلد معتقد است كه تحنت‏به معناى نماز خدا و عبرانى است . ليال و داچ هم آن را مشتق از عبرى دانسته‏اند و لهاوزن آن را به معناى يك عيسوى زاهد دخويه به معناى كافر، مارگليوث به معناى يك مسلمان و نولدكه بوهل آن را مشتق از تحنث دانسته و ريشه عبرى آنرا به كلى رد مى‏كنند (7) . از علماى اسلامى طبرى آن را به معناى تبرر (فرمان بردارى كردن) مى‏داند . به گفته ابن اثير در نهايه و طريحى در تفسير غريب‏القران و نيز لسان العرب، حج، ختان، مخلص، و استقامت‏بر دين ابراهيم حنيف گفته مى‏شود . همچنين در تاريخ طبرى و لسان العرب به كسى كه از دين باطل به اسلام تمايل كند، حنيف گفته شده است (8) . راغب اصفهانى مى‏گويد: «حنيف كسى است كه از ضلالت‏به استقامت، استوارى و هدايت ميل كند» (9) . ابن‏هشام تحنث را از تحنف مى‏گيرد و او در اين‏باره استدلال ظريفى به كار مى‏برد و مى‏گويد: در تلفظ عربى زياد اتفاق مى‏افتد كه حرف (ث) به (ف) تبديل‏شود; همچنانكه به جدث به معنى قبر جرف هم گفته مى‏شود و يا اينكه گاهى عرب به جاى ثم مى‏گويد: فم; بنابراين تحنث همان تحنف به معناى حنيف شدن و از حنفاء قرار گرفتن است (10) . اما «ابوذر خشنى‏» كه سيره ابن‏هشام را شرح كرده، اين نظر را رد مى‏كند و مى‏گويد: «اثم‏» گناه و «تاثم‏» به معناى خروج از گناه است (; زيرا گاهى باب تفعل براى خروج از معناى فعل مى‏آيد) ; از اين رو حنث هم كه به معناى گناه است، وقتى به باب تفعل برود، به معناى از گناه بيرون شدن است و نيازى به ابدال نيست . ابن‏اثير نيز همين نظر را دارد و آن را تاييد مى‏كند (11) .