جستجو در تالارهای گفتگو

معماری و مصالح سنتی در قنوات ایران فرهاد فخاری تهرانی  قنات تنها روش آوردن آب جاری در مناطق نیمه بیابانی و خشک بوده و هست. در این مناطق به عوض زمین،مالکیت آب سهم اصلی را دارد. قنوات اثر ماندگار و محوری داشته و هنگام بروز سوانح طبیعی و یا آسیب‏های ناشی از عوامل انسانی،احیاء قنات در رأس فعالیت‏های‏ عمرانی قرار می‏گیرد. به علت پراکندگی قنات در جای‏جای کشور و عبور آن از مناطقی با آب،هوا و زمین و خاک متغیر فرم قنوات دارای شرایط متفاوتی است و به همین علت درجه آسیب‏پذیری آن بالاست. با عنایت به پیچیدگی طراحی مسیر قنات و اجرای دقیق این پدیده، قنات در صورتی به قابلیت بهره‏برداری می‏رسد که تمامی دست‏اندرکاران‏ قنات دقیقا به وظایف خود عمل نمایند.در همین راستا،یادآوری نکات‏ زیر را خالی از فایده نمی‏بینیم.اکثر تحولات علمی و فنی در فلات ایران،همچون نقشه‏برداری،علم‏ مثلثات،خاک‏شناسی،مصالح‏شناسی،تولید مواد و مصالح،مواد...در بستر نیاز به آب و به تبع حفر قنات رشد و گسترش یافته است. قنات را در خاک سست احداث نمی‏کردند بنابراین در ادبیات و متون‏ باقی مانده هیچ‏گاه شکوفه‏ای از زمین سخت به میان نیامده است.از بهترین ابزار و وسایل موجود در محل برای احداث و نگهداری‏ قنوات استفاده می‏کرده‏اند و تا آنجا که ممکن بود به تقویت زمین‏های‏ شولای در برابر ریزش با وسائل مختلف پرداخته و از خرابی آنها جلوگیری‏ می‏کردند.وجود انواع مختلف:کول،تنبوشه،آجر،سنگ‏چین،آهک، ساروج،ملات،درزگیر...گواه این تحولات است.در نهایت اگر حفظ قنات با تمام کوشش‏ها میسر نمی‏شد ساکنین ناچار به ترک منطقه‏ بوده‏اند.مقنیان مورد احترام تمام جامعه بوده‏اند و خود به حرفه خودشان‏ افتخار می‏کردند و آن را سودمندترین و فنی‏ترین حرفه برای اجتماع‏ می‏دانستند.همچنین اطلاعات و تجربیات حفاران قنات در احداث یک‏ قنات جدید فوق العاده کارساز و گره‏گشا بوده و در واقع تجربه‏ی ارزشمند سال‏های عمر یک مقنی است که می‏تواند همه‏ی مشکلات پیش‏بینی‏ نشده‏ای را که در زمان حفر قنات به وجود می‏آید مرتفع می‏سازد.[h=5]کاربرد مواد و مصالح ساختمانی سنتی در قنوات ایران[/h]براساس تعریف فرهنگ معین،قنات راهی است که در زیر زمین‏ می‏کند تا آب از آن جریان یابد(کاریز)جمع آن قنوات است.[h=5]به دیگر زبان:[/h]قنات تأسیسات آبی‏ای است که ساکن و پنهان موجود در زیرزمین را با حفر کانالی(کوره،رایین)که در درون خاک ایجاد می‏کند بر روی سطح زمین جاری می‏سازد.اجرای قنات با جابه‏جایی خاک در درون زمین(برای یک بار)آب را به‏طور مستمر جریان می‏دهد،که در صورت ریزش(جابه‏جایی خاک در قنات خارج از طرح مقنی)انسداد مسیر آب حتمی است.مقنی با استفاده از مواد و مصالح ساختمانی‏ و با اعمال ترفندهایی ویژه،عمل حفر را انجام داده و از جابه‏جایی بعدی‏ خاک نیز جلوگیری می‏کند تا این شریان حیات‏بخش استمرار و تداوم‏ یابد. بخشی از عملیات فنی در قنات،آب و خاکی است که تحت تأثیر عوامل مؤثر بر ساختار فیزیکی شیمیایی خاک است. این عوامل عبارتند از:دانه‏بندی مواد و مصالح تشکیل‏دهنده خاک، دانه‏بندی خود خاک،درصد تراکم،لایه‏بندی،ارتفاع لایه،نحوه استقرار لایه و هم‏جواری آن باهم،چسبندگی،رطوبت،آب و...اساسا جابه‏جایی در درون یا بر روی پوسته خاک و یا کم و زیاد شدن آب و رطوبت اثرات مثبت یا منفی بر ساختار فیزیکی و شیمیایی حوزه عملیات‏ خاکی به جا می‏گذارد. آب به سه صورت غرقابی(نیروی جاذبه موینگی«هم‏سود»)، تماسی(نیروی جاذبه و مویینگی«متقابل»)و غشایی(رطوبت اشباع‏ در هوا)بر روی اجسم اثر دارد.همه سنگ‏ها و ذرات آبرفتی(به‏ استثنای سنگ‏های آذرین متراکم)مقدار متنابهی آب و رطوبت به‏ همراه خود داشته و یا به خود جذب می‏کنند.مواد و مصالح ساختمانی و هر نوع خاک،توان تحمل فشار،کشش،برش و فرسایش ویژه خود را داراست و در برابر نیروهای وارده عکس العمل خاصی نشان می‏دهند. قنوات تأسیسات پیچیده‏ای هستند که عمده عناصر آنها عبارتند از:تأسیسات بیرون خاک،هرنج(مظهر)استخر،نهرها و مقسم‏ها و تأسیسات درون خاک آن،مادر چاه،تران(با آبدهی زیاد)تره‏کار(با آبدهی کم)خشکه کار(انتقال‏دهنده آب)میله(ارتباطدهنده کوره به‏ سطح زمین)را شامل می‏شود. به علت جابه‏جایی خاک در(میله،کوره،پشته)فرم تثبیت شده‏ خاک پس از میلیون‏ها سال تغییر می‏یابد و فرم ایستایی جدیدی به وجود می‏آید.جریان آب پس از ورود به مادر چاه با سرعتی مناسب،به طرف‏ درون زمین(کوره)جاری شده و به دشت می‏رسد و بدین ترتیب یک‏ جریان طبیعی آب در سفره زیرزمینی که حرکتی کند داشته است بهحرکتی جدید تبدیل می‏شود. مقنی با به کارگیری مواد و مصالح ساختمانی برای تثبیت دوباره‏ی‏ مسیر آب زیرزمینی و با اتکاء به تجربیات زمین‏شناسی،خاک‏شناسی، گیاه‏شناسی،اقلیم‏شناسی و حتی آگاهی‏های فطری‏ حیوانات و دام...به اهداف خود دست می‏یابد.