جستجو در تالارهای گفتگو

سرنوشت غم انگيز دانشمند ايراني در تاریخ علم ایران به کمتر کسی به اندازه خازنی ستم و بی‌توجهی شده است. خازنی می‌توانست از پیشگامان توسعه علمی و فنی در ایران باشد؛ اما همچو بسیاری از مواقع، دانش او یا به فراموشی سپرده شد و یا از آن به منظور گسترش خرافات و ترویج جهل استفاده شد. ابوالفتح عبدالرحمان منصور خازنی، دانشمند علم حیل (مکانیک) و اخترشناس بزرگ سده پنجم و ششم هجری، خدمتکار و خادم خزانه‌دار دربار سلجوقی مرو در خراسان بود. شهر مرو در آن زمان یکی از پایگاه‌های بزرگ علمی ایران بشمار می‌رفته است و «یاقوت حموی» از هشت کتابخانه آن نام می‌برد که یکی از آنها بنام «عزیزیه» به تنهایی دوازده هزار کتاب در اختیار داشته است. او بدون اینکه هیچگونه امتیاز یا اعتبار خانوادگی یا علمی داشته باشد، بدون اینکه مدارج شاگرد و استادی را سپری کند و حتی بدون اینکه از لحاظ شغلی نیازی به دانستن داشته باشد؛ به دلخواه و میل قلبی خود، فرصت‌های روزانه را صرف آموختن مکانیک و اخترشناسی می‌کند. هنگامی که خیام و دیگر دانشمندان همکارش در عصر ملکشاه سلجوقی و به فرمان او، آغاز به تنظیم و احیای نظام گاهشماری خورشیدی ایرانی می‌کنند؛ خازنی نیز بطور مستقل و بدون ارتباط با آنان به همین محاسبات می‌پردازد و از جمله شیوه پیشنهادی خود در محاسبه نوروز یا نخستین روز سال را برای آنان به اصفهان می‌فرستد. جالب اینکه گروه خیام، قاعده محاسباتی یک خدمتکار بی‌نام و نشان را به نام خود او می‌پذیرند و بکار می‌بندند. خازنی نتیجه تمامی آن محاسبات و شیوه‌های خود را در کتابی به نام «زیج سنجری» ثبت می‌کند و در این زیج، همچنین به بررسی گاهشماری هندی، سغدی، عبری، یزدگردی و سلوکی می‌پردازد. او توابع مثلثاتی با تفاضل‌های اول و دوم را با دقت سه رقم محاسبه می‌کند. در بخش‌های متنوعی به محاسبه مسئله تعدیل زمان، مسیر و زمان حرکت‌های خورشید، ماه، ستارگان و سیارات (گاه با دقت یک ثالثه)، جدول‌های پیش‌بینی خورشیدگرفتگی و ماه گرفتگی، و نیز جداولی در پیش‌بینی زمان پیدایی و خط‌سیر «کید»ها (دنباله‌دارها) می‌پردازد. نوشته‌های خازنی نشان می‌دهد که او همواره به دنبال شیوه‌های نوین و دقیق‌تر در رصد و محاسبه بوده و صرفاً تکرارکننده محاسبات پیشینیان نبوده است. علیرغم اینکه نسخه‌های خطی کاملی از زیج سنجری وجود دارد، اما تاکنون این کتاب مهم و بی‌نظیر خازنی در ایران منتشر نشده است. خازنی در بخش دیگری از فعالیت‌های علمی و شاید تحت تأثیر شغل ارباب خود، به ابداع و اختراع یک ترازوی آبی برای اندازه‌گیری جرم حجمی مواد و میزان خلوص آلیاژها می‌پردازد. او شیوه‌های سنجش و ساخت ترازوی خود را در کتابی به نام «میزان‌الحکمه» شرح می‌دهد و شخصاً نمونه‌ای از آنرا برای دربار مرو می‌سازد. در دایره‌المعارف «زندگینامه دانشمندان جهان» (چاپ نیویورک، ترجمه فارسی گزیده‌ای از آن زیرنظر استاد احمد بیرشک) نقل شده است که: «برآورد اهمیت خازنی کاری است دشوار. ترازوی آبی او جای تردید باقی نمی‌گذارد که او در زمره بزرگترین سازندگان ابزارهای علمی در همه اعصار شمرده می‌شود. در علم حیل کتاب دیگری شناخته نشده است که سنت کتاب میزان‌الحکمه را ادامه داده باشد. پس از آن، علم اوزان تبدیل به کاردستی اشخاصی شد که ترازوهای ساده می‌ساختند و از آن پس، این رشته از سنت علمی خود بیرون رفت.»